Dwarsgracht

Plaats
Dorp
Steenwijkerland
Kop van Overijssel
Overijssel

dwarsgracht_plaatsnaambord.jpg

Dwarsgracht is met zijn ca. 200 inwoners het kleinste dorp van de gemeente Steenwijkerland en misschien wel het mooiste, met zijn pittoreske landschap, mooie huizen en boerderijen, en de vele bruggetjes over de grachten. (© Gerda en Leen Louwerse)

Dwarsgracht is met zijn ca. 200 inwoners het kleinste dorp van de gemeente Steenwijkerland en misschien wel het mooiste, met zijn pittoreske landschap, mooie huizen en boerderijen, en de vele bruggetjes over de grachten. (© Gerda en Leen Louwerse)

dwarsgracht_op_kaart_kopie.jpg

Het dorp Dwarsgracht heet zo omdat de gracht aldaar dwars loopt op (van N naar Z) de Tijssengracht, Bouwersgracht, Cornelisgracht en Jan Hozengracht/Zuidergracht. Hoewel je die natuurlijk net zo goed dwarsgrachten zou kunnen noemen van de Dwarsgracht. ;-)

Het dorp Dwarsgracht heet zo omdat de gracht aldaar dwars loopt op (van N naar Z) de Tijssengracht, Bouwersgracht, Cornelisgracht en Jan Hozengracht/Zuidergracht. Hoewel je die natuurlijk net zo goed dwarsgrachten zou kunnen noemen van de Dwarsgracht. ;-)

dwarsgracht_noorderdwarsgracht_en_zuiderdwarsgracht_op_kaart_kopie.jpg

Op kaarten was de nederzetting Dwarsgracht tot ca. 1930 expliciet verdeeld in de delen Noorderdwarsgracht en Zuiderdwarsgracht (in diverse spellingen). De vier dwarsgrachten van de nederzetting en de gelijknamige gracht zijn hier nog duidelijker te zien.

Op kaarten was de nederzetting Dwarsgracht tot ca. 1930 expliciet verdeeld in de delen Noorderdwarsgracht en Zuiderdwarsgracht (in diverse spellingen). De vier dwarsgrachten van de nederzetting en de gelijknamige gracht zijn hier nog duidelijker te zien.

Dwarsgracht

Terug naar boven

Status

- Dwarsgracht is een dorp* in de provincie Overijssel, in de streek Kop van Overijssel, gemeente Steenwijkerland. T/m 1972 gemeente Giethoorn. In 1973 over naar gemeente Brederwiede, in 2001 over naar gemeente Steenwijkerland.

* Gezien de grootte - of beter gezegd kleinte - van de nederzetting, gecombineerd met het feit dat het geen kerk, kern en - naast het dorpshuis en een restaurant - geen voorzieningen heeft, zou je het ook als buurtschap kunnen beschouwen. Maar de inwoners vinden het duidelijk een dorp, getuige bijv. een instantie als Dorpsbelang, het Dorpshuis en het Dorpsplan (waarin Dorpsbelang ook consequent van 'dorp' spreekt), dus conformeren wij ons daaraan.

- Het dorp Dwarsgracht heeft in 1978 geen eigen postcode en plaatsnaam gekregen in het postcodeboek, voor de postadressen ligt het dorp daarom sindsdien 'in' Giethoorn.

- Onder het dorp Dwarsgracht valt ook de buurtschap Jonen (die net als het dorp voor de postadressen 'in' Giethoorn ligt).

- De lintbebouwing Dwarsgracht heeft blauwe plaatsnaamborden (komborden) en heeft dus een 'bebouwde kom', met 30 km-zone.

Terug naar boven

Naam

In het dialect
Dwasgrachte.

Oudere vermeldingen
Begin 19e eeuw Noorder Dwars Gragt en Zuider Dwars Gragt, 1818 Dwarsgracht, 1843 Noorder en Zuider Dwarsgracht, ca. 1850 Noorderdwarsgracht en Zuiderdwarsgracht.

Naamsverklaring
Overdrachtelijk gebruik van de waternaam Dwarsgracht, ter aanduiding van een gracht 'gegraven water', in dwarse richting.(1) (2) Concretiseert dit als volgt: "De naam van de plaats is ontleend aan het feit dat de gracht waaraan het plaatsje zijn naam dankt, dwars op zowel de Jan Hozengracht of Zuidergracht, de Cornelisgracht, de Bouwersgracht als de Tijssengracht ligt." De eerstgenoemde gracht is in de jaren zeventig van de 20e eeuw een smal slootje geworden. De laatstgenoemde grachten bestaan nog altijd als zodanig. Verder zien we op kaarten ook nog de Pinkesloot lopen, als 5e zijtak.

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Dwarsgracht ligt als lintbebouwing rond de gelijknamige weg/gracht en rond de weg De Rietlanden, W van Giethoorn.

Terug naar boven

Statistische gegevens

Het dorp Dwarsgracht omvat ca. 60 huizen rond de gelijknamige weg en nog ca. 10 huizen en ca. 10 woonarken aan de weg De Rietlanden. Totaal dus ca. 80 wooneenheden, met ca. 200 inwoners (blijkens het onder Recente ontwikkelingen vermelde 'koppengeld'-overzicht).

Terug naar boven

Geschiedenis

De nederzetting Dwarsgracht is in de 18e eeuw gesticht, ten tijde van de turfwinning in het gebied. De oudste vermelding in de archieven dateert uit 1758.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Dwarsgracht en Jonen, kun je terecht bij de volgende literatuur:

- Inwoner Harm Piek kwam enkele jaren geleden op het idee om een 'boekje' met wetenswaardigheden over Dwarsgracht en Jonen te maken. Nou, dat heeft hij geweten; het in juni 2018* verschenen boek 'Een meraekel gesparrel' is een pil van 400 pagina's geworden, waarbijk Piek zich nog moest inhouden, want hij had zó veel materiaal verzameld dat het er ook zomaar 600 hadden kunnen worden. De titel betekent 'moeilijke klus', wat natuurlijk slaat op het vroegere leven van de boeren, turfmakers, rietsnijders en vissers in de waterdorpen, maar we kunnen ons voorstellen dat het voor de samensteller ook heel wat figuurlijk 'bloed, zweet en tranen' heeft gekost om alle materiaal te vergaren en te redigeren.
* Tijdens de viering van het 12,5 jarig bestaan van de Naobers van Zudert, waarvoor zie het hoofdstuk Landschap etc.

Natuurlijk is het voor inwoners een feest der herkenning en een prachtig lees- en kijkboek, maar Piek beoogt het dorp er ook bij een breder publiek nog beter mee 'op de kaart' te zetten, omdat hij vindt dat deze unieke locatie meer erkenning en waardering verdient. "Het waterstreekdorp is even bijzonder als het omliggende natuurgebied. Bij deze combinatie van dorp en omgeving past het woord uniek. Maar terwijl iedereen de Weerribben en Wieden kent, is Dwarsgracht onbekend", zo stelde hij tijdens de presentatie. Het kan haast niet anders of dankzij het boek gaat daar verandering in komen (en natuurlijk hopen wij er middels onze pagina ook ons steentje aan bij te dragen, red.). Verder stelde Piek o.a.: "Ik hoop dat mensen na het lezen beseffen dat het dorp bijzonder is en dat het karakter verloren gaat als niet ingegrepen wordt. Over het natuurgebied maak ik me niet zoveel zorgen, daar zwaait Natuurmonumenten de scepter." Het boek is te verkrijgen bij het bezoekerscenstrum van Natuurmonumenten in Sint Jansklooster en via naobersvanzudert@hotmail.com. (bron: de Stentor, 22-5-2018)

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- Dries Eker was de laatste boer op Dwarsgracht. Toen hij naar de landbouwschool ging, waren er in het dorp nog 37 boeren die koeien hadden, meestal tussen de 4 en 7 stuks. Na 70 jaar koeien melken is hij in 2014 - met pijn in het hart - gestopt en heeft hij zijn koeien overgedaan aan een boer in Giethoorn-Zuid.

- Dorpsbelangen van dorpen in de gemeente Steenwijkerland krijgen jaarlijks zogeheten 'koppengeld', d.w.z. een bepaald bedrag per inwoner per jaar, waarbij het dorp daar zelf een nuttige invulling aan mag geven. Hier zie je het koppengeld dat Dwarsgracht de afgeopen jaren heeft gehad en hoe dat is besteed.

- Bestemmingsplan Dwarsgracht en Jonen (2013).

- Dorpsplan Dwarsgracht (2007).

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- "De waterstreeknederzettingen dorp Dwarsgracht en buurtschap Jonen, ten westen van Giethoorn, zijn aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Riet en water zijn de grote kenmerken, in zowel het landschap, op het erf als op de bebouwing. In het dorp zijn veel bruggetjes, over de gracht en tussen de woningen. Een zijde van dit tweerijige dorp is bereikbaar per auto. Jonen is een kleine eenrijige buurtschap, hier zijn dus geen karakteristieke bruggen. Het is bereikbaar per veer, per fiets of per boot." (bron: gemeente Steenwijkerland)

- Dwarsgracht heeft 4 rijksmonumenten, zijnde de boerderijtjes op de huisnrs. 27, 33 en 41, en de 19e-eeuwse boerderij op nr. 40, een boerderij van een voor de streek kenmerkend type. Het woonhuis heeft een rieten wolfdak, houten voorschotten, vensters met zesruitsramen en luiken. De daarachter gelegen stal heeft een hoog rieten zadeldak.

- Beeld van de baggeraar, van kunstenaar Janno Petter.

- Bij de vernieuwing van de draaibrug in het dorp is een vliegwiel tevoorschijn gekomen. De historische werkgroep ontdekte dat het vliegwiel vroeger werd gebruikt voor het maken van hooibalen. Die gingen een eeuw terug volop de grenzen over. Het vliegwiel is in november 2015 als kunstwerk naast het dorpshuis geplaatst, als herinnering aan vroeger tijden. "Hooi uit Dwarsgracht was lekker voor paarden, maar maakte ze niet vet. Daarom was het geliefd in wereldsteden als Londen en Berlijn", licht dorpshistoricus Harm Piek toe bij de onthulling van het object. Piek vindt het vliegwiel een symbool voor het ontstaan van het landschap in deze omgeving.

Terug naar boven

Evenementen en activiteiten

- Toneelgroep Dwarsgracht brengt jaarlijks in maart een nieuw stuk op de planken.

- Vereniging Nederland en Oranje, in de volksmond de Oranjevereniging, organiseert jaarlijks het Dorpsfeest, met als hoogtepunt de Gondelvaart Dwarsgracht (laatste zaterdag van juli). De vereniging is na de Tweede Wereldoorlog opgericht. Het eerste volksfeest vindt plaats in 1946 en daarbij ook de eerste gondelvaart. De eerste gondels bestaan voornamelijk uit gras, hooi en riet. "Kraggegondels" worden ze genoemd. Op zich niet verwonderlijk; de mensen hebben immers weinig te besteden na een moeilijke periode van oorlog. De gondels worden voortgeduwd door de punterboom en zijn al wel versierd met een lint van vetpotjes. Weer later worden dit jampotjes met waxinelichtjes. Het feest is aanvankelijk vooral voor de autochtone bevolking, want een weg naar het dorp is er pas gekomen in 1957.

De eerste decennia zijn de gondels veelal stillevens. Tijdens een gondelvaart is het muisstil, zowel op het water als aan de kant van de toeschouwers. Het enige dat je hoort is wellicht de plons van de punterstok in het water. De afgelopen decennia is er heel wat veranderd. Tegenwoordig is de verlichting modern en kleurrijk, is er bijpassende muziek op de gondels, zijn de mensen professioneel uitgedost en de gondels zijn groots van opzet. In Dwargracht hebben de gondels immers geen beperkingen in hoogte door vaste bruggen. Toch zijn er nog altijd gondels die met de punterboom worden voortgeduwd, maar de meeste hebben inmiddels een fluisterstille aandrijving met een elektromotor. Ook het publiek is met de veranderingen mee gegaan; was het vroeger vooral zwijgend genieten of wat instemmend gemompel, tegenwoordig wordt er uitbundig geapplaudiseerd als een gondel voorbij komt dobberen. Voor een indruk van hoe het eruit ziet zie de fotoreportage Gondelvaart 2017, door RTV Oost.

- In november is er in restaurant De Otterskooi gedurende 5 dagen de jaarlijkse Radiomarathon van piratenstation Voornpolle FM uit Dwarsgracht (in 2018 voor de 4e keer). Naast de radio-uitzendingen met Nederlandstalige muziek treden er ook live artiesten op en is er een vinylcompetitie, waarbij piraten uit de Kop van Overijssel strijden om de titel 'Beste Plaatjesdraaier'.

- Als het in de winter hard genoeg vriest, is Dwarsgracht een populaire omgeving om te schaatsen. Als het druk genoeg is, bouwt het lokale café-restaurant De Otterskooi een koek- en zopietent op. Soms is het er zo druk dat de snert en warme chocolademelk door hen bijna niet zijn aan te slepen. Andere kant van de medaille is dat door de vele geparkeerde auto's hulpdiensten er nauwelijks door kunnen als er iets aan de hand is, zoals op 1 maart 2018 het geval was. Ook op 2 maart 2018 wordt het dorp nog 'overspoeld' door duizenden schaatsers, hoewel de burgemeester heeft afgeraden nog het ijs op te gaan wegens de achteruithollende kwaliteit ervan. De schaatsers moesten dan ook veel door de tuinen klunen, zoals je in het filmpje onder de link kunt zien.

- IJsclub Ons Belang is opgericht in 1927. Als het ijs dik genoeg is, organiseren ze toertochten van 8, 15 en 35 kilometer. Dit zijn unieke kilometers, er worden dus geen rondjes gereden. De tochten gaan bijna geheel door het natuurpark Wieden-Weeribben met haar kleine grachtjes en wuivend riet en de wind speelt nagenoeg geen rol. De 8 kilometer is bij uitstek geschikt voor kinderen die voor het eerst op de schaatsen staan. Deze gaat geheel door beschutte kleine grachten.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Onder deze link vind je een mooie wandelroute door Dwarsgracht en het buitengebied O hiervan (9 km), in tekst en beeld beschreven, gemaakt (niet alleen het verslag, ook de wandelroute zelf!) door Truus Wijnen (onder deze link vind je nog veel meer mooie wandelroute-verslagen van haar).

- Afwisselende kanoroute langs de karakteristieke Wiedendorpen Dwarsgracht en Jonen en door de bijzondere natuur van De Wieden. Onderweg zie je hooilanden, broekbossen en natuurlijk volop rietland. Ook kom je langs een stukje zeldzaam trilveen, de trots van De Wieden. Cultuurhistorie heeft met de Grote Otterskooi en het verdronken dorp Beulake een belangrijke plek in deze route.

- De Grote Otterskooi, gelegen in het N van Dwarsgracht, is de grootste eendenkooi van Europa. Met een omvang van 30 hectare is zij tien keer zo groot als de gemiddelde eendenkooi. In 2009 is de kooi gerestaureerd. Je kunt de kooi alleen bezoeken tijdens vaarexcursies. De eendenkooi is niet meer in functie. De vangst van wilde eenden is in de jaren zestig en zeventig afgebouwd. Toch is de eendenkooi van grote waarde voor het gebied. Het moerasbos dat rond de plassen ontstond, is een rustplaats voor watervogels, boom- en steenmarters en de otter, die een paar jaar geleden weer in de kop van Overijssel is uitgezet. Daaraan dankt de kooi trouwens niet zijn naam. Die komt van de oorspronkelijke eigenaar, de familie Otter. "Eendenkooien zijn juweeltjes van natuur en cultuur. De natuur is er ongerept en tegelijk laten ze het gebruik door de mens van die natuur zien", aldus beheerder Fokkema.

- De hooi- en rietlanden in het zuidelijk deel van het dorp, met hun voorheen fraaie bloemen, waren begin 21e eeuw verworden tot bos en brandnetels. Bewoners stoorden zich aan dit allerminst fraaie uitzicht en hebben in 2005 Stichting de Naobers van Zudert opgericht, met als doel met omwonenden de aan de bebouwing grenzende hooi- en rietlanden weer in goede staat te krijgen en vooral ook te houden. Dankzij subsidies, de verkoop van riet en lokale producten, inkomsten uit lezingen en excursies komt er geld binnen voor de uitvoering van het beheer. Vandaag de dag zijn 14 gezinnen lid van de stichting, die ca. 40 percelen met een gezamenlijke oppervlakte van 12 hectare beheert. Het beheergebied wordt aan de noordkant begrensd door de hoge brug en loopt tot 200 meter aan weerszijden van de Dwarsgracht. Natuurlijk is het altijd nuttig om als soortgelijke clubs ervaringen te delen, van elkaar te leren en ideeën op te doen. In 2013 zijn in dat kader naast de Naobers nog 7 soortgelijke clubs elders uit Overijssel in het dorp bijeen geweest voor een inspirerende dag. Zie hier een videoverslag ervan.

- De es achter het dorpshuis van Dwarsgracht is de oudste (ca. 1820) en dikste es van Overijssel. Door de wortelgroei is er een bult rondom de boom ontstaan. Daarom is de woning achter de boom de Essebelt genoemd.

De Bomenstichting heeft in 2017 de ‘Bomen van de Ereklasse’ geïntroduceerd. Daarin krijgen de oudste, mooiste en meest bijzondere bomen van Nederland een plaats. Deze ‘toppers’ zijn ook opgenomen in het Landelijk Register van Monumentale Bomen. De stichting heeft per provincie een 'top 10' opgesteld van de bijzonderste bomen in die provincie (die overzichten vind je onder de 2e link in deze alinea). Ze zijn verkozen op basis van criteria als schoonheid, omvang, soort, een ‘bijzonder verhaal’ e.d. Belangrijke eis is ook dat ze voor iedereen zichtbaar moeten zijn. De Bomenstichting vraagt op deze manier aandacht voor de bijzondere plaats van bomen in onze natuur en cultuur. De Es in Dwarsgracht staat in de Overijsselse top-10 op nummer 3.

- Dwarsgracht e.o. is 'Deelgebied 7' van de 15 benoemde deelgebieden als onderdeel van de Natura 2000-gebieden De Wieden en De Weerribben. In dit deelgebied moeten de Grote Vuurvlinder (een ondersoort die uniek is in de wereld!) en enkele andere insectensoorten behouden blijven en in aantal uitbreiden. De Grote Vuurvlinder heeft een combinatie van moerassen en hooilanden nodig. Hierbij zijn met name oevers met bloemen en waterzuring van belang. Het leefgebied van de Bruine Kiekendief overlapt met het leefgebied van de Grote Vuurvlinder.

- Natuurmonumenten graaft vanaf eind 2019 gedurende twee jaar bij Dwarsgracht 10 hectare aan oude petgaten open. Het project maakt onderdeel uit van de Natura 2000-herstelmaatregelen in De Wieden. De klus gebeurt in een afgelegen gebied, in de buurt van de Walengracht. Volgens projectleider Broer Blaauwbroek van Natuurmonumenten gaat het om eeuwenoude petgaten: "De meeste zijn voor 1900 gegraven en daarna langzaam dichtgegroeid met plantenresten. In het veld en zeker op luchtkaarten zijn ze nog goed zichtbaar." De Wieden staat bekend om het verlandingsproces, dat zorgt voor het karakteristieke landschap. "Open water groeit dicht en verandert uiteindelijk in moerasbos. Bij alle fasen van die verlanding horen bijzondere flora en fauna. De natuurherstelmaatregelen zijn gericht op het behoud van al die fasen in De Wieden", aldus Blaauwbroek. Omvormen van moerasbos naar hooiland en uitgraven van petgaten zijn daarvan belangrijke onderdelen. Voor het graven van petgaten is onder andere de omgeving van Dwarsgracht geschikt: "In het gebied waar we aan de gang gaan, werken geen pachters of andere gebruikers. Bovendien is deze locatie historisch verantwoord."

Terug naar boven

Beeld

- Diverse video's over Dwarsgracht, verzameld door en deels gemaakt door RTV Oost.

- Hier kun je een mooie videoreportage van het pittoreske dorpje Dwarsgracht bekijken, gemaakt op een zonnige dag in mei 2017, door Robert Eekhof.

Terug naar boven

Links

- Dorpshuis: - De voormalige lagere school van Dwarsgracht is in 1973 herbestemd tot dorpshuis 'Ons Dorpshuis'.

- Zorg en welzijn: - Door het oprichten van een coöperatie/vereniging “Samen voor onze zorg” wil het dorp zelf de (informele) zorg, hulp en dienstverlening in overeenstemming met behoeften en wensen van de bewoners van Dwarsgracht en Jonen organiseren. Dit met als doel om de inwoners zo lang mogelijk en tevens zo zelfstandig mogelijk in het dorp te kunnen laten wonen. Dit plan is sinds 2016 in ontwikkeling.

- Bedrijfsleven / ondernemen: - Ondernemersvereniging Dwarsgracht - Jonen behartigt de materiële en immateriële belangen van haar leden.

Reactie toevoegen