De kasteelheer van Kasteel Doorwerth weet in 1845 een stationshalte Wolfheze te 'ritselen' aan de in dat jaar gereedgekomen spoorlijn Utrecht-Arnhem. Het stationsgebouw komt er pas in 1899. (© Hans van Embden)
Het onderwijs in Wolfheze begint met de in 1915 opgerichte Van Beeck Calkoenschool. In 1955 komt er de nieuwbouw van de huidige Prinses Beatrixschool, waarna de oude school wordt herbestemd tot twee woonhuizen. (© Hans van Embden)
Boerderij Boschhoeve is een van de gemeentelijke monumenten van Wolfheze. De boerderij omvat een kwekerij met gratis toegankelijke privétuinen, een theeschenkerij en brocante. (© Hans van Embden)
- Wolfheze is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Veluwe, gemeente Renkum. T/m 1817 gemeente Oosterbeek.
- Onder het dorp Wolfheze valt ook de buurtschap Buunderkamp.
Terug naar bovenOudere vermeldingen
1390 Wolfhesen, 1402 Wolfsheezen, 1657 Wolfheese, ca. 1910 Wolfhezen. De dorpskern heette vroeger ook wel Hoog-Wolfheze, ter onderscheiding van het Z van de A50 gelegen Laag-Wolfheze.
Naamsverklaring
Samenstelling van wolf 'dier' of persoonsnaam Wolf en hees 'struikgewas, kreupelhout'.(1)
Wolfheze ligt NO van Renkum en Heelsum, NW van Oosterbeek en grenst in het O aan de A50. Het dorp ligt - met station - aan de spoorlijn Utrecht-Arnhem.
Terug naar bovenWolfheze heeft ca. 650 huizen met ca. 1.650 inwoners.
Terug naar bovenOpkomst en ondergang van het oorspronkelijke dorp
Dit grondgebied was al in de prehistorie bewoond. Het latere dorp, op de plek van wat nu Laag-Wolfheze heet, is pas in de late middeleeuwen ontstaan. De kerk was er aanvankelijk ook voor de buurtschappen Doorwerth en Heelsum. Toen die echter kun eigen kerken kregen, raakte de kerk van het afgelegen Wolfheze buiten gebruik en in verval, en inwoners trokken weg. Wat er nog van het dorp over was, is tijdens de Tachtigjarige Oorlog in 1585 platgebrand door de Spanjaarden. Pas vanaf 1907 ontstaat hier weer opnieuw een - gelijknamig - dorp (zie verder twee alinea's hierna). - Filmpje over het verdwenen dorp Wolfheze.
Station
In 1845 komt er een station Wolfheze aan de spoorlijn Utrecht-Arnhem. Het station komt er dankzij baron Van Brakell, kasteelheer van kasteel Doorwerth, die in 1843 een strook heidegrond verkoopt aan de Nederlandsche Rhijn Spoorwegmaatschappij (NRS), benodigd voor de aanleg van de genoemde spoorlijn, onder voorwaarde dat er op deze plek kan worden in- en uitgestapt, goederen kunnen worden ingenomen of uitgeladen en er een wachtershuisje wordt geplaatst. Een echt stationsgebouw komt er pas in 1899.
Psychiatrisch ziekenhuis en dorpsvorming
Pas vanaf 1907 groeit hier opnieuw een dorp, iets noordelijker van het oude dorp, door de vestiging in dat jaar van het Psychiatrisch Ziekenhuis Wolfheze, zoals het lange tijd bekend heeft gestaan, oorspronkelijk 'Krankzinnigengesticht van de Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Geestes- en Zenuwzieken' geheten, die hier 86 hectare bosgrond koopt om hun plannen te realiseren. De komst van deze grote instelling zorgt natuurlijk voor personeel dat gehuisvest moet worden en middenstanders die de mensen in hun behoeften moeten voorzien en ontstaat hier wederom een dorp. Het dorp bestaat in eerste instantie alleen uit personeel van de stichting en enkele zakenmensen. Van 1915-1917 is hier een kamp voor geïnterneerde Duitse militairen. De Duitsekampweg herinnert daar nog aan. Pas rond 1920 vestigen zich de eerste burgers van buiten in het dorp. Ook vandaag de dag is een groot deel van de inwoners nog verbonden aan de lokale GGZ-instellingen, tegenwoordig opererend onder de paraplu van Pro Persona. Voorheen heeft het ook nog 'Gelderse Roos' geheten.
In 1909 krijgt het dorp een postkantoor.
Onderwijs
Het onderwijs in Wolfheze begint met de in 1915 opgerichte Van Beeck Calkoen-school (Parallelweg 122/124) voor de kinderen van het personeel van het psychiatrisch ziekenhuis dat zich enkele jaren eerder in het dorp heeft gevestigd. Het dorp groeit snel en daarmee ook het kindertal, waardoor de bouw van een lagere school noodzakelijk wordt. Een grote gift voor de bouw van de school is afkomstig van de familie Van Beeck Calkoen, vandaar de naamgeving. Na diverse uitbreidingen komt er in 1955, als de school wederom te klein wordt, de nieuwbouw van het huidige pand aan de Balijeweg, aanvankelijk Mr. J.J. Hangelbroekschool geheten, later Prinses Beatrixschool.
In 2015 is het 100-jarig bestaan van onderwijs in het dorp gevierd, middels een reünie en de uitgave van het speciale magazine 'Een eeuw christelijk onderwijs in Wolheze', samengesteld door dorpshistoricus Ulbe Anema.
Bommenlijntje
In 1941 wordt vanaf station Wolfheze een aftakking van de spoorlijn aangelegd naar het in aanbouw zijnde militaire vliegveld Deelen (NO van het dorp), waarvoor enorme hoeveelheden bouwmateriaal moesten worden aangevoerd. Verder werden er natuurlijk ook andere benodigdheden met het spoorlijntje aangevoerd, zoals vliegtuigbrandstof, vliegtuig- en andere onderdelen, munitie, geschut en bommen. Het spoorlijntje werd in de volksmond het Bommenlijntje genoemd. In 1946 is deze spoorlijn afgebroken, maar in het veld zijn nog steeds interessante relicten van deze Duitse militaire spoorlijn terug te vinden.
Landgoederen
Landschapsbeheer Gelderland heeft bewoners van Gelderse landgoederen geïnterviewd, die vertellen over het leven op het landgoed in kwestie in vroeger tijden. Het betreft o.a. mevr. G.M. Langelaan - van Eeghen, eigenares van buitenplaats Laag Wolfheze (Z van het dorp, tussen de A50 en de N225) en Gerard Jurrius, pachter van de Boschhoeve W van het dorp.
- Nieuwbouwproject Wolfsheide is in 2016 gereed gekomen.
Terug naar boven- Wolfheze heeft 5 rijksmonumenten. Het betreft allemaal archeologische monumenten (grafheuvels, plus een heuvel waarin resten van de middeleeuwse kerk).
- Wolfheze heeft 9 gemeentelijke monumenten, zijnde 5 gebouwen van GGZ-instelling Pro Persona (namelijk het Hoofdgebouw, Sonneheerdt, De Vlinder, de kerk en de watertoren), de voormalige Van Beeck Calkoen-school (Parallelweg 122 en 124, tegenwoordig 2 woonhuizen), het stationsgebouw, en de Boschhoeve (Boshoeve 2).
- De Open Hof / Burchtkerk (PKN, voorheen Gereformeerd) (Lawijckerhof 6) valt onder de Protestantse Gemeente te Oosterbeek - Wolfheze. De zondagdiensten in de Open Hof Kerk en in de Oude Kerk te Oosterbeek vonden sinds april 2016 nog maar één keer per maand plaats, als overgangsfase naar sluiting per 1 januari 2018. Sindsdien worden de diensten alleen nog maar in de Vredebergkerk gehouden. De Open Hof Kerk wordt verkocht.
- Dat geldt ook voor de Opstandingskerk (voorheen Hervormd) op het terrein van Pro Persona.
- Het pand op Wildforsterlaan 1 is een Nederlands Gereformeerde Kerk geweest.
- Het stationsgebouw van Station Wolfheze uit 1899 is in 2006 gerestaureerd en bij die gelegenheid tevens benoemd tot gemeentelijk monument. Op Parallelweg 5 staat een baanwachterswoning uit 1914.
- Het Glider monument, bij de inrit naar camping Lindenhof, is in 2009 opgericht ter nagedachtenis aan de ruim 600 gliders (= zweefvliegtuigen) die rond Wolfheze zijn geland op 17 september 1944 in het kader van operatie Market Garden (bevrijdingsoperaties van de geallieerden). Bij bombardementen op het dorp op die dag vielen 90 doden onder de burgerbevolking. In de middag werden de gliders aangevoerd om ons land te bevrijden. Het monument geeft een impressie van de landing van een Horsa zweefvliegtuig.
Op dezelfde locatie is ook museum Glider Collection Wolfheze gevestigd, geopend van maart t/m oktober elke laatste volle weekend van de maand. Voor exacte dagen en tijden zie de site.
- Historisch Museum Wolfheze vertelt het verhaal van ruim een eeuw geestelijke gezondheidszorg in het dorp, middels een collectie foto's, ansichtkaarten, gebruiksvoorwerpen, apparaten, instrumenten, boeken, artikelen en verslagen.
Terug naar boven- Koningsdag.
Terug naar boven- Natuurgebied Wolfheze wordt beheerd door Natuurmonumenten. Het is een eeuwenoud landschap, met imposante bossen, de beroemde Wodanseiken, heidevelden, kronkelende beken en smalle paadjes. Het ligt aan twee zijden van de A50, verbonden door een ecoduct. In het gebied leven adders, de levendbarende hagedis, gladde slangen, ringslangen, hazelwormen en zandhagedissen. Dat zijn zes van de zeven Nederlandse reptielen. Deze zeldzame dieren leven vooral op de heide en de overgang van heide naar bos.
De natuur rond Wolfheze heeft zo te lijden onder haar populariteit bij wandelaars, dat Natuurmonumenten anno 2021 plannen heeft om bepaalde paden af te sluiten om meer rust te creëren voor dieren. De natuur in het gebied is erg kwetsbaar. Net als de natuur op de Posbank heeft ook de Wolfhezer heide te lijden onder de drukte. Daarom wil Natuurmonumenten dat het rustiger wordt in kwetsbare natuurgebieden. "We willen meer ruimte voor de dieren. Op de Posbank gebeurt dit door wegen door het gebied af te sluiten voor gemotoriseerd verkeer. Hier kiezen wij ervoor om bepaalde wandelpaden op te heffen. Want hoe meer afstand er is tussen de paden, hoe waardevoller het gebied is voor dieren", aldus boswachter Ramona Fredriks van Natuurmonumenten.
De natuur bij Wolfheze kent veel zeldzame planten en dieren, zoals de veldleeuwerik en de tapuit. Het is een prachtig gebied. En daarom komen mensen er graag. Zeker sinds er twee populaire klompenpaden door het gebied lopen, hebben wandelaars het echt ontdekt. Mensen die hier zo’n pad hebben gelopen, komen terug voor andere routes door het gebied. Dat zijn er heel wat. Dat betekent volgens Fredriks niet dat er straks helemaal geen ruimte meer is voor de mens. "We sluiten het gebied niet af, maar wijzen delen aan waar we rust willen creëren, bijvoorbeeld bij de overgang van bos naar heide. Daar halen we wandelpaden weg. Bezoekers moeten de hoogtepunten van dit gebied kunnen blijven beleven."
Natuurmonumenten is in overleg met de organisaties die wandelroutes door het natuurgebied hebben lopen. "Bijvoorbeeld met Stichting Landschapsbeheer Gelderland over de klompenpaden. We bekijken samen met hen of de routes anders zouden kunnen lopen. We overwegen om meerdere wandelroutes over hetzelfde pad te laten gaan. Doel is een nieuwe, betere balans tussen de ruimte voor de natuur en de mens. Want de natuur gaat achteruit, mede door recreatie." Om wandelaars een alternatief te bieden, moeten ze worden verleid om onder meer de Cardanusbossen en Bilderbergbossen te bezoeken. Die liggen respectievelijk ten zuiden en westen van het natuurgebied bij Wolfheze. De natuur kan daar beter tegen een stootje. Vanuit de politiek is er daarom een pleidooi om daar goede parkeerplaatsen voor wandelaars aan te leggen.
- Klompenpad het Molenbeeksepad (16 km) voert je door bos, over hei, langs beekdalen en historische plaatsen in het fraaie buitengebied van Wolfheze, Heelsum en Renkum.
- Natuur en wandelroutes in en rond Wolfheze.
- Wandelroutes vanuit Wolfheze.
- Tot de beroemdste bomen van ons land behoren de grillig gevormde Wodanseiken van Wolfheze. Hun naam is rond 1850 bedacht door Johannes Warnardus Bilders en zijn zoon Gerard, initiators van de zogeheten Oosterbeekse School van landschapsschilders, waartoe verder o.a. Maris, Mauve, Mesdag en Van Ingen behoorden. De eiken staan langs de rond 1550 gegraven Wolfhezerbeek en dat is dan ook de maximale leeftijd van de bomen. Eén van de Wodanseiken is in de jaren twintig afgezaagd en dat is nu een prachtig kunstwerk, rijk begroeid met grassen, kruiden, bladmossen, levermossen, korstmossen en paddestoelen.
- In 2010 is de A50 tussen de A15 en de A12 verbreed van 2 naar 3 rijstroken per rijrichting. Tegelijkertijd is ter hoogte van Wolfheze een ecoduct over de A50 aangelegd. Bijzonder is dat er ook een wandelpad bij is gerealiseerd. Dat is bij ecoducten doorgaans niet het geval.
- De monumentale boerderij met houten woonhuis De Boschhoeve (gemeentelijk monument) is een kwekerij met gratis toegankelijke privétuinen. Tevens theeschenkerij en brocante. Voor openingsdagen en -tijden zie de site.
Terug naar boven- 4 filmpjes over het leven in Wolfheze in de jaren zestig.
Terug naar boven- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Wolfheze (online te bestellen).
Terug naar boven- Algemeen: - Site van en over Wolfheze.
- Belangenvereniging: - Dorpsbelang Wolfheze. Onder het menu 'Plan en visie' vind je o.a. de Dorpsvisie 2015.
- Dorpshuis: - Dorpshuis De Burcht is uitermate geschikt voor vergaderingen, trainingen, bijeenkomsten, lezingen, recepties, condoleances, jubilea, verenigingen, toneel e.d.
- Onderwijs en kinderopvang: - De Prinses Beatrixschool is met ca. 100 leerlingen een kleine dorpsschool, maar wel helemaal van deze tijd met Buitenschoolse opvang Spoorzoeker, Kinderopvang Peuterplein en een eigen bibliotheek binnen haar muren. Het organiseren van deze 'brede school' demonstreert dat de school samenwerking vindt. Samenwerken met partners binnen de school, maar ook in het dorp met bijv. Het Schild, Pro Persona, Dorpsbelang en de Oranjevereniging.
- Sport: - Voetbalvereniging s.v. Wodanseck.
- Zorg: - Het Schild, centrum voor blinden en slechtzienden (Wolfhezerweg 101) vindt zijn oorsprong al in 1912. In dat jaar opent Nicolaas Martinus Schild, zelf blind, een huis waar alleenstaande blinden van alle leeftijden kunnen wonen. In de loop der jaren is het naar hem genoemde huis uitgegroeid tot wat het nu is: een modern centrum voor blinden en slechtzienden. Een nog altijd zelfstandige, kleinschalige organisatie, met een gemoedelijke, open sfeer, waar je je leven kunt leiden zoals je dat zelf wilt. Dat kan in een zorgwoning of in een aanleunwoning. In beide gevallen kan men waar gewenst gebruik maken van begeleiding, ondersteuning en zorg. Daarnaast zijn er ook mogelijkheden voor dagbesteding en tijdelijk verblijf.
- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Pro Persona, met foto's van de grafzerken, en met o.a. oorlogsmonument voor de onder Bezienswaardigheden beschreven oorlogsslachtoffers uit het dorp.
Reactie toevoegen