Wons

Plaats
Dorp
Súdwest-Fryslân
Fryslân

wons_plaatsnaambord_kopie.jpg

Wons is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Súdwest-Fryslân. T/m 2010 gemeente Wûnseradiel.

Wons is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Súdwest-Fryslân. T/m 2010 gemeente Wûnseradiel.

wons_op_kaart_openstreetmap.jpg

Het dorpsgebied van Wons (= het gebied binnen de oranje lijn) op een actuele kaart. (© www.openstreetmap.org)

Het dorpsgebied van Wons (= het gebied binnen de oranje lijn) op een actuele kaart. (© www.openstreetmap.org)

wons_op_kaart_ca._1900.jpg

Het dorpsgebied van Wons e.o. op een kaart uit ca. 1900. (© www.kadaster.nl)

Het dorpsgebied van Wons e.o. op een kaart uit ca. 1900. (© www.kadaster.nl)

wons_collage.jpg

Wons, collage van dorpsgezichten (© Jan Dijkstra, Houten)

Wons, collage van dorpsgezichten (© Jan Dijkstra, Houten)

Wons (2).JPG

Daar ligt Wons dus

Daar ligt Wons dus

Wons.jpg

We komen dichter bij Wons

We komen dichter bij Wons

Wons (3).JPG

Nu staan we middenin Wons

Nu staan we middenin Wons

Wons (4).JPG

Het enige rijksmonument van Wons is de Hervormde (PKN) kerk, die gezien zijn vorm bekend staat als De Theebus. De kerk, in 1728 gebouwd ter vervanging van een kerk uit de 12e eeuw, is een achtzijdige centraalbouw met piramidedak.

Het enige rijksmonument van Wons is de Hervormde (PKN) kerk, die gezien zijn vorm bekend staat als De Theebus. De kerk, in 1728 gebouwd ter vervanging van een kerk uit de 12e eeuw, is een achtzijdige centraalbouw met piramidedak.

Wons

Terug naar boven

Status

- Wons is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Súdwest-Fryslân. T/m 2010 gemeente Wûnseradiel.

- Wons heeft een eigen dorpswapen. Het hert in het wapen is ontleend aan het wapen van Wonseradeel.

- Onder het dorp Wons vallen ook een deel van de buurtschap Gooium en de buurtschap Hayum.

- In de Volkstelling van 1840(1) is onder het dorpsgebied van Wons naast de buurtschappen Gooium en Hayum (in het N van het dorpsgebied) ook nog sprake van de buurtschappen Doniawier en De Weeren (in het Z van het dorpsgebied), met respectievelijk 3 huizen met 21 inwoners en 9 huizen met 62 inwoners. Nadien staat laatstgenoemde buurtschap op kaarten tot ca. 1930 onder de naam Wonserweren (zie de kaart elders op deze pagina) (ook gespeld geweest als Wonserweeren).

Rond 1930 verdwijnen de beide buurtschapsnamen van de kaarten (de bebouwingen bestaan echter nog altijd). Deze plaatsnamen zijn tegenwoordig niet gangbaar meer. De Weersterweg die door het gebied loopt herinnert nog aan polder De Weeren en de plaatsnaam Wonserweren. En de brug in de Weersterweg over de waterloop Het Nauw heet de Weersterbrug. In een krantenbericht uit 1955 komt de plaatsnaam Wonserweren nog voor, als er drie jongens uit het gezin Van der Burg op tragische wijze overlijden (door verdrinking in een wak, terwijl ze elkaar proberen te redden). In het ZO van het gebied ligt het gebiedje Wonserweerstal, waar kennelijk ooit recht werd gesproken. - Wikipedia betitelt het gebied als buurtschap De Weeren. Daar valt wat voor te zeggen, maar er is verder niemand die het als zodanig profileert (het staat bijvoorbeeld niet als zodanig in de atlassen en er staan ook geen plaatsnaamborden), dus of men het vandaag de dag ter plekke ook als zodanig beleeft is ons niet bekend.

Terug naar boven

Naam

In het Fries
Wûns.

Oudere vermeldingen
1270 Wyldinghen, 1290 Veldenzee, 1298 Weldenzie, 1310 Wildinghe, 1327 Weldinghe, 1374 Woldens, Wildinge, 1404 Wondenze, 1474 Woldens of Woudens, 1495 Wons.

Naamsverklaring
Ontstaan uit Waldingi* 'bij de lieden van de persoon Waldo'. Het voorkomen van de varianten Wildinge (met umlaut) naast Woldens, ontstaan uit Woldinge (zonder i-umlaut) wordt verklaard als jongere uitspraakvorm naast conservatieve kanselarijtaal.(2)
* Gereconstrueerde vorm.

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Wons ligt NW van de stad Bolsward en NNO van het dorp Makkum en grenst in het N aan de A7.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft Wons 26 huizen met 172 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 120 huizen met ca. 300 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Vroegere banden met Engwier
Het dorp heeft eeuwenlang innige banden gehad met het vroegere buurdorp, tegenwoordig buurtschap Engwier, onder meer omdat ze een predikant deelden. Tegenwoordig valt Engwier onder het dorp Makkum, wat gezien de huidige ligging direct N van dat dorp en niet rechtstreeks (meer?) verbonden met Wons, ook logisch is.

Tweede Wereldoorlog
In Duitse geschiedenisboeken over de Duitse invasie van Fryslân werd beweerd dat de Friese verdedigers zich terstond uit de voeten maakten toen ze hun vijanden zagen aankomen. Recent onderzoek heeft echter uitgewezen dat Nederlanders dapper weerstand boden in het kleine plaatsje Wons. Ze gaven pas op toen de munitie van hun enige kanon op was. Jacob Topper heeft de Wonsstelling onderzocht. Familielid Fokkinga ziet de uitkomst van Toppers onderzoek als de redding van de eer van zijn vader en de andere verdedigers van het dorp. Zie verder de documentaire 'Die 5 dagen in mei' hierover (NTR, 2013). Over dit gebeuren is ook een DVD verschenen: 'De waarheid van Wons. Die vijf dagen in mei 1940'.

- "Op 12 oktober 2019 is aan de Weersterweg een informatiepaneel onthuld over de crash van een Halifax-bommenwerper in 1941. De onthulling is verricht door wethouder Maarten Offinga namens de gemeente SWF, Knilles Elgersma namens Dorpsbelang Wons, D.H. Groeneweg, voorzitter SMAMF en dhr. Pieter Valkenburg namens Tyron and Area Historical Society. In september 2019 waren Pieter Valkenburg en Elmer MacDonald, mede-initiators van dit project, op CBC Radio in Canada. Dit interview gaat o.a. over de crash van de genoemde bommenwerper. Via de link is het interview nog te beluisteren.

Op 12 oktober 2019 was het 78 jaar geleden dat een ooggetuige in de omgeving van Wons de Halifax L9561 brandend, glijdend en zigzaggend door het wolkendek naar beneden ziet komen. De bommenwerper met een bemanning van acht personen is anderhalf uur eerder vanaf het Engelse vliegveld Middleton Saint George vertrokken voor een bombardement op de Duitse havenstad Bremen, maar ze zal haar doel nooit bereiken. Al boven de Noordzee wordt het vliegtuig opgemerkt door het Duitse radarstation Tiger op Terschelling. De ervaren jachtpiloot Leopold 'Poldi' Fellerer slaagt er korte tijd later in om de Halifax neer te schieten.

Het vliegtuig crasht aan de Weersterweg, net buiten het dorp, om 22.17 uur, achter het weiland van de familie Politiek. De volgende ochtend wordt duidelijk dat de 23-jarige Canadese piloot Elmer Bagnall Muttart de crash niet heeft overleefd. "He was a gallant Captain and he died that we might live", zou co-piloot Norman Trayler later over Muttart zeggen. Het feit dat de piloot het beschadigde vliegtuig nog lang onder controle weet te houden, geeft de overige zeven bemanningsleden de kans om uit de brandende bommenwerper te ontkomen. Alle overlevenden raken in Duitse krijgsgevangenschap en krijgen pas in 1945 hun vrijheid terug.

Bijzonder is het verhaal van de staartschutter John Duffield uit Oxford, die met ernstige verwondingen op de Duitse afdeling van het Leeuwarder Bonifatiusziekenhuis wordt opgenomen. Hij krijgt aan zijn ziekbed regelmatig bezoek van Poldi Fellerer en van diens boordschutter Georg Lotze. In 1955, veertien jaar na de crash van de L9561, doet Lotze vanuit Duitsland zelfs nog een poging om opnieuw met Duffield in contact te komen. In zijn thuisland Canada is de gesneuvelde piloot Elmer Muttart nooit vergeten. Zijn naam staat vermeld op de Borden-Carleton Cenotaph, een monument vlakbij zijn geboorteplaats Cape Traverse op Prince Edward Island.

Lange tijd is het exacte verhaal achter Muttart's dood niet bekend. De in Canada woonachtige Nederlander Pieter Valkenburg start een onderzoek naar alle op de gedenksteen genoemde gesneuvelden en duikt vanaf 2016 ook in de geschiedenis van Sergeant Muttart. Al snel trekt hij gezamenlijk op met de Friese Stichting Missing Airmen Memorial Foundation (SMAMF), die al sinds de jaren '70 onderzoek verricht naar de luchtoorlog boven de provincie. Samen met Dorpsbelang Wons komen het echtpaar Valkenburg en de SMAMF, dankzij financiële bijdragen uit binnen- en buitenland*, tot realisatie van het informatiepaneel over Elmer Muttart's laatste vlucht." (bron: persbericht t.g.v. de onthulling van het informatiepaneel)
* Fonds Bolsward-Dronrijp 1993, P.W. Janssen's Friesche Stichting, Stichting Juckema Sideriusfonds, gemeente Súdwest-Fryslân, Tryon and Area Historical Society en Coöperatiefonds Rabobank Súdwest-Fryslân.

Voor nadere informatie over de geschiedenis van dit dorp, zie de Uitvoerige geschiedenis van Wons (door Ale Algra in de jaren vijftig opgetekend) op de site van Histoarysk Wurkferbân Wûnseradiel.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- In 2009 is de geactualiseerde Dorpsvisie Wons 'Klopjend Hert' verschenen. De titel betekent 'kloppend hart', maar is ook een verwijzing naar het hert in het dorpswapen.

Actuele situatie van het dorp
Uit de Dorpsvisie (2009): "Wons heeft een gunstige ligging vlakbij de afsluitdijk en de rijksweg A7, die de verbinding vormt tussen Amsterdam en Groningen. Voor de dagelijkse boodschappen liggen Makkum (4 km) en Witmarsum (5 km) op fietsafstand. Bolsward (10 km) en Harlingen (10 km) bieden een ruim winkelaanbod. Wekelijks komen er een bezorgbakker, een visboer, het IJspaleis (diepvriesproducten), een kaasboer en een rijdende winkel in het dorp. Het dorp heeft verder een kerk, een Bêd & Brochje en koffie-/theeschenkerij, een camping, een schildersatelier en een bloeiend verenigingsleven. Er is bedrijvigheid in de vorm van veehouderijen (koeien/kippen) en verscheidene eenmansbedrijfjes. Ook niet-Friezen kunnen goed aarden in het dorp. Dit alles maakt het dorp voor zowel de Fries als de niet-Fries een prettig dorp om te wonen."

Helaas heeft de basisschool, de J.C.P. Salverdaskoalle, die in 2003 nog van een nieuw modern schoolgebouw was voorzien, in na afloop van schooljaar 2014-2015 de deuren moeten sluiten. In enkele jaren tijd was het aantal leerlingen gezakt van ruim 30 naar 22, en dat was toch echt te weinig om nog verantwoord te kunnen doorgaan (en ook onder de landelijk wettelijke minimumnorm van 23 leerlingen om nog door het Rijk te worden gefinancierd). De kinderen uit Wons gaan nu naar scholen in Witmarsum, Schettens, Makkum en Exmorra.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Het enige rijksmonument van Wons is de Hervormde (PKN) kerk (Salverdastrraat 4), die bekend staat als De Theebus. De kerk, in 1728 gebouwd ter vervanging van een kerk uit de 12e eeuw, is een achtzijdige centraalbouw met piramidedak. Het koepeltorentje is in 1776 vernieuwd. De luidklok is door de Duitse bezetter gevorderd en in 1953 vervangen door een door Van Bergen gegoten klok. Het interieur wordt gedekt door een houten koepelgewelf. Aan vijf zijden bevindt zich een galerij (1891). De preekstoel uit 1686 is geschonken door Richte Jacobs Abbema. Het orgel uit 1891 is gemaakt door Bakker & Timmenga.

De kerk is in 1961-1962 gerestaureerd onder onder leiding van P.L. de Vrieze en kreeg daarbij een neoclassicistische ingangspartij en een consistoriekamer. De bestaande windwijzer van een hert, ontleend aan het wapen van Wonseradeel, is bij de restauratie vervangen door een ontwerp van Wladimir de Vries. - Kerk De Theebus op Facebook. - Beschrijving en afbeelding van het kerkorgel. - In 2015 is de kerktoren gerestaureerd. - De kerk en kerkelijke gemeenschap vallen sinds september 2019 onder de Protestantse Gemeente te Schettens - Schraard - Longerhouw - Wons (afgekort SSLW). Voorheen was het nog een zelfstandige kerkelijke gemeente (zij het dat ze al sinds 1969 de predikant met de andere genoemde dorpen deelden).

- Oorlogsmonument aan de Wildinghelaan.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- Dorpsfeest (weekend in juni).

Terug naar boven

Links / voorzieningen / verenigingsleven

- Algemeen: - Site van en over Wons.

- Nieuws: - Nieuws uit Wons op Facebook.

- Belangenorganisaties: - Dorpsbelang Wons.

- "Stichting Voorzieningen Wons is opgericht in 1999, nadat in het dorp nieuwbouwplannen waren ontwikkeld met hierbij enkele voorzieningen voor het dorp. Sindsdien ontwikkelt, beheert en verzorgt de stichting diverse voorzieningen in het dorp. De stichting is verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van het in het dorp gelegen sportveld, de haven Sillaerd en het Wetland. Samen met Dorpsbelang is zij verantwoordelijk de Mekkerhoek. Het bestuur van de stichting is verantwoordelijk voor het toewijzen van een gratis ligplaats in de haven Sillaerd. Samen met vrijwilligers uit het dorp wordt er 2 maal per jaar een zogeheten ‘doedag’ gehouden om de bovengenoemde voorzieningen te onderhouden zodat deze in goede staat blijven. De werkzaamheden bestaan o.a. uit snoeien, onkruid verwijderen, schilderen van hokje bij sportveld, zo nodig (her)straten van paden etc. Minimaal 1 maal per jaar is er een overleg met het bestuur van Dorpsbelang."

- Dorpshuis: - Dorpshuis It Bynt.

- Muziek: - Fanfare Hosanna is opgericht in 1923 en staat sinds 2018 onder leiding van Roelof Bakker. Hosanna is fanatiek met muziek bezig, hierbij staat het beleven van plezier tijdens het musiceren voorop. Elke maandagavond repeteert het orkest in dorpshuis It Bynt te Wons. De vereniging heeft ca. 25 leden, waaronder een aantal enthousiaste jeugdleden, en treedt regelmatig op in en buiten het dorp. "Heeft u vroeger bij een korps gespeeld en zou u weer muziek willen maken? Door corona, verhuizingen, tijdelijk niet spelen i.v.m. zwangerschap enz. zijn een aantal leden (tijdelijk) gestopt. We kunnen dus wel wat muzikanten (koperbazers) gebruiken! Wie zijn wij? Hosanna is een christelijk korps. We hebben een mix van alle leeftijden en daarnaast ook een mooi groepje die in een gezamenlijk jeugdkorps spelen. We repeteren op maandagavond van 19.30-ca. 21.30 uur. We treden regelmatig op tijdens activiteiten in het dorp, serenades, kerkdiensten, festivals en natuurlijk concerten. We vinden het goed repeteren belangrijk, maar ook de gezelligheid tijdens de nazit. Denk je dit klinkt als muziek in de oren? Laat het dan weten via een PB op onze Facebookpagina."

- Wonen: "Op basis van een inventarisatie in 2010 maakte Wooncorporatie Elkien de keuze tot een forse omvorming van de woningportefeuille. In 2025 zijn ruim 2000 woningen minder nodig dan nu. De consequentie hiervan was minder goed nieuws voor een aantal plaatsen in Fryslân. Er zijn gemeenten en buurten die in de toekomst minder van Elkien kunnen verwachten en er zijn ook dorpen waaruit de woningcorporatie zich helemaal zal terugtrekken. Wons is een van de dorpen waaruit Elkien zich terugtrekt. Een bittere pil voor het dorp omdat ten tijde van het besluit nog maar net, na een lange periode van overleg, besloten was om een aantal nieuwe woningen in het dorp te gaan bouwen. Elkien is al decennia lang betrokken bij het leven en welzijn in de dorpen en steden van Fryslân en wilde zich daarom niet onverschillig terugtrekken, maar juist op een zorgvuldige manier. Samen met alle betrokkenen zoeken naar mogelijkheden, zodat de dorpen waaruit Elkien zich terugtrekt niet de dupe worden van de transformatieopgave waarmee Elkien in 2010 werd geconfronteerd. Elkien heeft daarom aan ons dorp budget beschikbaar gesteld om een woonvisie op te stellen. Het bestuur van Dorpsbelang Wûns heeft een werkgroep in het leven geroepen om de voor u liggende (woon)Visie op te stellen." (woon) staat tussen haakjes, omdat de visie ook rekening houdt met andere leefbaarheidsaspecten.

Als vervolg hierop is coöperatieve vereniging Mienskip Wûns opgericht, die zich inzet voor flexibele en duurzame woningbouw in het dorp. - Interview met betrokkenen bij de dorpscoöperatie in Wons (in Noorderbreedte, 2013). Mienskip Wûns heeft in 2021 twee levensloopbestendige huurwoningen gebouwd aan de Noorderlaan. De coöperatie wil woningen bouwen en beheren om het dorp leefbaar te houden. Een van de plannen was om een deel van de bestaande zes huurwoningen van Elkien aan de Noorderlaan over te nemen, maar dat plan werd in 2017 gepauzeerd. De coöperatie wilde een hypothecaire lening van dertig jaar, maar kon geen instantie vinden die zo’n lange looptijd wilde geven. Bij een kortere looptijd zou de huurprijs te hoog worden. Een ander project, de bouw van twee nieuwe huizen, is wél gelukt. Hoewel welstandscommissie Hûs en Hiem een negatief advies gaf, heeft het college van B en W van de gemeente Súdwest-Fryslân de vergunning voor de bouw verleend. Als de eisen van Hûs en Hiem waren overgenomen, waren de huizen te duur geworden.

- Duurzaamheid: - "Op een van de beste windlocaties van Nederland ontwikkelen Windpark Gooyum-Houw en Vattenfall Windpark Nij Hiddum-Houw. De zestien oude windmolens die in het gebied stonden worden verwijderd en vervangen door negen krachtigere exemplaren. De nieuwe windmolens hebben een vermogen van 4,65 megawatt per stuk en een tiphoogte van 177 meter. Hiermee draagt dit nieuwe windpark bij aan de doelstelling van de provincie Fryslân voor het opwekken van 170.000 MWh/j windenergie. Windpark Nij Hiddum-Houw is gelegen bij de kop van de Afsluitdijk, tussen de dorpen Wons, Cornwerd en Zurich, aan beide zijden van de A7. Windpark Nij Hiddum-Houw in het kort: - 9 windmolens; - 42 MW opgesteld vermogen; - 2020: start bouw; - 2022: eerste stroom; - 177 meter tiphoogte. De initiatiefnemers vinden het belangrijk dat omwonenden ook meedelen in de opbrengst van het windpark. Zo krijgen omwonenden voorrang om te investeren in het windpark en komt er een gebiedsfonds. 25% van het windpark is bedoeld voor participatie uit de directe omgeving. De initiatiefnemers zullen de mogelijkheden voor participatie samen met de omgevingsadviesraad (OAR) vormgeven. De OAR behartigt de verschillende belangen uit de omgeving."

"Wetterskip Fryslân heeft in april 2022 een principebesluit genomen over aankoop van aandelen in windpark Nij Hiddum-Houw bij Wons. Bij aankoop worden we samen met de gemeente Súdwest-Fryslan eigenaar van vier windmolens in het windpark. We streven ernaar om uiterlijk in 2025 alle energie die wij verbruiken duurzaam op te wekken. Dat doel wordt met de aankoop van deze windmolens behaald. Op dit moment wekken we ongeveer 30 procent van het energieverbruik zelf op. ‘Dielnimme yn it wynpark is in prachtige kâns om enerzjyneutraal te wurden’ aldus dagelijks bestuurder en portefeuillehouder energietransitie Annet van der Hoek. ‘Wy hawwe al in hiel soad sinnepanielen op ús wettersuveringen pleatst. En allerhande oare inisjativen naam om enerzjy te besparjen en duorsum op te wekken. Mar alle enerzjy duorsum opwekke is foar ús net helber sûnder wynenerzjy. Foar ús bedriuwsfiering mei ûnder mear 1.000 gemalen en 27 rioelwettersuveringen ferbrûke wy no ienkear in soad stroom. Ik tink dat it in goede saak is dat de stroomopbringst fan wynmûnen hjirmei yn Fryslân bliuwt.’" (bron: Wetterskip Fryslân, april 2022)

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Wons kerk.

Reacties

(2)

Ik mis het gehucht Wonserweren. Een oudtante van mij is hier opgegroeid. Op Plaatsengids vind ik hier noch een aparte pagina noch een vermelding op een pagina van bijvoorbeeld het dorp waar het onder viel. Als ik google vind ik wel diverse treffers en op Delpher (oude kranten) ook 53 treffers.

Dank voor uw melding. Plaatsengids.nl beschrijft primair de 6.500 nog bestaande plaatsen (plus de gemeenten, streken en provincies). Met mijn twee handen heb ik daar vooralsnog mijn handen al vol aan. Uiteindelijk beogen ook alle verdwenen plaatsen en plaatsnamen te worden vermeld, als er genoeg over te vertellen valt met een eigen pagina, of anders met een alinea onder het dorp waar het onder valt. Aangezien dat er in de afgelopen paar eeuwen duizenden zijn, en dat een zeer arbeidsintensieve klus is om dat uit allerlei kaarten en boeken te peuteren, en bovendien op kaarten lang niet altijd duidelijk is of een naam een plaatsnaam betreft of een huisnaam, poldernaam, gemaal-naam en dergelijke, hanteer ik hiervoor het 'piepsysteem', oftewel zodra iemand naar een bepaalde vroegere plaatsnaam vraagt, zoek ik het op dat moment uit. Dit ter toelichting waarom deze naam tot heden nog niet op mijn site te vinden was. Maar ik heb het nu dus uitgezocht, en er hierboven onder Status een alinea aan gewijd (en ook de spelling Wonserweeren vermeld, die ook enige tijd in gebruik is geweest, zodat men nu met beide spellingen via Google of onze eigen zoekfunctie op deze pagina terechtkomt) en de plaatsnaam en de ligging ervan tevens gevisualiseerd op een kaart uit ca. 1900.
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen