Status

- 't Zandt is een dorp in de provincie Groningen, in de streek Hoogeland, gemeente Eemsdelta. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1989. In 1990 over naar gemeente Loppersum, in 2021 over naar gemeente Eemsdelta.

- Wapen van de voormalige gemeente 't Zandt.

Naam

In het Gronings
't Zaand.

Oudere vermeldingen
Het Zandt, 1257 in Sonde, 1295 kopie midden 16e eeuw upten Sande, 1446 upt sant, 1463 dat Sant, 1659 Op 't Zandt, 1870 't Zand.

Naamsverklaring
De naam verwijst naar de oorspronkelijke ligging op een zandplaat in de vroegere Fivelboezem. In 1257 beginnen de monniken van Wittewierum aan de bouw van een dijk in het kader van de inpoldering van de Fivelboezem. In 1266 is de polder voltooid, in 1272 wordt een sluis in het nieuwe land gebouwd.(1)

Ligging

't Zandt ligt NO van Loppersum. Opvallend is de lange 'slurf' in het noordoosten van de plattegrond van de voormalige gemeente (zie de afbeelding). Dit was kennelijk om de gemeente een haven te geven aan de Eems?

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente 't Zandt 416 huizen met 2.603 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 106/779 (= huizen/inwoners) en de dorpen Zijldijk 88/454, Zeerijp 83/508, Leermens 69/471, Eenum 31/163 en Oosterwijtwerd 39/228. Helaas zijn de buurtschappen, in tegenstelling tot bij de meeste andere gemeente in dat jaar, niet apart gespecificeerd. De gemeente omvatte naast de genoemde dorpen namelijk ook nog o.a. de buurtschappen De Groeve, 't Honderd, Kolhol, Korendijk, Lutjerijp, Terhorn en 't Zandstervoorwerk. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 320 huizen met ca. 800 inwoners.

Geschiedenis

't Zandt ligt in het gebied van de voormalige Fivelboezem. Dit is een zeearm, die rond 850 na Christus door het rijzen van de zeespiegel in Noord-Groningen is ontstaan. In de 11e eeuw begint de Fivelboezem vrij snel weer dicht te slibben en is vervolgens - in fasen - bedijkt. De aanleg van dijken en de ontginning van het nieuwe land is in belangrijke mate het werk van kloosterlingen. Kloosterboerderijen (zogeheten voorwerken) zijn bij voorkeur gesticht in onontgonnen gebied en leven tot op heden voort als boerderijnamen, zoals 't Zandstervoorwerk. Door de rationele aanleg van sloten ontstaat in het gebied een regelmatige blokverkaveling. Langs de dijken worden boerderijen en woningen gebouwd. Concentraties hiervan ontwikkelden zich tot dorpen. Dit dorp is daar een voorbeeld van.

Het dorp is ontstaan langs twee dijken in de Fivelboezem: een oost-westlopende dijk die tussen 1192 en 1249 is aangelegd en een haaks daarop staande dijk uit 1249. Toen deze later in binnendijken transformeerden, zijn ze afgegraven en zijn op de dijktracés de Molenweg en de Hoofdstraat aangelegd. Vanaf de late middeleeuwen begon de landadel versterkte huizen in het gebied op te richten. Twee van dergelijke huizen hebben ten oosten van 't Zandt gestaan, namelijk de Albardaborg en de Omtadaborg. Beide zijn later afgebroken. Op de plek van beide borgen ligt nu een (heren)boerderij. De oudste bebouwing van het dorp bevindt zich rond de kerk aan de Hoofdstraat. Een vroege ontwikkeling is daarnaast de lintbebouwing langs de Oosterstraat, die parallel aan de Molenweg richting het haventje aan het Zandstermaar is aangelegd. Dit maar is ontstaan als natuurlijke afwateringsgeul in de Fivelboezem. Eeuwenlang heeft het systeem van maren een belangrijke transportfunctie vervuld in Noord-Groningen.

Verharde wegen zijn er aanvankelijk nauwelijks. Rond 1850 heeft 't Zandt nog maar één verharde verbinding, namelijk een aftakking van de weg die over de voormalige dijk van Zeerijp naar Godlinze is aangelegd. In de tweede helft van de 19e eeuw breidt het dorp zich voornamelijk uit in de vorm van lintbebouwing langs de Hoofdstraat. Ook de Molenweg raakt nu gaandeweg bebouwd. Er worden overwegend vrijstaande, tamelijk eenvoudige woonhuizen met voortuin gebouwd. Af en toe staat er een wat luxer pand tussen. Behalve woonhuizen komen er ook enkele winkels bij. In het zuiden wordt aan de Hoofdstraat een begraafplaats aangelegd.

In de eerste helft van de 20e eeuw vindt een verdere verdichting en uitbreiding van de bebouwingslinten plaats. In het zuidelijke deel van de Hoofdstraat komen enkele grote panden tot stand. Meer in het midden van de straat worden aan de westzijde enkele riante villa’s neergezet, waaronder een fraaie burgemeesterswoning (1911). Later wordt de bebouwing hier aangevuld met onder andere winkels en een garagebedrijf. Het noordelijk deel van de Hoofdstraat wordt uitgebreid met voornamelijk burgerwoningen. Een opvallend pand is het langwerpige dorpshuis, dat tegenwoordig ook de openbare bibliotheek herbergt. Verder noordwaarts wordt haaks op de Hoofdstraat de Vinkenstraat aangelegd, waar eenvoudige arbeiderswoningen komen te staan op ruime kavels grond, later aangevuld met nieuwbouw. De Molenweg en de Oosterstraat worden met elkaar verbonden via de Tuinbouwstraat. Aan deze straat komen vrijstaande woningen en enkele blokjes dubbele arbeiderswoningen te staan. Na de Tweede Wereldoorlog wordt ten oosten van de Hoofdstraat een klein woongebied ontwikkeld, namelijk dat van de Oostersingel en de Hink Oostingstraat. Hier worden onder meer huurwoningen gebouwd, deels in de vorm van blokjes bejaardenwoningen. Door een teruglopend inwonertal (als gevolg van de mechanisatie in de landbouw) en het proces van schaalvergroting verliest het dorp gaandeweg een aantal voorzieningen, vooral winkels. (bron: Bestemmingsplan)

- Beschrijving van 't Zandt anno 1828 door de toenmalige schoolmeester.

- Verhaal over het overlijden van burgemeester Kimm van de gemeente 't Zandt op 13 april 1820. Of het moord was of een ongeluk is nooit duidelijk geworden.

Recente ontwikkelingen

- Het aantal inwoners van 't Zandt dreigt de komende decennia met 15 tot 20 procent terug te lopen. De gemeente Loppersum heeft daarom van 2016 t/m 2018 in totaal 1,35 miljoen euro in het dorp geïnvesteerd, om de leefbaarheid op peil te houden. Geïnvesteerd wordt onder meer in een 4G-netwerk, fiets en wandelpaden, het dorpshuis, onderwijs, woningen en openbare ruimte. Daar wordt weliswaar de krimp als zodanig niet mee gestopt, maar het wordt voor de bestaande inwoners, jong en ouder, wel aantrekkelijker om er te blijven wonen. Wethouder Pier Prins: "Maar ook recentelijk is er al veel gebeurd. De inwoners zijn actief. Er is een nieuwe speeltuin, de inwoners hebben in 2015 zelf een nieuwe muziektempel gebouwd, en het dorpshuis wordt steeds meer ontmoetingsplek. Paardensportvereniging ZEO heeft nu een derde rijhal en ook zijn de ZZ-races nieuw leven in geblazen."

- Bestemmingsplan 't Zandt.

- De in 1932 opgerichte voetbalvereniging v.v. 't Zandt is na afloop van seizoen 2016-2017 opgeheven. Zowel vergrijzing (ouderen die ermee stoppen) als 'ontgroening' (kleinere gezinnen waardoor nauwelijks nog jonge aanwas) speelden hier parten, waardoor uiteindelijk nog maar 1 team overbleef. Maar gelukkig zitten de inwoners niet bij de pakken neer en weten zij van de nood een heel fraai uitgepakte deugd te maken. Daarover kun je alles lezen in het hoofdstuk Overnachten.

Bezienswaardigheden

- 't Zandt heeft 15 rijksmonumenten.

- Hervormde (PKN) Mariakerk (Hoofdstraat 43) met vrijstaande zadeldaktoren. Het oudste deel van de kerk is het romanogotische schip uit de 13e eeuw. Het gotische koor dateert uit de 15e eeuw. Door deze aanbouw ging de oorspronkelijke sluitgevel uit de romanogotische periode verloren. Aan de oostzijde van het koor staat de losstaande toren uit de 13e eeuw. Gebruikelijk is dat de toren zich aan de westzijde van een kerk bevindt. De toren in 't Zandt vormt hierop een uitzondering. De toren is tweemaal gerestaureerd, in 1714 en in 1762, zoals blijkt uit twee gedenkstenen in de toren. De klokken in de toren dateren uit 1501 en uit 1693. In de kerk is een deel van de oorspronkelijke schilderingen bewaard gebleven. Zo zijn er afbeeldingen te zien van het Laatste Oordeel, van de evangelisten, van diverse heiligen en van Jezus als Man van Smarten. De preekstoel dateert uit 1823.

De kerk is in de periode 1962-1967 gerestaureerd. Het plan voor de restauratie is gemaakt door architect Rienk Offringa. Bij deze restauratie zijn fraaie plafondschilderingen te voorschijn gekomen. Het pijpwerk van het kerkorgel dateert uit 1662. Verondersteld wordt dat het gebouwd is door Hendricus Huisz. Orgelbouwers als Albertus Antoni Hinsz, Heinrich Hermann Freytag en Frans Casper Snitger hebben het orgel in de 18e-eeuw verder vormgegeven.
De Hervormde kerk en geloofsgemeenschap in 't Zandt maken tegenwoordig deel uit van PKN Vredekerk Maarland.

- De Gereformeerde (PKN) Kerk (Hoofdstraat 58) uit 1856 valt onder de Gereformeerde Kerk 't Zandt - Godlinze.

- Aan de Korendijk is een Doopsgezinde kerk geweest, daterend uit 1535. Is deze er nog? Al dan niet nog in functie?

- De 'sarrieshut' uit 1805 is de enige van ons land die nog in originele staat bewaard is gebleven. Wat een sarrieshut was, kun je lezen onder de link. In 2013 is een boekje over de sarrieshut van 't Zandt verschenen.

- Oorlogsmonument.

Evenementen

- Toneelvereniging Vriendenkring is opgericht in 1917 en heeft dus in 2017 het 100-jarig bestaan gevierd. Jaarlijks brengen ze in februari een nieuw stuk op de planken. Toneel leeft in 't Zandt en wijde omtrek. De toeschouwers komen uit alle hoeken van de provincie om te genieten van het spel van een vaste groep enthousiaste spelers. Een prachtig decor, professioneel licht en geluid en een gedreven regisseur hebben de afgelopen jaren voor veel volle zalen gezorgd.

- De ZZ Races, regelmatigheidswedstrijden voor historische motoren (1x in de 3 jaar in juni) is een aantrekkelijk evenement voor zowel coureur als bezoeker: een mooie landelijke omgeving, en een circuit - met een lengte van ongeveer 5800 meter het langste stratencircuit van Nederland! - dat voor de coureurs zeer veel te bieden heeft: lange rechte stukken, afgewisseld met snelle en langzame bochten. Het circuit tussen 't Zandt en Zeerijp staat ook wel bekend als het 'Eiland Man in het klein'. Gezien wat er allemaal bij komt kijken om zoiets te organiseren, doet men dit in principe 1x in de 3 jaar. In het jaar dat de races zijn, is er op een zaterdag eind januari als 'opwarmertje' de ZZ Raceshow.

"Helaas gaat de 10e editie in juni 2021 niet door. De reden hiervoor is de afsluiting van een groot deel van het circuit als gevolg van werkzaamheden aan het riool in Zeerijp. De planning van deze werkzaamheden is aanvang oktober 2020 met een verwachte duur van twee en half jaar. Dat betekent dat 1 of 2 jaar opschuiven geen optie is. Helaas, helaas, een hele editie overslaan; voor jou waarschijnlijk net zo’n tegenvaller als voor ons. Om de smart te delen denken we erover na om een raceshow te organiseren, zoals gebruikelijk bij de voorbereidingen van de ZZ-races. Graag houden wij jullie hiervan op de hoogte; want we blijven op jullie rekenen, ook al gaat er een hele editie overheen. De planning van de volgende editie is 22 juni 2024."

- TorenPOB is een 2-jaarlijks multicultureel festival (weekend in juni, in de oneven jaren). TorenPOB staat voor Platteland Ontmoet Buitenland, onder de toren van ’t Zandt. Doel is om de mensen op het Groninger platteland in contact te brengen met andere culturen, in de vorm van zang, dans en culinaire hoogstandjes.

Landschap, natuur en recreatie

- "Hoe kun je in 't Zandt een groene en waterrijke dorpsrand aanleggen, met respect voor de kwaliteiten van het dorp en landschap? Dat gaan studenten en dorpsbewoners in 2021 samen met landschapsbureau LAOS onderzoeken. De provincie draagt hier ruim € 12.000 subsidie aan bij. Ook de gemeente Eemsdelta, het Alfa College en Noorderpoort betalen mee aan het project. Ontwerpen. 40 leerlingen van het Alfa College werken het project onder leiding van een landschapsarchitect uit. De leerlingen maken ontwerpen voor het water en de inrichting van het groen in het dorp. De plannen zijn gebaseerd op de kwaliteiten van het dijkdorp en het landschap en hebben meerwaarde voor de
omgeving. De openheid van het landschap is karakteristiek, maar er is nu ook behoefte aan groen en water. De leerlingen en de landschapsarchitect leggen de ontwerpen voor aan dorpsbewoners, die een actieve rol krijgen in het project.

De subsidie is aangevraagd door stichting Landgoed DeCamping. In 2018 ontstond op de plek van de voormalige voetbalvereniging een camping. Landgoed DeCamping omschrijft zich als een ‘sociaal dorpsbedrijf’, waar veel verschillende activiteiten worden gecombineerd. Er is een dorpswinkel, een werkplaats en werkleerbedrijf voor jongeren vanuit het mbo en mensen met afstand tot de arbeidsmarkt. De subsidie helpt om de leefbaarheid en de omgeving van het dorp te verbeteren. Met het plan is er straks ook kleinschalige recreatie mogelijk in de omgeving. Je kunt er wandelen, fietsen en recreëren op het water. Ruimtelijke kwaliteit. De subsidie voor 't Zandt komt uit de regeling Ruimtelijke Kwaliteit, die is bedoeld voor onderzoek om de kwaliteit van het landschap en de bebouwing in beeld te brengen. Ook is er geld voor de inzet van ontwerpers op het gebied van stedenbouw en landschap. Op die manier blijft de provincie aantrekkelijk voor inwoners en bezoekers." (bron: Provincie Groningen, maart 2021)

Overnachten

- "Van voetbalveld naar Landgoed DeCamping. Het voormalig voetbalveld van v.v. 't Zandt is in 2018 omgevormd tot een prachtig aangelegde camping met een landelijke uitstraling, waarbij voor elke camper, caravan en tent ruim plaats is! Een aantal onderdelen van het voetbalveld is nog bewaard gebleven zoals de dug-outs, lichtmasten (fungeren nu als stroompunten), de voetbalkantine (huidige recreatie- / vergaderruimte en bar) en de kleedkamers (deze worden nu na een een fraaie verbouwing gebruikt als doucheruimte voor de kampeergasten). En het ballenhok is omgetoverd tot een campingwinkeltje waar men de dagelijkse boodschappen kan doen. Maar eigenlijk doet het terrein verder in niets meer denken aan een voetbalveld. Op het terrein van de manege (onze buurman) staat nog een mooie oude voetbaltribune in Engelse stijl.

Wat is er nieuw in 2021? Landgoed DeCamping heeft voor campingseizoen 2021 een buitenafwasplaats aangelegd. En ook de voormalige tennisbanen worden bij de camping getrokken. Het ligt in de bedoeling dat we hier een aantal kleine woningen gaan realiseren voor begeleid wonen als tussenstap naar zelfstandig wonen. Een plek waar mensen op zichzelf kunnen zijn, zich veilig voelen, maar ook de handen uit de mouwen steken als ze daar zin in hebben.

Wat is er te doen in 't Zandt en omgeving? Landgoed DeCamping is een prima uitvalbasis om het prachtige Hogeland met de eeuwenoude kerken in de nabije omgeving op de fiets te verkennen. Op een steenworp afstand van de camping staat de prachtige Mariakerk uit de 13e eeuw met de vrijstaande zadeldaktoren. Een bezoek meer dan waard! Een fietstroute van 45 km langs de oude Groninger kerken in de omgeving is bij ons verkrijgbaar. Ook is Borkum met de boot vanuit de Eemshaven een leuk dagtripje. Appingedam met haar hangende keukens is uiteraard een must-see. En voor meer drukte en vertier is de Stad (zoals we in de provincie de stad Groningen kortweg noemen) een leuk uitje op 25 minuten autorijden. Liever niet met de auto? In Loppersum (6 km fietsen vanaf de camping) kan er op de trein worden gestapt naar de Stad. In de nabije omgeving zijn tal van leuke restaurants zoals Eetcafé de Boerderij en Visrestaurant De School in Oosterwijtwerd (5 km), 't Regthuys in Wirdum (5 km), Hotel & Spa Spoorzicht in Loppersum (6 km) en Boerderij de Diek'n in Zeerijp (2 km).

Meer faciliteiten. Op Landgoed DeCamping in 't Zandt is een grasveld beschikbaar voor groepslessen (bijvoorbeeld yoga) en kan de recreatieruimte ook als vergaderruimte worden gebruikt. En natuurlijk is voor de voetballiefhebbers het EK voetbal e.d. op een groot beeldscherm te zien. Niets hoeft, alles mag is onze motto! Scholing. Ook biedt Landgoed DeCamping scholing en stageplaatsen voor middelbare scholieren; wij brengen mensen, organisaties en instellingen bij elkaar. In 2021 wordt een haalbaarheidsonderzoek uitgevoerd voor de beoogde realisatie van een groot meer direct gelegen aan de camping. Tarieven voor 2021: Standplaats voor camper/caravan of tent incl. 2 personen: € 15,00. Extra persoon vanaf 2 jaar: € 2,50. Extra bijzettent: € 2,50. Hond (alleen toegelaten mits aangelijnd): € 2,00. Gebruik electra (10 Amp): € 2,50."

Beeld

- Videoreportage over het dorpsleven in 't Zandt anno 2013, gemaakt door studenten van de Hanzehogeschool Groningen.

Links

- Algemeen: - Site van en over 't Zandt.

- Nieuws: - Nieuws uit het dorp op Facebook.

- Belangenorganisatie: - "Als Vereniging voor Dorpsbelangen 't Zandt maken wij ons sterk voor de belangen van de inwoners. Samen met elkaar zorgen we voor een goede leefbaarheid."

- Dorpshuis: - "Dorpshuis 't Zandt dateert uit 1936. De Vereniging van Volksvermaken (VvV) kocht in dat jaar een stuk grond waarop het huidige dorpshuis is gebouwd. In 1968 trok de VvV zich terug en is de zelfstandige Stichting Dorpshuis opgericht. Inwoners maar ook mensen en instellingen van buiten het dorp kunnen altijd bij ons terecht voor alle denkbare activiteiten, zoals vergaderingen, bijeenkomsten in verenigingsverband, recepties, team-uitjes, cursussen, exposities, (toneel)uitvoeringen; eigenlijk te veel om op te noemen. Wij beschikken over diverse zalen die ruimte bieden aan groepen tot 150 personen voor de meest uiteenlopende activiteiten. Je kunt beschikken over de aanwezige beamer met scherm, flipover en microfoon en/of geluidsversterking. Uiteraard kunnen wij je activiteit of bijeenkomst desgewenst uitbreiden met een lunch of diverse buffetmogelijkheden. Wij zorgen ervoor dat de ruimte geheel naar jouw wens wordt ingericht."

- Onderwijs: - Basisschool De Zandplaat maakt deel uit van Netwerkschool Loppersum Oost. Dit samenwerkingsproject is opgezet om de positie van de kleine plattelandsscholen te versterken. Het betreft de Beatrixschool in Loppersum, De Wilgenstee in Zeerijp, de Abt Emoschool in Westeremden en De Zandplaat in 't Zandt. De samenwerking is zowel organisatorisch als onderwijskundig. Zowel leerkrachten als leerlingen van De Zandplaat en de Abt Emoschool werken al intensief samen. Op maandag en woensdag zitten de leerlingen bij elkaar in de klas (maandag op De Zandplaat, woensdag op de Abt Emoschool).

- Muziek: - Muziekvereniging Oranje is opgericht in 1922. - Het dorp heeft een eigen volkslied.

- Sport: - Paardensportvereniging en Volksvermaken 't Zandt en Omstreken (ZEO) is met name actief in de disciplines springen, dressuur en mennen.

- Brandweervereniging: - Brandweervereniging Zaandster Sik is eigenaar van 2 historische brandweerauto's en divers brandweermaterieel. De oude brandweerkazerne uit 1910 is als zodanig in gebruik geweest tot de opheffing van de blusgroep in 2006. Sinds 2007 is het het onderkomen van de brandweervereniging. In 2003 is er ingebroken door de latere 'pyromaan van 't Zandt'. In 2007 deed hij een poging het pand in brand te steken door een kaars met brandbaar materiaal op zolder te plaatsen, maar de inbraak is tijdig ontdekt, en door hem achtergelaten sporen leidden mede tot zijn aanhouding door de politie.

- Welzijn: - Met het Experiment Landgoed de Camping (LdC) vormen de inwoners van het dorp de voormalig voetbalvelden van de in 2017 opgeheven v.v. 't Zandt om tot een sociale onderneming met diverse functies. Voor de groeiende groep ouderen in het dorp, voor wie het steeds lastiger wordt zelfstandig te blijven wonen, wordt op LdC informele zorg aangeboden. En hulp voor bijvoorbeeld vervoer, of onderhoud van de tuin. Verder is LdC een ontmoetingsplek om vereenzaming tegen te gaan. Ook zijn er plannen voor de bouw van vijf zorgwoningen. Op LdC zijn inmiddels een camping, dorpswinkel, werkplaats en werk-leerbedrijf voor jongeren van het Noorderpoortcollege gerealiseerd. Het gaat hier om jongeren die dreigen uit te vallen. Zij gaan 's ochtends naar school en 's middags werken ze op de camping. Dit leidt er toe dat jongeren toch terug kunnen naar school. Ook mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt werken mee op LdC. De provincie heeft in 2019 ruim 30.000 euro aan het project bijgedragen. (bron: Provincie Groningen) Voor nadere informatie hierover zie het hoofdstuk Overnachten.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van 't Zandt.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)