Boerderij in Vrijhoeven
- Vrijhoeven is een buurtschap in de provincie Zuid-Holland, in de streken Holland Rijnland en Groene Hart, gemeente Nieuwkoop. Het was een zelfstandige gemeente van 1803 t/m 1811. In 1812 over naar gemeente Ter Aar, per 1-4-1817 afgesplitst tot een zelfstandige gemeente, in 1841 weer overgegaan naar de gemeente Ter Aar en in 2007, met de gemeente Ter Aar, overgegaan naar de gemeente Nieuwkoop.(1)
- De gemeente had geen wapen, de gelijknamige heerlijkheid wel: Wapen van de voormalige heerlijkheid Vrijhoeven.
- De buurtschap Vrijhoeven valt onder het dorp Korteraar, maar omdat dat dorp geen eigen postcode en plaatsnaam heeft in het postcodeboek, liggen beide voor de postadressen 'in' Ter Aar. In de praktijk was de buurtschap voor haar voorzieningen (zoals kerk en school) altijd aangewezen op het Z van de buurtschap gelegen dorp Aarlanderveen, dat sinds 1918 onder de gemeente Alphen aan den Rijn valt.
- De buurtschap Vrijhoeven heeft geen plaatsnaamborden en wordt in recente atlassen ook niet meer als buurtschap vermeld (wat ons betreft ten onrechte, want de bebouwing is nog steeds aanwezig en niet opgegaan in een buurdorp).
Terug naar bovenOudere vermeldingen
De Vrijen Hoef, Vrijehoef, Vrijehoeve, Vrijenhoeven, 1474 Vrije Hoeve, 1601 op den cop van de Vrijen Houve, 1741 De Vryen Hoef, 1793 Vrijhouven, 1818 de Vrijenhoeven, 1848 "Vrijhoeven, ook wel de Vrijehoeve of Vrijhoef gespeld."
Naamsverklaring
Vrijhoeve is een toponiem dat ook elders voorkomt en dat betrekking heeft op een hoeve 'stuk land van een bepaalde grootte, ontginningseenheid', die vrijgesteld was van belastingen. Zie ook Vrijhoeve-Capelle, Naam.(2)
De buurtschap ligt W van Nieuwkoop, ZW van Korteraar, direct N van Aarlanderveen, rond de splitsing van het doodlopende weggetje Vrijhoeven met de Korteraarseweg.
Terug naar boven- De gemeente Vrijhoeven was slechts 0,77 km2 oftewel 77 hectare groot en omvatte het gebied tussen de Korteraarseweg en de N parallel daaraan lopende Schoutenvaart. Dit gebied bestaat uit een polder genaamd de Hoef- en Schoutenpolder (oorspronkelijk aparte polders Hoefpolder en Schoutenpolder).
- Volgens de Volkstelling van 1840 omvatte de gemeente Vrijhoeven (die slechts uit de gelijknamige buurtschap bestond) in dat jaar 4 huizen met 40 inwoners, die hun beroep hadden in de landbouw en de vervening. Volgens (3) stonden er in dat jaar 5 huizen. In 1732 zou de buurtschap nog 15 panden hebben omvat.
- Tegenwoordig omvat de buurtschap nog altijd slechts een handvol panden.
Terug naar bovenOp basis van het verkavelingspatroon moet de ontginning van de nederzetting Vrijhoeven dateren van voor het einde van de 12e eeuw.
De hoge heerlijkheid
Het nietige Vrijhoeven was tot de instelling van het instituut gemeente begin 19e eeuw, een heerlijkheid. Het was zelfs een 'hoge heerlijkheid', wat inhield dat men (in tegenstelling tot de 'lage heerlijkheid') niet alleen gerechtigd was tot civiele rechtspraak maar ook tot criminele rechtspraak. Voor dat doel bevond zich nabij de Aarbrug gedurende minstens twee eeuwen een 'gerechtsplaats of galg'. Een van de Aarlanderveense watermolens daar in de buurt wordt daarom ook wel 'galgmolen' genoemd. Overigens is uit de archiefstukken niet gebleken dat in Vrijhoeven daadwerkelijk ooit criminele rechtspraak heeft plaatsgevonden. Bij de enige messentrekkerij waarvan het archief melding maakt, bleek de dader gevlogen, zodat het in dat geval niet tot een veroordeling heeft kunnen komen.
De galg of 'geselpaal'
Jonkvrouwe Helena Margaretha van Harencarspel, Vrouwe van Beverwijk en van de hoge heerlijkheid van Vrijhoeven en Jan Kaptijn, hospes in het Regthuis van de Heerlijkheid en eigenaar daarvan, kwamen op 6 juni 1793 overeen dat de "Justitie- of Geessel-Paal van de Heerlijkheid" mocht blijven staan op de grond waarvan Jan Kaptijn de eigenaar was. Dat die paal er nog stond blijkt uit de bepaling dat de paal "ter Plaatse daar dezelve tegenwoordig is staande, voor altoos of zo lange als het de Heeren of Vrouwen van gemelde Heerlijkheid van Vrijhouven zullen goedvinden onverhinderd zal mogen blijven staan". De Jonkvrouwe en haar opvolgers zullen als staangeld voor de paal jaarlijks vier gulden betalen ingaande 1 maart 1793 aan Jan Kaptijn (of zijn recht verkrijgende). (bron: Vosholkroniek, periodiek van de Cultuurhistorische Vereniging Ter Aar, 4e kwartaal 1990)
Kerk, school en bestuur
Vrijhoeven was met haar slechts handvol panden en enkele tientallen inwoners te klein voor een eigen school en kerk. De ca. 25 hervormden en ca. 15 katholieken gingen dan ook naar hun respectievelijke kerk in Aarlanderveen. Ook de kinderen gingen in dat dorp naar school. Het kwam in die tijd niet heel veel voor dat men naar een andere burgerlijke gemeente naar kerk en school ging. Aarlanderveen lag echter een stuk dichterbij dan het dorp Korteraar, waar de buurtschap binnen de gemeente Ter Aar in principe onder viel. De buurtschap was ook te klein voor een eigen bestuur. De schout van Aarlanderveen was daarom tegelijkertijd ook schout, baljuw en secretaris van Vrijhoeven.
Opkomst en ontwikkeling van de gemeente
"Nog vóór de definitieve vestiging van de Bataafsche Republiek in 1795, hadden de nieuwe machthebbers aan de besturen van alle dorpen, steden en heerlijkheden een oproep doen uitgaan, om ook op plaatselijk niveau een verandering teweeg te brengen in de regeringsvorm. Overal in het land diende een “municipaliteit” te worden gevormd; een nieuwe regering die ditmaal niet door regenten zou zijn aangesteld, maar die benoemd was door de “volksstem” zelve.
In het Vrijhoevense rechthuis werd daarom een vergadering belegd van alle ingezetenen om over deze oproep te beraadslagen. Na kort beraad werd besloten om de drie enige gezinshoofden die nog in Vrijhoeven woonachtig waren, gemakshalve gezamenlijk als municipaliteit aan te stellen. Een en ander echter “ongepreejudiceert het regt van de Vrouwe van Vrijhoeven”. Men wist immers maar nooit hoe de wind nog zou waaien. Daarom ook werden de oude regenten schriftelijk van de genomen beslissing verwittigd en werden zij gelijktijdig voor de bewezen diensten bedankt. Van hen werd alleen de voormalige baljuw en secretaris Cornelis Clant uit Aarlanderveen voorlopig in zijn functie gehandhaafd.
De Vrijhoevense “municipaliteit" kon dus aan het werk, al doen de notulen van de bijeenkomsten ons soms wat ridicuul aan. Daarvoor is de schaalfactor naar hedendaagse begrippen onwerkelijk klein. Wanneer er bijvoorbeeld in 1796 verkiezingen worden georganiseerd voor de constituerende grondvergadering van de Bataafsche Republiek, blijken er voor geheel Vrijhoeven slechts vier stembiljetten nodig te zijn. Wanneer de buurtschap in 1803 een zelfstandige gemeente wordt, is het wettelijk vereiste minimum van drie leden voor een gemeenteraad, bij gebrek aan ingezetenen, nauwelijks te realiseren. Niettemin, een gemeenteraad komt er, met reglement en al. “President” wordt Thijs de Jong, de bewoner van het Hoefhuis. De Jong is een voor de hand liggende keuze, want wanneer in 1807 de eerste jaarrekening van de gemeente Vrijhoeven wordt vastgesteld, neemt hij van het totaalbedrag van f 29 maar liefst 41% voor zijn eigen rekening.
De genomen besluiten van de raad zijn van een vergelijkbare orde. In 1807 worden bijvoorbeeld brandweermaatregelen uitgevaardigd. Een en ander komt er op neer dat er welgeteld twee ladders, vier brandemmers, een gieter en een lantaarn worden aangeschaft, en dat er verder een taakverdeling tussen de elf bewoners van de gemeente wordt afgesproken. Inmiddels is men de ambachtsheer nog niet vergeten. Nadat de heerlijkheid in 1805 te Amsterdam in openbare veiling is verkocht, gaan er in de gemeenteraad stemmen op, om de nieuwe ambachtsheer te verzoeken of deze de door het gemeentebestuur betaalde briefporten wil vergoeden. In 1809 heeft men echter nog geen antwoord ontvangen, zodat wij vrezen dat de nieuwbakken gemeente zelf voor de porti heeft moeten opdraaien.
Ondergang van de gemeente
Na enkele jaren als zelfstandige gemeente heeft men de situatie kennelijk ook zelf als enigszins ridicuul ervaren. In 1817 gaan althans de eerste stemmen op om de gemeente maar bij Ter Aar te voegen. Wanneer in 1821 het besluit valt om de Hoefpolder te vervenen, blijft er in de praktijk toch nauwelijks meer grondgebied over om te besturen. Ondanks dat heeft het nog tot 1840 moeten duren alvorens de gemeente officieel is opgegaan in de gemeente Ter Aar. Aan de “Hoge heerlijkheid Vrijhoeven” herinnert tegenwoordig vrijwel alleen een straatnaambordje langs een landweg. De eeuwenlang genoten belastingvrijdom is reeds lang verdwenen; een ambachtsheer zet er geen voet meer (het geslacht Coster van Vrijenhoeven, de laatste ambachtsheerlijke familie, is inmiddels geheel uitgestorven); en een afschrikwekkende galg is in geen velden of wegen meer te zien.
Toch heeft het gebied voor de oplettende beschouwer nog steeds een bijzondere status. Als territorium ressorteert Vrijhoeven weliswaar nu onder Ter Aar, maar waterstaatkundig behoort het nog steeds tot de Aarlanderveense boezem. Daarbinnen echter loost de voormalige Hoefpolder nog steeds als eigen uitwateringsgebied op de polder Nieuwkoop (de rechtstreekse erfgenaam van de vroegere Zeven-ambachtspolder). De door de middeleeuwse ontginningen veroorzaakte eigen positie van Vrijhoeven laat daarmee nog steeds zijn sporen achter in de structuren van de huidige tijd." (aldus besluit Huib J. Zuidervaart, met de laatste 4 alinea´s in dit hoofdstuk, zijn studie van de geschiedenis van deze buurtschap, getiteld De hoge heerlijkheid Vrijhoeven onder Ter Aar: een ‘mini-ambacht’ in Rijnland, verschenen in het Leids Jaarboekje, jaargang 1998, pp. 175-204)
Nadere informatie over de geschiedenis van deze buurtschap vind je ook in:
- Geschiedenis van Vrijhoeven volgens Lieve van Ollefen (publicatie uit ca. 1800).
- Geschiedenis van Vrijhoeven volgens A.J. van der Aa (in zijn Aardrijkskundig woordenboek uit ca. 1840).
Terug naar boven- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Vrijhoeven, met laagsteprijsgarantie!
Reactie toevoegen