Status

- Zaltbommel is een stad en gemeente in de provincie Gelderland, in de streek Bommelerwaard.

- De gemeente Zaltbommel is in 1999 vergroot met de gemeenten Brakel en Kerkwijk. Sinds dat jaar is dit nog een van de twee gemeenten in de Bommelerwaard (naast de gemeente Maasdriel).

- De gemeente Zaltbommel omvat naast de gelijknamige stad verder nog de dorpen Aalst, Brakel, Bruchem, Delwijnen, Gameren, Kerkwijk, Nederhemert-Noord, Nederhemert-Zuid, Nieuwaal, Poederoijen en Zuilichem en de buurtschappen Bern, De Rietschoof, Oensel (deels) en Poederoijensehoek. In totaal zijn dit 1 stad, 11 dorpen en 4 buurtschappen.

- Wapen van de gemeente Zaltbommel.

- Foto's van de plaatsnaamborden in de gemeente Zaltbommel.

- Onder de stad Zaltbommel valt ook een deel van de buurtschap Oensel.

Naam

Alternatieve benaming
Zaltbommel wordt ook wel kortweg Bommel genoemd.

Oudere vermeldingen
Bommel, Boemel, Zalt-Bommel, 850 kopie eind 11e eeuw in Bomala, 999 kopie 2e helft 12e eeuw Bomele, 10e-11e eeuw Bomilo, ca. 1159-1169 Bumele, 1307 in Sautbomel, 1343 Saltbommel, 1840 Zalt-Boemel, 1883 Zaltbommel.

Naamsverklaring
Betekenis onzeker. Sommigen gaan uit van een samenstelling van het Oudnederlandse bom 'boom' en lo 'bos'. In Zalt- heeft men ten onrechte gemeend het Germaanse salah* 'wilg' te herkennen. Saut-, Salt- 'zout' refereert mogelijk echter aan de middeleeuwse handel in Zeeuws zout. Sinds de 14e eeuw is, onder Gulikse invloed, het westelijke Saut- teruggedrongen door Salt-. Vergelijk Maasbommel.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

Zaltbommel ligt N van 's-Hertogenbosch, ZW van Tiel en Geldermalsen en grenst in het O aan de A2 en in het N aan de Waal.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Zaltbommel 685 huizen met 3.461 inwoners, verdeeld in de gelijknamige stad 678/3.389 (= huizen/inwoners) en buurtschap Oensel (deels) 7/72. Tegenwoordig omvat de gemeente ca. 10.000 huizen met ca. 26.500 inwoners, waarvan ca. 5.000 huizen met ca. 12.000 inwoners in de gelijknamige stad.

Geschiedenis

Zaltbommel wordt reeds in de 9e eeuw voor het eerst vermeld (zie bij Naam). In 999 krijgt de plaats recht van tol en munt, alsmede van gruit, een stof waarmee het bier tot gisting werd gebracht. Rond het jaar 1000 schenkt keizer Otto III de rechtsmacht over de nederzetting aan bisschop Ansfried van Utrecht, maar in de loop van de volgende eeuwen komt het aan Gelre. Graaf Otto II van Gelre verleent de nederzetting in 1231 stadsrechten. In 1316 worden deze vernieuwd en bevestigd door Graaf Reinald van Gelre. Uit die periode stammen ook de stadsmuren.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) verklaart Zaltbommel zich in 1572 onafhankelijk en solidair met de Geuzen. Daarop belegeren de Spanjaarden de stad in de daarop volgende jaren onsuccesvol, waaronder in 1574. Op aandringen van Maurits van Oranje wordt de stad verder versterkt. Voordat deze modernisering voltooid is, belegeren de Spanjaarden onder leiding van Mendoza de stad opnieuw, tijdens het beleg in 1599. Dit beleg is wederom succesvol door de Staatse troepen afgeslagen.

In de 15e eeuw wordt Zaltbommel een Hanzestad van betekenis. Tot het begin van de 17e eeuw houden de inwoners zich bezig met nijverheid en handel en de stad kent een grote bloei. Rond 1629, na de verovering van 's-Hertogenbosch door Prins Frederik Hendrik, neemt de betekenis van de stad af omdat 's-Hertogenbosch de functie van grensplaats overneemt. Bovendien vermindert de scheepvaart op de Waal, doordat zich ter hoogte van de stad een zandplaat vormt. Toch blijft het een belangrijke stad in de regio.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Zaltbommel, kun je terecht bij de volgende instanties:

- Museum Stadskasteel Zaltbommel is een monumentaal pand in de binnenstad, dat ook bekend staat als het Maarten van Rossemhuis, vernoemd naar de bouwer van het stadskasteeltje, de legendarische Gelderse veldheer Maarten van Rossem (ca.1490-1555). Het huis is omstreeks 1535 gebouwd. Op de begane grond van het museum maak je kennis met de rijke 16e-eeuwse geschiedenis van de Bommelerwaard. Je ontmoet Maarten van Rossem, bouwer van het Stadskasteel, de heldhaftige Dirk van Haeften, bisschop Masius, koopman Elias Trip en het “pronte wief”. Het imposante schilderij “de blokkade” uit 1574 is een voorstelling van de Bommelerwaard in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog. Wat op dit schilderij te zien is, wordt uitgelegd aan de hand van het dagboek van Gaspargus de l’Arge.

Op de eerste verdieping vind je meubels en koperwerken in Jugendstil stijl, vervaardigd in de Zaltbommelse werkplaats ‘Onder den Sint Maarten’ geleid door meneer Johan Adam Pool. Hier vind je ook de eerste en enige permanente expositie in Nederland over het leven en werk van Fiep Westendorp. De beroemde illustratrice van Jip en Janneke, Pluk van de Petteflet en vele andere creaties is geboren en opgegroeid in Zaltbommel. Het is een expositie voor jong en ouder, waar o.a. haar werkkamer te zien is.

- Regionaal Archief Rivierenland heeft onder meer de archieven van de huidige gemeente Zatbommel, inclusief de in de loop der jaren daarin opgegane rechtsvoorgangers, onder haar hoede.

- Historische Kring Bommelerwaard.

Bezienswaardigheden

- Zaltbommel heeft 171 rijksmonumenten.

- De Hervormde (PKN) Grote Kerk of Sint-Maartenskerk (Kerkplein 1) is een grote basiliek met een driebeukig schip en een eenbeukig koor en geldt als een van de belangrijkste voorbeelden van de Nederrijnse gotiek. De kerk had een 11e-eeuwse voorganger. Het oudste deel van de kerk is het 14e-eeuwse priesterkoor, dat indertijd is gebouwd ter uitbreiding van de tot kapittelkerk verheven voorganger van de huidige kerk. Dit koor is lager dan het schip en wijkt ook qua stijl af van de rest van de kerk. De huidige basiliek kwam vanaf ca. 1450 tot stand en is in ca. 1500 voltooid. In 1572 werd Zaltbommel ingenomen door de Watergeuzen. Het kapittel werd toen opgeheven en de Sint-Maartenskerk werd een Hervormd kerkgebouw. De toren bezat een dertig meter hoge spits, waardoor deze totaal 100 meter hoog was. Door blikseminslag is die spits in 1538 afgebrand. Ook de bescheidenere opvolger werd een prooi van de vlammen. In 1708 was de onderbouw van een nieuwe spits gereed, maar het werk staakte en werd niet meer hervat. Bij een restauratie in het begin van de 20e eeuw is deze onderbouw verwijderd en kreeg de toren zijn huidige uiterlijk.

De gehele kerk is in steen overwelfd. Het kerkorgel in de jaren 1783-1786 gebouwd door Andries Wolfferts en nadien in de loop der jaren door diverse orgelbouwers verbouwd dan wel gerestaureerd. - Beschrijving orgel Sint Maartenskerk. De kerk valt tegenwoordig onder de Protestantse Gemeente Zaltbommel. - "Stichting Sint-Maarten heeft tot doel instandhouding, onderhoud, exploitatie van het monument en de belangstelling voor de Sint-Maartenskerk te bevorderen. De Stichting is erkend als ANBI-culturele instelling. Zo’n 75 vrijwilligers dragen mede zorg voor de activiteiten: de openstelling – jaarlijks meer dan 10.000 bezoekers – , de bezetting van de kiosk, rondleidingen, torenbeklimmingen en het bieden van de mogelijkheid tot orgelspelen. Voor informatie over evenementen, verhuur en gebruik van de kerk zie de site. Voor contactmogelijkheden en openingstijden zie de Contactpagina."

- RK Martinuskerk uit 1837 in neoclassicistische stijl.

- Gereformeerde kerk vrijgemaakt De Ontmoeting.

- De Gasthuiskapel uit 1316 is door haar bijzonder goede akoestiek een begrip bij liefhebbers van kamermuziek. - Het fraaie balustrade-orgel van de voormalige Gereformeerde kerk te Vreeland, dat overcompleet kwam na de sluiting van die kerk na de fusie tot PKN-gemeente, is gelukkig herplaatst kunnen worden in de Gasthuiskapel.

- Watertoren uit 1905.

- De begroeide vestingwerken vormen een groene gordel rondom de binnenstad en zijn te bewandelen. Rond de stad liggen 7 bolwerken. De bolwerken waren vroeger van groot belang voor de verdediging van de stad. Vandaag de dag zijn ze aan restauratie toe. De gemeente restaureert daarom vanaf winter 2017 ieder jaar één bolwerk. Ook worden de waterpartijen uitgebaggerd en worden er snoeiwerkzaamheden uitgevoerd. Hierdoor wordt het een prachtig landschapspark met mooie doorkijkjes.

- De middeleeuwse muur om de stad is nog deels aanwezig, o.a. langs de Zandstraat en de Bloemendaal. Van de stadspoorten is alleen de Waterpoort nog over.

- Vanaf de Waalkade heb je een prachtig uitzicht op de Waal en de Martinus Nijhofbrug, in 1996 voltooid als opvolger van de oorspronkelijke Bommelse Brug uit 1933, die te smal was geworden en in 2007 is gesloopt.

- Opvallende objecten in de stad zijn de Gootspoken van de Bommelse kunstenaar Joris Baudoin. Artikel over de Bommelse Gootspoken in Trouw.

- Gevelstenen in Zaltbommel.

- Bij renovatiewerkzaamheden in 1992 in de Minnebroederstraat zijn het 19e-eeuwse Mikwe, het bijbehorende regenwaterreservoir en restanten van de vuurplaats teruggevonden, onderdeel van het synagogecomplex van de voormalige Joodse Gemeente Zaltbommel. Het gebouw naast het mikwe is de voormalige synagoge uit 1864. Het vroegere mikwe-gebouwtje is niet alleen een museum als historisch monument. Het wil ook een duidelijke uitstraling zijn naar heden en toekomst in een wereld die nog steeds niet vrij is van racisme, discriminatie, vooroordelen, antisemitisme en vreemdelingenhaat.

Evenementen en activiteiten

- Kunstrondje Zaltbommel kent 19 deelnemers, allemaal op loopafstand van elkaar in de vesting. Onder de deelnemers veel ateliers, enkele galeries en een museum. Op elke 1e zondag van de maand is er een gezamenlijke openstelling. Stel zelf je wandeling door de sfeervolle stadskern samen en neem een kijkje in de keukens van de kunstenaars. Neem tussendoor plaats op een terras of geniet van het mooie uitzicht over de Waal. De locaties zijn te bezoeken van 13.00 tot 17.00 uur. De folder met informatie over alle deelnemers en de plattegrond is op vele plaatsen in en om de stad te verkrijgen, o.a. bij TRIP en de deelnemers. Digitaal kun je de folder hier downloaden.

- Singelcross (hardlopen, op een zondag in februari).

- Een Big Day is een vogelwedstrijd, bij de start van de Nationale Vogelweek (mei), waarbij teams binnen 24 uur zoveel mogelijk vogelsoorten proberen te vinden binnen een bepaald gebied. In 2019 is door Natuurwacht Bommelerwaard voor het eerst een Big Day georganiseerd in de gemeente Zaltbommel. De Big Day is een wedstrijd, maar plezier in vogels kijken staat voorop. De Big Day begint op een vrijdagavond om 19.00 uur en eindigt op de zaterdag erop om 19.00 uur. Elk team gaat op zoek naar zoveel mogelijk vogelsoorten binnen de gemeentegrenzen, dus tot aan Loevestein toe. Het team mag zich niet verspreiden en blijft bij elkaar. Hoe lang er geteld wordt, mag het team zelf bepalen: de volle 24 uur, of slechts een paar uurtjes. Het gaat om de lol! Maar hoe langer je telt, hoe meer vogels je ziet en hoe groter de kans dat je wint natuurlijk. Het team dat de meeste soorten heeft gespot wint een leuk prijsje: de Bommelerwoerd (een beeld van een woerd = mannetjeseend). Na de wedstrijd wordt er gezamenlijk gegeten en wordt de einduitslag bekend gemaakt. Zin om mee te doen? Geef je dan op met je team (2-5 personen) vóór 30 april bij Cassandra van Altena (ook voor vragen). Er wordt een eigen bijdrage van € 5,- per persoon gevraagd voor het avondeten op zaterdag.

- Het Zomercarnaval (op een zaterdag in juli) wordt georganiseerd door CV De Mispel Swingers.

- Tijdens de Bommelweek (augustus) is er een hele week lang van alles in Zaltbommel te doen, waaronder Braderie, Zeepkistenrace, Autoshow, Waterbakfestijn, Roeievent, Wielertour, Bommel Sportief, Bootcamp en Etapastour.

- Sinterklaas intocht.

Natuur en recreatie

- Het Toeristisch Recreatief Informatie Punt (TRIP) voor de Bommelerwaard is gevestigd in Zaltbommel.

- Filmtheater Cinemaarten.

- Zwembad Akwamarijn.

- Aan de rand van het historisch centrum van vestigingstad Zaltbommel ligt langs de gerestaureerde stadsmuur en onder de Sint-Maartentoren De TorenTuin, een tijdelijke gezamenlijke buurttuin voor en door wijk- en stadsbewoners, met ruimte voor (moes-)tuinieren, zaaien, plukken, maaien, oogsten, eten, bouwen, (natuurlijk) spelen en ontmoeten in de stadsnatuur. Voor De TorenTuin is draagvlak bij gemeente, woningcoörperatie en bewoners. Velen zijn bereid om binnen hun mogelijkheden een bijdrage te leveren. In 2013 is De TorenTuin uitgeroepen tot Icoonproject van de provincie Gelderland door Groen Dichterbij, een project van het Oranjefonds, Buurtlink, IVN en SME Advies en mogelijk gemaakt door de Postcodeloterij. De TorenTuin is samen met woningbouwproject de AgnietenTuin genomineerd geweest voor de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit 2014. In het voorjaar van 2019 is een nieuw plein aangelegd en prachtige, rolstoel- en rollatorvriendelijke paden. Het trapje naar de singel is verwijderd. Hiervoor in de plaats is een flauwe helling aangelegd.

Beeld

- Filmpje over Zaltbommel anno 1966. Aan de rechterzijde van het scherm vindt u nog meer filmpjes over deze stad.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Zaltbommel (online te bestellen).

Links

- Gemeente: - Officiële site van de gemeente Zaltbommel. - Gemeenteraad.

- Nieuws: - Nieuws uit Zaltbommel op de site van het Brabants Dagblad.

- Muziek: - Het begon in 1999 als een groep van 7 vrienden in Zaltbommel die met ritme-instrumenten sambamuziek wilden maken. Twintig jaar later is De Bommelero's een bekende sambaband met zo'n van 20 enthousiaste muzikanten die met hun trommels, bells en shakers warme en meeslepende Cubaanse ritmes spelen, en in het hele land en zelfs in het buitenland wordt uitgenodigd. Kan je feestje wel wat muziek gebruiken? We spelen bij elke gelegenheid, binnen of buiten, met of zonder podium, van straatfeest tot bedrijfsfeest. Liever zelf kennismaken met trommels, bells en shakers? Laat ons een workshop op locatie verzorgen en sluit die af met een spetterend eigen optreden. Altijd al gedacht: dat zou ik ook wel willen? Kom dan eens langs op de repetitieavond van de sambaband; je kunt meteen meespelen. Ervaring is niet nodig, met wat ritmegevoel kom je een heel eind. We repeteren op dinsdag van 20.00-22.00 uur in Dorpshuis De Kil, Dorpstraat 5 in Hurwenen."

- Sport: - Hockeyvereniging MHC Bommelerwaard.

- Wonen: - "Woonstichting De Kernen is er om de woonbehoefte in te vullen van mensen die dat zelf niet makkelijk kunnen. Daarom bieden we diverse goed onderhouden woningen. Samen met partners zetten wij ons elke dag in voor fijn en betaalbaar wonen in leefbare dorpen. Elke woning is belangrijk, want dat is iemands thuis. Onze 4.500 klanten wonen in een van de 35 landelijke kernen in de omgeving tussen de rivieren Lek, Maas, Waal en Rijn, in de gemeenten Druten, Maasdriel, West Betuwe, West Maas en Waal, Wijchen en Zaltbommel."

- Bedrijfsleven / ondernemen: - Ondernemersvereniging Zaltbommel (OVZ) is opgericht in 1958. De - rond de 100 - leden zijn winkeliers, handelsondernemers, producenten en dienstverleners. De OVZ behartigt de belangen van haar leden door onder meer overleg met de diverse overheden, en faciliteert het netwerken onder de lokale ondernemers om zo de onderlinge gunning te bevorderen. Eveneens wordt door dit netwerk onderlinge ervaring en kennis uitgewisseld ten faveure van allen die zijn aangesloten. Verder zet de OVZ zich in om zoveel mogelijk toeloop naar de stad te verwezenlijken en organiseert zij door het jaar heen diverse evenementen en activiteiten.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Zaltbommel en - idem RK.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)