- Zwingelspaan is een buurtschap in de provincie Noord-Brabant, in de regio West-Brabant, en daarbinnen in de streek Baronie en Markiezaat, gemeente Moerdijk. T/m 1996 grotendeels gemeente Fijnaart en Heijningen, gedeeltelijk gemeente Willemstad, gedeeltelijk gemeente Klundert.
- De buurtschap Zwingelspaan valt, ook voor de postadressen, grotendeels onder het dorp Fijnaart, voor een deel onder de stad Klundert en voor een klein deel onder de stad Wilemstad (= enkele panden aan de Noordlangeweg NW van de driesprong); een klein deel van de buurtschap valt voor de postadressen onder de buurtschap Oudemolen (= Drogedijk Z van de driesprong; W zijde).
- Buurtschap Zwingelspaan heeft blauwe plaatsnaamborden (komborden) en heeft of is daarmee een 'bebouwde kom'.
Terug naar bovenNaamsverklaring
- De buurtschap is vermoedelijk genoemd naar een watertje dat door zijn loop aan een zwingelspaan (bepaald werktuig met een zwengel) deed denken. Anderen zien de naam echter als een herinnering aan alhier uitgeoefende vlasteelt; een zwingel is een braakstok voor vlas. Maar wat is dan het benoemingsmotief? Een kroeg met een uithangende zwingelspaan?(1)
- “In de polders waren de dijken om verschillende redenen de beste bouwplaatsen. Men zat er veiliger bij dijkdoorbraken en wateroverlast, er was bouwgrond op de dijktaluds voorradig en men zat aan een doorgaans goed begaanbare weg. Dikwijls zijn dijken echter ook gemeentegrenzen en zo komt het dat vele kleine dijkgehuchten in Noordwest-Brabant tot verschillende gemeenten behoren. Zwingelspaan ligt deels aan de westkant van de dijk in de polder Ruigenhil en behoort voor dat deel tot Willemstad. De oostzijde in de Oude en Nieuwe Fijnaartpolder behoort tot Fijnaart. Ten noorden van Zwingelspaan loopt de Scheireevliet. Mogelijk lag hier, of meer oostwaarts, de vroegere rivier de Mark, die bij de Tonnekreek of de Oude Ree uitmondde. Het gebied oostelijk van deze ‘oude Markloop’ behoort tot Klundert. Als de naam ‘Swingel’ iets te maken heeft met zwaaien of zwengelen en met ‘spaan’ bedoeld werd een lange houten paal, dan zou de naam Swingelspaan iets te maken kunnen hebben met de drie Heerlijkheden, sinds 1794 drie gemeenten, die hier samenkomen.” (20)
Terug naar bovenDe buurtschap Zwingelspaan ligt 2 km W van Klundert, rond de driesprong Drogedijk / Tonsedijk / Zwingelspaansedijk. Ook de panden aan de Noordlangeweg ZO van de driesprong en enkele panden aan de andere Noordlangeweg, N van de driesprong, vallen onder de buurtschap. De grens tussen de gemeenten Willemstad en Fijnaart en Heijningen liep hier W van en parallel aan de Drogedijk.
Terug naar bovenDe buurtschap Zwingelspaan omvat ca. 50 huizen met ca. 125 inwoners.
Terug naar bovenDe vlasteelt en het zwingelen in Zwingelspaan
"Nog even en in deze buurtschap herinnert alleen de plaatsnaam nog aan de vroeger zo florerende vlasteelt. Slechts een doodenkele originele Zwingelspaner weet nog hoe het vlas gezwingeld werd in de zwingelkooi die onderaan de dijk staat. Een kot dat wacht tot een herfststorm de laatste authentieke zwingelkooi zal slopen.
Feitelijk komt dit verhaal te laat. Want de Zwingelspaanse zwingelkooi is reddeloos verloren. Het hok, niet meer dan een onooglijk schuurtje, is er sinds mensenheugenis. Al jaren staat het zielig in elkaar te zakken. Intussen is het wèl de enige originele, nooit verbouwde zwingelkooi in de wijde omgeving. En dankt Zwingelspaan haar bijzondere naam aan de bewerking die het vlas er kreeg. In de tijd dat vlas in de hele streek voor de meeste inkomsten zorgde.
Piet Hollemans (81) woont ernaast, aan de driesprong waar de drie dijken van Zwingelspaan bij elkaar komen. "Zeg maar dat de jeugd heeft geholpen met de afbraak. In 1988 was het nog een knap huisje. Na de oorlog is het niet meer gebruikt voor de vlasserij, alleen nog voor opslag."
De zwingelkooi hoorde bij het vlasbedrijf van Sweere, dat op die plek aan de dijk zat tot de bombardementen rondom de bevrijding van de streek, in november 1944. De school, het huis en de schuur van Sweere brandden daarbij af, de zwingelkooi bleef behouden. De vlasboer overleed in 1949, had geen opvolger, na de brand werd het bedrijf niet herbouwd. De vlasteelt verdween in de jaren vijftig uit Zwingelspaan. De zwingelkooi had haar functie toen allang verloren.
In het schuurtje liggen vooral veel troep en puin. Ernaast staat nog de voormalige landbouwschool. Boven aan de dijk liggen stalen balken en stukken pijp van het metaalbedrijf Van de Griend, aan de overkant van de dijk, nu de eigenaar van grond en zwingelkooi. Dat het om een originele zwingelkooi gaat, zegt directeur Van de Griend niet te weten. Hij haalt er zijn schouders over op: als het instort, stort het in. Plannen heeft hij nooit met het bouwsel gehad. Hij heeft het een paar keer dichtgetimmerd tegen vandalisme en er een bordje met 'verboden toegang' op gespijkerd. Van de vlasnijverheid weet hij eigenlijk niks, het lot van de zwingelkooi laat hem onverschillig. Mocht iemand er nog wat mee willen, dan heeft 'ie zijn zegen.
Update: Inmiddels is het schuurtje van Sweere verdwenen en ligt het stuk grond nu braak. Buurtbewoners gebruiken dit stuk grond nu als parkeerplaats en volkstuin.
Roterij
Verderop langs de dijk, richting Tonnekreek, ligt nog wel, tussen dijk en water, de oude roterij van Zwingelspaan. Daar kreeg het vlas een eerste bewerking, om de harde houtige stengels te kunnen breken, het 'roten'. Bij het zwingelen werden de vezels voor het linnengaren losgeslagen van de harde stengeldelen.
Wie nog wil weten hoe - in Zwingelspaan, Standdaarbuiten, Noordhoek en op veel andere plaatsen in West-Brabant - uit vlas linnen gemaakt werd, moet nu naar het Vlasserij- en Suikermuseum in Klundert. Op zaterdagmiddagen zijn daar oud-vlassers aanwezig om uitleg te geven. Daar demonstreren de vlassers graag alles over het roten, repelen, braken, zwingelen. En de elektrische of trap-zwingelspaanmolens die ook in de kooi van Zwingelspaan draaiden. 'Goed gebraakt is half gezwingeld', zeiden de vlassers dan, als ze het vlas 'over de hekel haalden'." (bron: BN/DeStem, 27-8-2004)
Terug naar boven- Basisschool Zwingelspaan had in schooljaar 2014-2015 nog 28 leerlingen, maar in schooljaar 2015-2016 nog maar 18, dat is onder de opheffingsnorm, en de prognoses voor de jaren erna waren niet positief. Daarom heeft de in 1850 opgerichte school na afloop van schooljaar 2015-2016 na een bestaan van 165 jaar de deuren moeten sluiten. Op de laatste schooldag waren er nog maar 6 leerlingen, omdat een deel van de leerlingen al gedurende het schooljaar naar elders was vertrokken. In november 2009 noemde directeur Jan Voorsluijs zijn school nog wel gekscherend "de snelstgroeiende school van het zuiden": "We begonnen het schooljaar met 27 kinderen. Nu zijn het er 33." Anno 2021 staat het schoolgebouw te koop. De gemeente hoopt op een maatschappelijke invulling.
Op de school was ook Kinderopvang De Zwingeltjes gevestigd, van Melissa en Dimphy Brans uit Oudenbosch. Zij boden kinderopvang, buitenschoolse opvang, peuteropvang, flexibele opvang, incidentele opvang en vakantie-opvang. Kinderopvang De Zwingeltjes is in na de sluiting van de school vertrokken naar Fijnaart, waar zij inmiddels een eigen pand tot hun beschikking hebben.
Terug naar boven- De prachtige Engelse cottagetuin van Ruud en Ien Both is maar liefst 3.500 m² groot en was - onder de naam 'Stekkenplek' - vele jaren 's zomers op afspraak te bezichtigen. Tegenwoordig is de tuin alleen nog online te bekijken (zie de link) en ook dát is zeer de moeite waard (wellicht om inspiratie op te doen voor je eigen tuin), want zij hebben de vele honderden plantensoorten die in hun tuin staan, uitvoerig beschreven en afgebeeld. Verdeeld in de hoofdstukken helleborus, bollen, rozen, kruidentuin, fruit, eenjarigen en niet te vergeten ook vogels, die met tientallen soorten op een dergelijke ook voor hen aantrekkelijke tuin af komen.
Als je 'iets' met suikerzakjes hebt, bekijk dan ook gelijk Ruud zijn collectie oude suikerzakjes van Nederland (momenteel al ca. 27.000 stuks online!). En als je Both of Wilhelm heet en verwant denkt te zijn met Ruud of Ien, bekijk dan de kwartierstaat waar Ruud jaren aan heeft gewerkt, want daarin staan vele duizenden namen, die zelfs teruggaan tot ridders en graven vóór het jaar 1000.
Terug naar boven- Fotoreportage van Zwingelspaan door Kees Wittenbols uit Breda.
Reacties
(2)Inmiddels is het schuurtje van Sweere verdwenen en ligt het stuk grond nu braak. Buurtbewoners gebruiken dit stuk grond nu als parkeerplaats en volkstuin.
Basisschool Zwingelspaan staat momenteel te koop. Kinderopvang "De Zwingeltjes" is in na de sluiting van de school vertrokken naar Fijnaart waar zij inmiddels een eigen pand tot hun beschikking hebben.
In Mei 2020 is er een groot werkend drugslab aangetroffen in een bedrijf in Zwingelspaan.
Groet,
Ruud van Straaten
Dank voor uw actualiseringen! Ik heb ze verwerkt.
Reactie toevoegen