Waaxens

Plaats
Dorp
Noardeast-Fryslân
Fryslân

waaxens_collage.jpg

Waaxens, collage van dorpsgezichten (© Jan Dijkstra, Houten)

Waaxens, collage van dorpsgezichten (© Jan Dijkstra, Houten)

Waaxens (2).JPG

Het poortgebouw van de verdwenen Sjucksmastate in Waaxens

Het poortgebouw van de verdwenen Sjucksmastate in Waaxens

Waaxens.JPG

Zo ver het oog kan zien in Waaxens

Zo ver het oog kan zien in Waaxens

Waaxens..JPG

De Sint Thomaskerk uit de 12e eeuw in Waaxens

De Sint Thomaskerk uit de 12e eeuw in Waaxens

waaxens_picknickbank_met_ingebouwd_informatiepaneel_kopie.jpg

Creatief, innovatief (want nog nooit ergens anders gezien) én buitengewoon functioneel; picknickbank bij Waaxens, met in de tafel ingebouwd informatiepaneel. Dan kun je, terwijl je je broodje eet, gelijk lezen en zien wat er zo bijzonder is aan dit dorp.

Creatief, innovatief (want nog nooit ergens anders gezien) én buitengewoon functioneel; picknickbank bij Waaxens, met in de tafel ingebouwd informatiepaneel. Dan kun je, terwijl je je broodje eet, gelijk lezen en zien wat er zo bijzonder is aan dit dorp.

waaxens_wit_plaatsnaambord_en_poortgebouw_sjucksmastate.jpg

Hier lijkt het of het dorpje Waaxens geen bebouwde kom heeft, omdat hier een wit plaatsnaambord staat. Dat komt omdat hier de provinciale weg langs het dorp loopt. De dorpskern zelf heeft wél een bebouwde kom en dus blauwe plaatsnaamborden. (© Google)

Hier lijkt het of het dorpje Waaxens geen bebouwde kom heeft, omdat hier een wit plaatsnaambord staat. Dat komt omdat hier de provinciale weg langs het dorp loopt. De dorpskern zelf heeft wél een bebouwde kom en dus blauwe plaatsnaamborden. (© Google)

Waaxens

Terug naar boven

Status

- Waaxens is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Noardeast-Fryslân. T/m 1983 gemeente Westdongeradeel. In 1984 over naar gemeente Dongeradeel, in 2019 over naar gemeente Noardeast-Fryslân.

- Het piepkleine dorpje Waaxens en het eveneens zeer kleine dorpje Foudgum delen veel voorzieningen met het grotere buurdorp Brantgum (zo is er een gezamenlijk Dorpsbelang). Gezamenlijk worden zij daarom ook wel als drielingdorp beschouwd.

- Waaxens had vroeger geen 'bebouwde kom' en daarom witte plaatsnaamborden. Tegenwoordig heeft het dorp wel een bebouwde kom (met 30 km-zone) en daarom blauwe plaatsnaamborden. Curieus is dat in de NO bocht van de Poelewei, bij het picknickbankje, wel een 30 km-bord staat maar geen plaatsnaambord (op Google Streetview anno 2010, maar ook anno 2017 blijkt het er niet te staan). Vermoedelijk heeft hier wel een bord gestaan maar is dit ooit om een of andere reden verdwenen en (nog) niet teruggeplaatst.

Terug naar boven

Naam

In het Fries
Waaksens.

De gemeente heeft in 2021 besloten dat alle dorpen in de gemeente de Friese spelling krijgen, met uitzondering van enkele Kollumerlandse dorpen. Andere dorpen konden onderbouwde bezwaren indienen, en dan zou de gemeente kijken of daar rekening mee kan worden gehouden. Na een enquete bleek dat alle 45 inwoners van Waaxens er bezwaar tegen hadden om hun plaatsnaam te wijzigen in Waaksens. Op de dorpssite vinden wij daarover de volgende toelichting: "Omdat er in de gemeente Súdwest-Fryslân ook al een plaats ligt die Waaksens heet, is de kans op verwarring erg groot. Ook bij gebruik van navigatie is het risico op verkeerd aanklikken van de plaatsnaam groot en dan zit je wel 3 kwartier rijden van de juiste bestemming. Het is bij begrafenissen voorgekomen dat men hierdoor te laat kwam, en ook bezoekers voor de inwoners hebben hier wel eens mee te maken. Bij agrarische bedrijven in ons dorp komt het voor dat leveranciers in Waaksens het betreffende bedrijf zoeken, terwijl ze in Waaxens moeten zijn. En dit is natuurlijk van zakelijk belang. Een argument is ook dat een Friese plaatsnaam niet perse het gebruik van de Friese taal bevordert. De inwoners voelen zich thuis bij de huidige naam, wij willen geen andere naam voor ons dorp! Bovendien wordt onze plaatsnaam al sinds de 13e(!) eeuw met een x gespeld.

Daarnaast heeft Dorpsbelang in juni 2021 de volgende reactie gestuurd aan het college van B&W en aan alle gemeenteraadsleden: "Yn it útstel van de gemeente NOF oangeande de sabeare ferfrysking fan de doarpsnammen wurdt yn ús gefal útgien fan in falske tsjinstelling Frysk-Nederlânsk. Yn ús gefal is der nammers gjin inkeld útspraakferskil en bliuwe WaaXens of WaaKSens yn’e útspraak itselde. De X yn’e skriuwwize makket de namme net Nederlânsk. Sterker: yn it gefal fan ús doarpsnamme is dy X krekt in ûnderskiedend elemint dat wy as bewenners tige en ek saaklik op priis stelle. Us strjitnammen binne tritich jier lyn ferfryske en dat stelden wy op priis om’t se sûnt skreaun wurde op de wize sa’t wy se útsprekke. Mar yn it gefal fan de plaknamme makket dat lykwols neat út. Nochris: de útspraak bliuwt krekt itselde. Frysk taalbelied moat it brûken fan it Frysk befoarderje en dat brûken is net tsjinne mei in skriuwwize dy’t in letterke feroaret op in plaknammebuordsje. Frysk is ál befoardere mei mear Frysk út’e mûle en út’e pinne fan amtners en ûnderwizers.

Wat is der op Waaksens tsjin? Earst, de betizing dy’t ûntstean sil om’t yn’e Greidhoeke ek in doarp leit dat as WaaKSens skreaun wurdt. Ferskate kearen hawwe reizigers op wei nei ús WaaXens in rare omwei fan ien as twa oeren meitsje moatten om’t se earst yn dat oare WaaKSens bedarren. En waard post mei fertraging besoarge om’t it adres earst yn dat oare doarp socht waard.

Twad, de historisiteit fan de skriuwwize. De earste midsieuske fermeldingen fan ús doarp wiene al mei X. Dat wie gjin Nederlânske mar in Latynske gewoante, likegoed as Harinxma, de grutste lânhear yn it doarp en omkriten syn namme mei in X skreau en dy X bewarre bleaun is yn de Harinxmawei. (Dêryn dus wol!). De X dy’t jimme fuort ha wolle is gjin Nederlânske mar in histoaryske skriuwwize, likegoed as yn Boxmeer en Boxtel en wittefolle oare nammen. Nei alle gedachten komt de X út it Latyn wei, dat as skriuwtaal yn’e âlde tiden brûkt en letter ek deftich wie. Elkenien dy’t yn besteande registers, yn katalogi, boeken of argiven nei WaaKSens siket rint yn earste oanliz stomp om’t ús doarp dêr troch de ieuwen hinne allinnich as WaaXens skreaun is.

Tred, it taalbelied dat mear brûken fan it Frysk neistribbet, sjit har doel foarby. Net as it ynhâldlik nammeferoaring foarstelt (Hantummerútbuorrren ynstee fan Hantummeruitburen) mar ál mei in letterkeferoaring. Net-Friezen sjogge WaaXens earder as apart en dêrom wol as Frysk, en sjogge yn WaaKSens gjin Frysk mar in skriuwwize dy’t yn it Nederlânsk alhiel net frjemd is. Súderlingen miene sels dat it har eigen is en sa krigen wy ek wol post adressearre oan WaaSKens.

Koartsein, de gemeenteried moat de betinkingen fan de bewenners hifkje oan syn belied en dan in saaklike beslissing nimme. Net op grûn fan emoasjes foar of tsjin it Frysk, want dêr gjit it yn ús gefal hielendal net om, mar op grûn fan de mooglike oerlêst en ek fan de tradysje. In namme is in product fan it ferline. As dat ferline ferhollânsking wie is der in reden om dermei ôf te weevjen. WaaXens is lykwols gjin produkt fan ferhollânsking, sa’t boppeneamde ‘uitburen’ dat wol is. Wy stypje de gemeente yn syn befoardering fan it Frysk. Frysk as yn it deistich libben brûkte taal, en net as geveltsje-fryskfertoan. Dêrom freegje wy, bewenners, foar de namme fan ús doarp in útsûndering. Met vriendelijke groeten, best regards, Lammert Dijkstra, Penningmeester Dorpsbelang Brantgum, Foudgum en Waaxens." Zie ook deze videoreportage met Lammert Dijkstra over dit onderwerp, door RTV NOF, d.d. 28-6-2021. Welnu, de bezwaren waren succesvol; de gemeente heeft in juli 2021 besloten dat dit dorp zijn spelling met x mag behouden. Ook de bezwaren van de andere in de videoreportage genoemde dorpen - Aalsum en Hiaure - zijn gehonoreerd.

Oudere vermeldingen
Waarschijnlijk 825-842 kopie 1150-1158 Wacheringe lees: Wachesinge, 944 kopie 1150-1158 Wasginge, 13e eeuw Waxinge, 1453 kopie Waaxens, 1491 Waexens, 1505 Waxens, 1664 Waexens.

Naamsverklaring
Naar de vorm een patroniem met de betekenis 'de lieden van de persoon Wachsa', een vleivorm bij namen als Wahsmut. Vergelijk Waaksens*.(1)
* Waarmee het dorp dus niet moet worden verward, omdat het dorp onder de link in de Nederlandse variant (die er tegenwoordig weliswaar formeel niet meer is) ook Waaxens heet.

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Waaxens ligt NW van de dorpen Brantgum, Foudgum, Bornwird, Hiaure en de stad Dokkum, NNW van de dorpen Raard en Sibrandahûs, NNO van de dorpen Lichtaard en Jannum, NO van de dorpen Reitsum, Ginnum en Jislum, ONO van de dorpen Hegebeintum en Ferwert, O van het dorp Blije, ZO van het dorp Holwerd, ZW van het dorp Ternaard en WZW van het dorp Hantum.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 omvat het dorp Waaxens 11 huizen met 73 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 20 huizen met ca. 40 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

De ‘Tegenwoordige Staat’ (II, 206) noemt Waaxens in 1768 het kleinste dorp van de grietenij. Een vergelijking tussen oude kaarten van de grietenij en de huidige landschappelijke situatie laat zien dat aantal en ligging van de boerderijen en woonhuizen gedurende eeuwen nauwelijks zijn veranderd, en dat alleen de afgelopen decennia de bebouwing iets is toegenomen. Alle gebouwen zijn op of tegen de terp aan gelegen. De dorpsterp is tamelijk uitgestrekt en slechts voor een klein deel afgegraven. De geringe mate waarin de terp is afgegraven hangt wellicht samen met het ontbreken van een vaarweg naar het dorp, waarlangs de terpaarde rond de eeuwwisseling 19e-20e eeuw gewoonlijk werd afgevoerd.

Ondanks de hoge ouderdom van de dorpsnaam en het onveranderde agrarische karakter, is van radiale indeling van het terpterrein, de aanwezigheid van ringwegen en kerkpaden niets te bespeuren. De bebouwing ligt in de omgeving van de kerk zonder dat hierbij van een bepaalde systematiek sprake is. Bij de aanleg van een verharde weg tussen Dokkum en Holwerd in de jaren zestig van de 19e eeuw is de oorspronkelijk doodlopende landweg ten zuiden van de kerk in het nieuwe tracé opgenomen. Een eeuw later wordt een nieuwe verbinding tussen de reeds bestaande en de dorpskerk over de terp aangelegd. (bron: 'De monumenten van geschiedenis en kunst: Noordelijk Oostergo: de Dongeradelen', 1983)

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Waaxens heeft 9 rijksmonumenten, zijnde de 18e-eeuwse kop-hals-rompboerderij, gedeeltelijk opgetrokken van kloostermoppen op omgracht terrein met boomsingel, op Tjessenswei 3, de Sint Thomaskerk op nr. 6, de kerktoren, het terrein met de overblijfselen van de stins Sjucksmastate* bij nr. 6, boerderij de Poartepleats op nr. 7, het poortgebouw van de vroegere Sjucksmastate bij nr. 7, de pastorie op nr. 8, en twee terpen, uit omstreeks het begin van de jaartelling, respectievelijk gelegen tussen Lania en Hollewei, en oostelijk van de Tjessenswei halverwege het dorp en buurdorp Brantgum.
* Die ook nog met andere spellingen werd en wordt vermeld, zoals Sjuksmastate, Sjuxma State en Siuxma State. De spelling zoals wij hem in de link vermelden, wordt zo gehanteerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, vandaar dat wij die aanhouden.

- De Hervormde (PKN) Thomaskerk staat op een grotendeels intact gebleven dorpsterp, samen met een monumentale pastorie en enkele kleine behuizingen. De eerste stenen kerk in Waaxens is als opvolger van houten voorgangers oorspronkelijk gebouwd in de 12e eeuw. Van dit oude romaanse bouwwerk zijn nog overblijfselen te vinden in de vorm van muurresten van de toren en in de voet van de noordmuur. In de 15e eeuw is de kerk ingrijpend vernieuwd: toen kreeg ze een gotisch uiterlijk. Het onderste gedeelte van de zadeldaktoren is in dezelfde periode ingebouwd. Voor die tijd was de toren onderdeel van een gereduceerd westwerk. In de 17e eeuw en in 1815 zijn respectievelijk de oostzijde en de westzijde van het bovenste deel van de toren vernieuwd. In 1893 is de gehele toren beklampt. Bij een ingrijpende restauratie in 1963 is de kerk ontdaan van de eerder aangebrachte pleisterlaag. In de kerk staat renaissancemeubilair waaronder de preekstoel en een herenbank van het echtpaar Van Harinxma thoe Slooten-Van Burmania. Deze familie bezat de nabij de kerk gelegen Sjucksmastate, waarvan het poortgebouw nog bewaard is gebleven. De kerk bezit ook een zandstenen epitaaf voor de in 1591 bij Deventer gesneuvelde Douwe van Aylva.

- Beschrijving van de monumentale objecten in Waaxens.

Terug naar boven

Natuur en recreatie

- In de NO hoek van de Poelewei Waaxens binnenkomend, staat een picknickbankje waar je even kunt uitrusten. Kostenbesparend, creatief en innovatief (want wij hebben het nog nergens anders gezien) is dat in de tafel een informatiepaneel is ingebouwd. Dat scheelt de kosten van een apart informatiepaneel, en het is buitengewoon functioneel omdat je niet met je hapje en drankje naar het informatiepaneel hoeft te lopen om te lezen wat er zo bijzonder is aan dit dorp, maar je kunt gewoon blijven zitten en tijdens je hapje en drankje ondertussen de bijzonderheden lezen. Slim bedacht! En hopelijk een goed voorbeeld voor elders. Zie de afbeelding elders op deze pagina.

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Waaxens, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Waaxens (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - Site van en over Waaxens en de buurdorpen Brantgum en Foudgum.

- Nieuws: - Nieuws uit Waaxens, Foudgum en Brantgum op Twitter. - Nieuws uit deze dorpen op Facebook.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Waaxens.

Reactie toevoegen