Status

- Swichum is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Leeuwarden. T/m 1943 gemeente Leeuwarderadeel.

- Voor voorzieningen en verenigingsleven is het kleine dorp Swichum op buurdorp Wirdum aangewezen. Kerkelijk viel het dorp onder Goutum. De dominee van Goutum kwam iedere 1e zondag van de maand naar het dorp om er een dienst te doen. Tegenwoordig is de kerk niet meer als zodanig in gebruik.

- Swichum heeft een dorpswapen.

Naam

Oudere vermeldingen
14e eeuw Swygghem, 1392 Swichum, Swichem, 1664 Zwichem.

Naamsverklaring
Betekent heem 'woonplaats, woning' met een eerste deel dat moeilijk te verklaren is, misschien een persoonsnaam.(1)

Ligging

Swichum ligt Z van Leeuwarden, NO van Wirdum.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Swichum 15 huizen met 104 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 25 huizen met ca. 60 inwoners.

Geschiedenis

Archeologie
"Het Fries Museum heeft in november 2020 een topstuk uit Friese bodem verworven. Het gaat om een unieke vergulde Domburgfibula uit de 7e eeuw, versierd in Scandinavische stijl. De fibula is eerder dat jaar door detectorzoeker Robbert Velt gevonden in de omgeving van het Friese Swichum. Met steun van de Vrienden van het Fries Museum en de Hofsteestichting kon de mantelspeld worden verworven. ‘De vondst van zijn leven’, noemt Velt de vondst van de vergulde fibula. Op 17 mei 2020 deed Robbert de bijzondere ontdekking met zijn metaaldetector. Het is niet ongebruikelijk dat detectorzoekers in de Friese bodem artefacten vinden uit de vroege middeleeuwen, maar dit exemplaar is uniek. Het is daarom dat het Fries Museum de mantelspeld heeft verworven.

Uit onderzoek is gebleken dat het zou gaan om een Domburgfibula. Domburgfibula’s komen vooral voor in het Nederlandse kustgebied en het centrale rivierengebied in de 6e en 7e eeuw. Deze fibula is echter in verschillende opzichten uniek. Zo is de speld met 11,3 centimeter bijna twee keer zo groot als de gemiddelde Domburgfibula. Ook is de fibula van Swichum gemaakt van verguld zilver, waar ze normaal gesproken van brons worden gemaakt. Het meest bijzondere is de decoratie. De fibula is gedecoreerd met twee dierkoppen. Mogelijk gaat het om de raven Huginn en Munnin, twee hulpdieren van de Noordse god Odin. Daarnaast zijn er vlechtbandmotieven te zien die nog nooit eerder op deze spelden zijn aangetroffen. Op basis van de decoratie kan de speld gedateerd worden in de 7e eeuw. De uitvoering wijst op productie in Nederland.

Diana Spiekhout, conservator van het Fries Museum, is ontzettend blij dat het museum de verwerving heeft kunnen doen. “Luxegoederen, zoals deze Domburgfibula van Swichum, zijn niet alleen mooi om te zien, maar ze helpen ook om de samenleving van die tijd te reconstrueren. Ze werden gebruikt door de (supra)regionale elite: de ‘koningen’ en hun familie. Zij gebruikten de mooiste voorwerpen om zelf mee te pronken, of gaven de iets minder luxe voorwerpen aan de lokale elite om haar trouw mee te winnen. Daarnaast werden dergelijke goederen als relatiegeschenken geschonken aan bevriende koninklijke families. Deze speld leert ons ook iets over de culturele oriëntatie van de vroegmiddeleeuwse Nederlandse kustbewoners. Hoewel de vorm van de speld typisch Fries is, is deze fibula veel groter dan de gebruikelijke van dit type en is de versiering en vormentaal in Scandinavische stijl vervaardigd. Dat kopieerden de Friezen op hun spelden.” Met deze fibula heeft het Fries Museum een uniek topstuk in zijn collectie. “Dit soort objecten zijn van onschatbare wetenschappelijke waarde. Ze worden zelden gevonden. Deze speld is ook nog eens volledig uniek in zijn soort. Het is daarmee een van de archeologische topstukken uit Friese bodem. Niet alleen is het een topstuk van Friesland, maar ook van Nederland”, aldus Spiekhout." (bron: Fries Museum, november 2020)

In den beginne
De geschiedenis van Swichum gaat terug tot voor het begin van de christelijke jaartelling. Oorspronkelijk een natuurlijke verhoging te midden van moerassen en meren, krijgt de nederzetting in de 10e eeuw door dijkenbouw een vaste verbinding met Goutum en Leeuwarden.

Wigle van Aytta van Zwichem
Wigle van Aytta van Zwichem, uit het Fries gelatiniseerd tot Viglius ab Aytta Zuichemus (1507-1577), is geboren op de stins Barrahuis NW van Swichum en Wirdum. Hij was een vooraanstaande Nederlandse staatsman, die een grote rol speelde in het bestuur van de Nederlanden onder Karel V en Filips II. Daarnaast heeft hij naam gemaakt als humanist, rechtsgeleerde en verdediger van het katholicisme. Viglius maakte carrière op grond van zijn bekwaamheden, niet op grond van afkomst en geboorte als zoon van een Friese herenboer.

Barrahuis was in de middeleeuwen een uithof van het Barraconvent, het klooster te Burgum. Barrahuis lag in Oostergo, aan de oostgrens van de voormalige Middelzee. Hier werden in de 15e eeuw de landdagen van Oostergo gehouden. In de dagen van de Schieringers en Vetkopers was Barrahuis dikwijls het middelpunt van de elkaar bestrijdende partijen. Folkert van Aytta, de vader van de hiervoor vermelde Wigle, had de voormalige uithof van het Burgumer convent vanaf 1503 in erfpacht. De geschiedenis van Barrahuis is beschreven in het via de link ook online te lezen boek 'Tusken Potmarge en Jokse', deel IV (pag. 109-122).

Heemkunde
Voor nadere informatie over de geschiedenis van dit dorp kun je terecht bij Dorpsarchief Wirdum-Swichum van de broers Minne en Jochum Hoekstra, die het Dorpsarchief al sinds 1995 beheren. "Wat doen wij?: wij verzamelen en bewaren alles wat met onze dorpen te maken heeft; wij nemen foto's van actuele zaken en gebeurtenissen; wij ontvangen graag oude ansichtkaarten of maken er repro's van; wij schrijven artikelen voor ons dorpsblad over de geschiedenis van onze dorpen; wij zijn in beperkte mate behulpzaam bij stamboomonderzoek; wij helpen graag een ieder die iets in het algemeen over onze dorpen wil weten."

Recente ontwikkelingen

- Dorpenvisie 2020 Wirdum-Swichum.

Bezienswaardigheden

- De Nicolaaskerk/Nikolaestsjerke, tegenwoordig ook bekend als 'het kerkje van Swichum', is - volgens de site van de kerk - zowel van binnen als van buiten een van de mooiste middeleeuwse Friese kerkjes. Op de deels afgegraven dorpsterp torent het enige rijksmonument van dit dorp uit boven het omringende weidse landschap. Het kerkhof is door leilinden en een stenen muur omgeven en biedt, op zijn aan de rand van het dorp gelegen terp, een pittoreske aanblik. Op het kerkhof zijn oude en moderne grafmonumenten te bewonderen met uiteenlopende voorbeelden van grafsymboliek.

Uit wetenschappelijk onderzoek van de gebruikte materialen is gebleken dat de kerk omstreeks het jaar 1234 is gebouwd. Het is een van de vroegste bakstenen kerken in Fryslân. De kerk is een voorbeeld van de romaanse stijl. Ze heeft prachtige rondboogvensters, een piscina (een nis in de muur waarin de priester zijn handen kon wassen), een hagioscoop (een lager gebouwd venster waardoor mensen die niet ter kerke wilden toch naar binnen konden kijken) en een weggewerkt poortje (de vroegere vrouweningang). In 1998 is een restauratie gereed gekomen.

Kerk en toren laten allerlei sporen zien van de historie, waarin de familie van Wigle van Aytta* een belangrijke rol speelde. Naar deze familie verwijzen graf- en gevelstenen en een aantal prachtige gebrandschilderde ruitjes uit 1626 met onder andere afbeeldingen van een narcis, een tulp en een papagaai. Deze ruitjes komen uit het achter de kerk gelegen Aytta-godshuis, dat in 1912 is afgebroken. De boerderij tegenover de kerk draagt nog altijd de naam Aytta-state (naar de Aytta State die er voorheen heeft gestaan) en de kerk zelf staat aan de Ayttadyk. In de toren hangen twee klokken: eentje uit 1438 en eentje van Geert van Wou jr. uit 1548. Dankzij de opschriften op deze klokken is bekend dat de heilige Nicolaas en Catharina, de patrones van maagden en filosofen, de patroonheiligen van deze kerk waren.
* Zie daarvoor het hoofdstuk Geschiedenis.

Sinds de kerk een van de trouwlocaties van de gemeente Leeuwarden is worden er in Swichum veel huwelijken gesloten. Niet alleen burgerlijk maar ook kerkelijk. Ook doop- en rouwdiensten kunnen in de kerk worden gehouden. Het kerkje is ook voor allerhande activiteiten te huur voor zowel particulieren als bedrijven, instanties, muziekgroepen enz. Er is ruimte voor zo’n 85 gasten, wat indien nodig nog enigszins kan worden uitgebreid. Er is een geluidsinstallatie, een beamer, zomers is het er lekker koel en ’s winters behaaglijk warm. De kerk staat bekend om z’n prima akoestiek. Vele musici hebben dat al ondervonden. Er worden regelmatig concerten, lezingen en exposities georganiseerd. Onder de link kun je vinden wat er nu of binnenkort te doen is.

Sinds 2018 kunnen mensen met een pelgrimspas van het Nederlands Genootschap van Sint Jacob, een stempelkaart van het Jabikspaad of de Camino der Lage en donateurs van Stichting Alde Fryske Tsjerken overnachten in een 13-tal middeleeuwse Friese kerkjes. Wij hebben dat uitvoerig beschreven op de pagina Fryslân, hoofdstuk Bezienswaardigheden. Ook het kerkje van Swichum doet hier aan mee. Toen de anno 2018 85-jarige Joukje Kalsbeek en haar 89-jarige zus Rigtje de Groot-Kalsbeek hiervan hoorden, leek het hen een goed idee hier eens gebruik van te maken. Want ze zijn in dit dorp geboren en getogen, maar wonen tegenwoordig in respectievelijk Apeldoorn en Akkrum. In juni 2018 hebben ze een keer in de kerk overnacht. Onder de link lees je de reportage ervan, en kun je ook een radio-interview erover beluisteren.

- Gevelstenen in Swichum.

Beeld

- Oude ansichtkaarten e.d. van Wirdum en Swichum. - Recente foto's van deze dorpen.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Swichum (online te bestellen).

Links

- Algemeen: - Site van en over Wirdum en Swichum.

- Belangenorganisatie: - Dorpsbelang Wirdum-Swichum zet zich samen met de gemeente in voor een schone, veilige en prettige leefomgeving. Je kunt bij Dorpsbelang terecht als je ideeën hebt over ontwikkelingen in het dorp. Je bent welkom op het inloopspreekuur van de Dorpsbelang vergadering, iedere 1e maandag van de maand in De Golle om 19:30 uur.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Swichum kerk.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)