Status

Zwiggelte is een dorp in de provincie Drenthe, gemeente Midden-Drenthe. T/m 1997 gemeente Westerbork.

Naam

In het Drents
Zwiggel, Zwiggelt. Een inwoner van dit dorp is een Zwiggeler of Zwiggelter.

Oudere vermeldingen
1400 kopie 1707 Swicler, 1416 Zwichtelen, 1477 Swijchler, 1551 Zwichteler, 1563 Swichtelte.

Naamsverklaring
Moeilijk te duiden. Is opgevat als Swichtelaar*, een afleiding van het Oudsaksische swêga 'runderkudde, weide' met het verzamelsuffix ti, zie ook zwaag en laar 'bosweide, intensief benut bos'. Ook heeft men verband geopperd met het eerste lid in Swifterbant, zodat de betekenis zou zijn 'de links (= noordelijk, vergelijk Finsterwolde) gelegen laar'. De t lijkt echter niet oorpronkelijk en misschien mag worden aangeknoopt bij het Oudnoorse svigi 'dunne, buigzame twijg' of het Nieuwnederlandse zwik o.a. 'houten pin voor het luchtgat van een vat', vergelijk Zweekhorst.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Bijnamen
Schimpnamen voor de inwoners van Zwiggelte zijn Stalpaolen en Ramshorens (in beide gevallen nukkig, stijf en weinig plooibaar volk); de laatste naam wijst op heideschapen.

Ligging

- Het dorp ligt NW van Westerbork. De dorpskern ligt Z van het Oranjekanaal, maar ook N van dat kanaal hoort een flink stuk buitengebied / bosgebied nog tot het dorpsgebied, tot helemaal in het N de installatie van de Westerbork Synthese Radio Telescoop (WSRT) - ook wel Radiosterrenwacht Westerbork - aan toe. Deze installatie ligt dus niet in de plááts Westerbork maar in de voormalige geméénte Westerbork. Westerbork is natuurlijk bekender dan Zwiggelte. Dat zal bij de naamgeving wellicht hebben meegespeeld. Zoals ook het bekende Herinneringscentrum Westerbork vlak W hiervan, wel in de voormalige geméénte Westerbork ligt maar niet in de plááts Westerbork. Dit centrum valt namelijk onder het buitengebied van het dorp Hooghalen.

- Zwiggelte ligt op een soort schiereiland van keileem. Aan drie kanten van het dorp liggen beekdalen.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Zwiggelte 27 huizen met 184 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 170 huizen met ca. 430 inwoners (waarvan ca. 300 in de dorpskern).

Geschiedenis

Zwiggelte is in de middeleeuwen ontstaan bij het beekdal van de Westerborkerstroom; hier oude sloten en houtwallen. Omstreeks 1917 heeft de Algemeene Landexploitatiemaatschappij uit Amsterdam 500 ha ontgonnen onder dit dorp en onder Orvelte.

Recente ontwikkelingen

- In 2015 is het visierapport `Zwiggelte: Met mekaor Veur mekaor' verschenen. Het rapport kwam tot stand na een inventarisatie onder de dorpelingen over hoe zij denken over zaken als krimp, vergrijzing, huisvesting en leefbaarheid. Enkele punten eruit: de inwoners waarderen hun dorp om zijn rust en ruimte met behoud van van het boerenkarakter. Verder is er sprake van een goed ontwikkeld naoberschap en een prettige omgang met elkaar. Men vindt elkaar tolerant. Ook is er een goed ontwikkeld verenigingsleven. Het dorpshuis/café en het Ieshokkie worden gezien als een belangrijke ontmoetingsplaats. De algemene indruk is dat het dorp een prettig dorp is om te wonen, maar dat er wel wat moet gebeuren om dat zo te houden. Welke zaken dat betreft, wordt in een 'volgende ronde' duidelijk.

Bezienswaardigheden

- Zwiggelte heeft 9 rijksmonumenten, waarvan er 4 betrekking hebben op Herinneringscentrum Kamp Westerbork, dat deels op grondgebied van dit dorp ligt, en deels op grond van buurdorp Hooghalen (waar zich de ingang en het bezoekerscentrum bevindt). Het betreft de directeurs-/commandantswoning op Schattenberg 4, de SS-schuilbunker bij huisnr. 4, en de aardappelbewaarplaats en de rioolwaterzuiveringsinstallatie bij Schattenberg 2.

"Het pand op Schattenberg 4 (ca. 5 km N van de dorpskern van Zwiggelte) is in 1939 gebouwd als directeurswoning bij het Vluchtelingenkamp Westerbork en ontworpen onder verantwoordelijkheid van architect L. Bok (directeur Onderhouds- en Uitbreidingswerken bij de Rijksgebouwendienst te 's-Gravenhage). De directeurswoning is het enige bouwwerk van het oorspronkelijke Vluchtelingenkamp. Na de overname door de Duitsers was de woning in gebruik als Commandantswoning. De voormalige directeurswoning is van essentieel belang als onderdeel van het complex; voorts van architectuurhistorisch belang vanwege de typologie; zeldzaam.

De SS-bunker is gebouwd tijdens de bezettingsjaren en behorend bij het Kamp Westerbork. De schuilbunker bestaat uit twee vertrekken en een toegang; het geheel is afgedekt door een aarden omwalling. De zijwanden en de wangen van de entree zijn in een afwijkende en zeldzame steen (steenformaat 10 x 10 x 21) opgetrokken. Het plafond bestaat uit gewapend beton (19 cm dik). Het tongewelf bij de entree en een gedeelte van de wangen is gemetseld in een harde klinker. De SS-bunker is van belang als essentieel onderdeel van het complex; voorts van architectuurhistorisch belang vanwege de typologie en het materiaalgebruik. Zeldzaam.

De aardappelbewaarpaats is gebouwd even buiten de omheining van het kampterrein en vermoedelijk gebouwd rond 1942 (na de ingebruikneming van het terrein door de Sicherheitspolizei). Naast de aardappelbewaarplaats is in 1970 het nationaal monument Westerbork (gemaakt door Ralph Prins) door koningin Juliana onthuld. De aardappelbewaarplaats bestaat uit een grote in tweeën gedeelde ruimte met systematisch geplaatste gemetselde kolommen (in het vertrek aan de kampzijde 7 x 4 stuks, in het andere vertrek met 7 x 5 stuks) die gemetselde gewelven dragen en waarbij tegen de gemetselde wanden steunberen zijn geplaatst en een aarden bescherm- en isolatiewand is aangebracht. De ruimte is voorzien van ontluchtingspijpen waarvan het bovenste deel in ijzer is uitgevoerd. De aardappelbewaarplaats is van belang als essentieel onderdeel van het complex; voorts van architectuurhistorisch belang vanwege de typologie en het materiaalgebruik; zeldzaam.

De rioolwaterzuiveringsinstallatie, buiten het directe kampterrein gelegen, is ontworpen in opdracht van de bezetter en gebouwd in de jaren 1943-1944. De ontwerpen zijn getekend door de Duitsers Schubert en Stamfeld. Het is een samenstel van gebouwen bestaande uit een pompgebouw en een systeem van vloeivelden. Het pompgebouw is eenvoudig vormgegeven in baksteen opgetrokken en gedekt door een zadeldak met bitumineuze bedekking. Aan de noordzijde een aangebouwde put (in drie gedeelten met ijzeren trap en roosters) met eenvoudig hekwerk; eenvoudige ijzeren hijsinrichting. Het gebouw is voorzien van een kelderruimte waar het water in vier ronde putten stroomt om vervolgens te worden opgepompt door een daarboven geplaatste pomp (aanwezig maar niet in werking). Het water wordt via een systeem van kanaaltjes waarin strekken zijn gemetseld afgevoerd naar vloeivelden. Deze velden hebben een betonnen onderbouwing en een gemetselde afhellende afdeklaag met vanuit de middenas diagonaal lopende rioolpijpjes waardoor het gefilterde water weer naar de middenas en het afvoerkanaal kan teruglopen. De rioolwaterzuiveringsinstallatie is van essentieel belang als onderdeel van het complex; van architectuurhistorisch belang vanwege de typologie en het materiaalgebruik; zeldzaam en gaaf." (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

- Het open karakter van Zwiggelte is ondanks de (beperkte) dorpsuitbreiding intact gebleven. Aan de zuidoostkant van het dorp ligt het restant van een brink met oude eiken en een groep fraaie boerderijen. Bezienswaardige exemplaren staan o.a. aan de Hoofdstraat, w.o. hallenhuistypen uit de 18e en 19e eeuw, met achterbaander (soms ook met onderschoer) of middenlang(s)deel.

- In 2015 is een oorlogsmonument gerealiseerd voor de bij de bevrijding van het dorp omgekomen Canadees John Kibzey. Het monumentje staat bij Oranjekanaal NZ 12, in de nabijheid van de plek waar hij gesneuveld is. Voorheen stond er een monumentje voor hem in het westelijker, eveneens aan het Oranjekanaal gelegen dorpje Oranje, maar in 2015 heeft men ontdekt dat hij in Zwiggelte blijkt te zijn gesneuveld. In Oranje speurt men daarom verder naar wie daar dan wél is omgekomen.

Evenementen

- Carbidschieten (oudjaar).

- Als het in de winter hard genoeg vriest, kan er worden geschaatst op de ijsbaan van de in 1929 opgerichte IJsvereniging Rijlust (die dus in 2019 het 90-jarig bestaan heeft gevierd). Op het in een heidegebied ten noorden van Zwiggelte gelegen Noordveen, een veenplas die bij voldoende regenval onderliep, wordt in die tijd in de winters reeds geschaatst. Er is echter behoefte aan een vereniging die de zorg voor de baan op zich neemt en wedstrijden organiseert. De activiteiten van het bestuur hebben in de beginjaren vooral tot doel om de watertoevoer naar de baan te bewerkstelligen en om het water daar vast te houden. Dit betekent regelmatig nieuwe sloten graven en dammen leggen, maar ook verhoogde gedeeltes op de baan afgraven.

Tot 1935 kan alleen geschaatst worden als voor de vorstperiode zich voldoende hemelwater op de baan heeft verzameld. Dit verbetert als in dat jaar een pomp beschikbaar komt. In 1950 start de ontginning van het heidegebied en moet men op zoek naar een andere plek. Die wordt in 1957 gerealiseerd op de Noordgoorn, waar de baan nog altijd ligt. In de loop der jaren is er natuurlijk van alles aan de voorzieningen verbeterd. De belangrijkste verandering is zonder twijfel de bouw van multifunctionele accommodatie ’t Ieshokkie, die in 2006 gereed is gekomen. Het gebouw is met inzet van vele dorpsgenoten en volledig in eigen beheer gerealiseerd, iets waar menigeen nog altijd met trots op terugkijkt.

Landschap, natuur en recreatie

Knapzakroute
"Tijdens het wandelen van Knapzakroute Zwiggelte (19 km, desgewenst te verdelen in twee delen van 9,5 km) merk je dat dit een Drents esdorp is dat nog veel van zijn oorspronkelijke karakter heeft weten te bewaren. Dat merk je al zodra je de Hoofdstraat verlaten hebt. Tussen de oude boerderijen liggen grote erven met fruitbomen, ouderwetse moestuinen en kleine weitjes voor het jongvee. Veel oude boerderijen liggen met de achterkant naar de straat en kijken uit over de Westeresch en de Oosteresch. Vanuit het dorp brengt de route je over het Oranjekanaal naar het voormalige Zwiggelterveld. Een zandverstuiving herinnert eraan hoe dit deel van het veld er vroeger moet hebben uitgezien. In de Staatsbossen op het Zwiggelterveld kom je op een aantal plekken die alles met Kamp Westerbork te maken hebben. Een paar honderd meter verderop heb je vanaf de uitkijktoren een fraai uitzicht over het gebied de Holmers, waar de Drentse Aa ontspringt. Terug bij het dorp loop je een flink stuk langs de Westerborkerstroom. Hier en daar is langs de beek nog iets te zien van het oude beekdal, zoals de groenlandjes in de Winkelmaat."

- N van het dorp, N van het Oranjekanaal ligt het uitgestrekte Zwiggelterveld (bouw- en weiland) met het Zwiggelterbosch (50 ha; bos en woeste grond). Het Zwiggelterveld valt onder Boswachterij Hooghalen.

- De Westerborkerstroom vormt de Z grens van het dorpsgebied van Zwiggelte.

- Wandelroute Westerbork-Zwiggelte (15 km).

Links / verenigingsleven

- Algemeen: - Site van en over Zwiggelte.

- Nieuws: - Nieuws uit Zwiggelte op Facebook.

- Belangenorganisatie: - Nieuws van Dorpsbelangen Zwiggelte.

- Dorpshuis / MFA: - "Stichting Dorpsaccommodatie voert het beheer van de volgende accommodaties: Dorpshuis De Schuur. Het dorpshuis is in 1985 tot stand gekomen door grotendeels zelfwerkzaamheid van de inwoners van Zwiggelte. Het dorpshuis is aangrenzend aan restaurant De Klipper. De eigenaar van voornoemd restaurant voert de exploitatie. Multifunctionele accommodatie 't Jeugdhonk. In 2006 is multifunctionele accommodatie 't Jeugdhonk, gelegen aan de Goornweg bij de ijsbaan, tot stand gekomen. Wederom door zelfwerkzaamheid van de inwoners. In de wintermaanden, wanneer de ijsbaan gebruikt kan worden, wordt de exploitatie verricht door ijsvereniging Rijlust. De overige periode voert de Beheercommissie de exploitatie." In januari 2015 is Dorpshuis De Schuur uit 1986 na een grondige renovatie/verbouwing heropend.

"Met het Jeugdhonk, of 't Ieshokkie zoals veel mensen het nog noemen, hebben we in Zwiggelte een prachtige accommodatie voor allerlei activiteiten. De jeugd komt er graag samen, de biljartvereniging heeft er zijn thuishaven, het zangkoor zingt er wekelijks, in de zomer wordt er gevolleybald en we kijken er graag naar het voetbal. En natuurlijk blijft het de thuishaven van de IJsvereniging. Misschien is niet voor iedereen duidelijk voor wat voor activiteiten het gebouw gebruikt kan worden. Daarom hebben Dorpsbelangen, Dorpsaccomodatie en de beheerders van MFA 't Jeugdhonk hier spelregels voor opgesteld. Uitgangspunt is dat zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt van het gebouw en het terrein. Te denken is aan: grotere evenementen (sport, spel, muziek e.d.) die zich vooral buiten afspelen en die voor het hele dorp toegankelijk zijn. Kleinere bijeenkomsten zoals buurtfeest, voetbal kijken, kaartclub, filmavond, gameavond, fiets/wandel4daagse, kerstmarkt, rommelmarkt, oefen- en cursusruimte, biljart, soos, koor, jeugdkamp, etc. (wie komt er met ideeën?)."

- Muziek: - Popkoor Rhythm of Life is een gemengd popkoor dat driestemmige popmuziek zingt.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)