Gemeente Stavenisse anno ca. 1870, kaart J. Kuijper
- Stavenisse is een dorp in de provincie Zeeland, gemeente Tholen, in de bestuurlijke regio West-Brabant. Het was een zelfstandige gemeente t/m 30-6-1971.
- Wapen van de voormalige gemeente Stavenisse.
Terug naar bovenOudere vermeldingen
1206 Stauenesse, 1214 en 1223 Stauenessa, 1262 Bliec de Stauennesse, 1424-1425 Stevenesse, 1573 Stauenisse, ca. 1750 Stavenisse.
Naamsverklaring
"Samenstelling van het Middelnederlandse nesse = nes 'in water uitstekend land' en het Middelnederlandse stave 'stok, houten paal', vergelijk Spijkenisse en Stavoren. Een persoonsnaam Stave als eerste deel is onwaarschijnlijk."(1)
Het dorp Stavenisse ligt O van het water de Oosterschelde en Z van het water de Keeten en ligt verder WZW van het dorp Sint-Annaland, NW van het dorp Sint-Maartensdijk, N van het dorp Wemeldinge, NO van het dorp Kattendijke, ONO van het dorp Kats, Z van het dorp Nieuwerkerk en ZZW van het dorp Oosterland.
Terug naar bovenIn 1840 omvatten de gemeente en het dorp Stavenisse 164 huizen met 1.257 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 700 huizen met ca. 1.700 inwoners.
Terug naar boven"Inpoldering
Het eiland Stavenisse wordt al in een oorkonde van 1206 genoemd. Van dit gebied dat in 1509 overstroomde is echter weinig bekend. Aan de noordkant ervan lag Oud-Kempenshofstede. Deze polder ontstond door bedijking van een geheel door de zee omgeven opwas van ca. 258 ha in 1419. Toen het eiland in 1509 inundeerde hield deze polder stand. Het huidige dorp is een bedijking uit 1599 toen de geulen de Kamer en de Hals van het buitenwater werden afgesloten en ongeveer 8300 m dijk werd opgeworpen tussen de Oud-Kempenshofstedepolder en de Noordpolder van Sint-Maartensdijk.
De 655 ha grote polder werd Stavenisse cum annexis genoemd. Dit laatste duidt op de gronden die tot de aangrenzende heerlijkheden Sint-Maartensdijk, Sint-Annaland en Zuidmoer behoorden. In de tweede helft van de 17e eeuw werd het gebied vergroot met de polder Nieuw-Zuidmoer (10 ha) en het dwergpoldertje Al te Klein. Aan de noordkant van het huidige havenkanaal werd in 1656 de Margarethapolder (72 ha) bedijkt, die genoemd werd naar Margaretha Huyssen, echtgenote van de toenmalige ambachtsheer Hieronymus van Tuyll van Serooskerke. Deze kleine polder moest menig calamiteit doorstaan. Na overstromingen in 1715 en 1808 moest men in 1842 en 1848 de zeedijk verlaten en terugtrekken op de in 1823 aangelegde inlaagdijk. Aan de zuidkant van het havenkanaal moest het dorp in 1843 een inlaag prijsgeven. Een aantal nollen herinnert nog aan de stroomaanval die tot ca. 1900 duurde. De Nieuw-Annex-Stavenissepolder (127 ha) ontstond in 1731.
Dorp
Reeds bij de bedijking van de Stavenissepolder is rekening gehouden met de aanleg van een dorp dat werd gesitueerd naast de dam door De Kamer. Het dorp werd hierdoor bereikbaar voor schepen, wat voor de verbindingen met de andere Zeeuwse eilanden en Holland van groot belang was. Stavenisse is een voorstraatdorp, waarbij de Voorstraat van de haven naar de kerk loopt. Hier stonden de voornaamste huizen, waarvan nog een aantal 17e- en 18e-eeuwse gevels bewaard zijn gebleven. Vanouds staan er langs de Voorstraat leilinden. De kerk was oorspronkelijk gepland aan de oostkant van het dorp bij de begraafplaats. De parallel lopende achterstraten waren indertijd bedoeld voor het ontsluiten van de achtererven van de huizen aan de Voorstraat. In de 19e en 20e eeuw zijn hier echter ook woningen gebouwd. De huidige Bosstraat is volgens de plattegrond van 1599 een restant van een weg die de Voorstraat kruiste.
Een der eerste bouwwerken in het nieuwe dorp was een houten standerdmolen, die in 1602 werd gebouwd. Deze nieuwe korenmolen had geen lang leven. In 1606 woei deze om. Het duurde 13 maanden voor de heren van Stavenisse tot herbouw besloten. Bij een orkaan in 1800 werd de molen eveneens zwaar beschadigd. Deze is toen gesloopt en vervangen door de huidige stenen grondzeiler.
In 1616 werd de eerste predikant in Stavenisse benoemd. Het jaar daarop kwam de kerk gereed. Het was een van de eerste nieuw gebouwde protestantse kerken in Zeeland. Deze is in 1910 vervangen door de huidige Ned. Herv. kerk. De in 1672 gebouwde kerktoren en de in een aparte kapel geplaatste marmeren graftombe van ambachtsheer Hieronymus van Tuyll van Serooskerke, die door Rombout Verhulst in de glanstijd van zijn kunnen is vervaardigd, bleven behouden. Deze ambachtsheer liet in 1653 aan de oostkant van het dorp een door water omgeven herenhuis bouwen. Alleen een deel van de gracht en de grachtmuren zijn bewaard gebleven.
In de 19e eeuw en eerder leefde men vooral van de landbouw. In de meestoof De Star, die in 1657 aan het eind van de Stoofdijk werd gebouwd, is tot de uitvinding van de chemische verfstoffen rond 1870 de wortel van de Rubia tinctorum (meekrap) verwerkt tot een poeder dat werd gebruikt voor de fabricage van rode verf voor o.a. wolververijen. Ook de scheepvaart was voor Stavenisse van belang. Rond 1900 hadden 15 schippers er hun thuishaven. Nog steeds heeft de vereniging Schuttevaer er een grote afdeling. Tijdens de laatste Wereldoorlog hebben de bezetters het eiland Tholen in 1944 onder water gezet. De bevolking werd met uitzondering van die in het stadje Tholen geëvacueerd en over heel Nederland verspreid. Eerst na de bevrijding van het eiland eind oktober 1944 kon men het zeewater lozen en terugkeren.
Watersnood
Op 1 februari 1953 wordt ook het eiland Tholen getroffen door de Watersnoodramp. Ruim de helft ervan overstroomt. Stavenisse wordt het zwaarst getroffen. Door 6 stroomgaten in de zeedijken en 2 in de noordelijke havendijk stroomt het zeewater met groot geweld naar binnen. In het dorp staat het water in zeer korte tijd ruim 3,5 m boven het maaiveld. Van de 1737 inwoners verdrinken er 153. Daarnaast komt veel vee in de golven om en is de materiële schade groot. Ongeveer 140 woningen worden verwoest of onherstelbaar beschadigd. Met hulp uit binnen- en buitenland wordt het dorp herbouwd. Tastbare herinneringen aan deze hulp zijn de 19 Noorse houten woningen (één woning is recentelijk overgebracht naar Sint-Annaland, waar deze bij museum De Meestoof is opgebouwd) en het hertenkamp. Als sluitstuk van de hulp van 39 Noord-Hollandse gemeenten en Maartensdijk in Utrecht is in 1958 aan de provinciale weg tussen het dorp en buurdorp en Sint-Maartensdijk een monument onthuld dat een drooggevallen zeemonster voorstelt." (bron: Gemeentearchief Tholen)
Haven
De haven van Stavenisse, in zijn huidige vormgeving aangelegd en ontstaan in 1685, is altijd in gebruik geweest als handelshaven en overslaghaven voor agrarische producten. Het is een van de weinige havens in de gemeente Tholen die nog in oorspronkelijke staat verkeert. De haven heeft historische waarde en behoort tot ons cultureel erfgoed. Eigenlijk wekt het enige verbazing dat deze haven nooit in gebruik is geweest voor de visserij. Immers voor de deur liggen rijke visgronden en geschikte gronden voor mossel- en oesterkwekerijen. Dit is door de vroegere bevolking nooit opgepakt om in de levensbehoefte te voorzien. Het is overgelaten aan vissers uit Bruinisse, Tholen en Yerseke. De oesterpercelen zijn door de strenge winter van 1963 geheel vernield en net als overal in de Oosterschelde nooit meer in zijn oorspronkelijke vorm terug gekomen. De meeste percelen zijn nu overwoekerd met de Japanse oester of kreuzen.
Na de oorlog tot begin jaren zeventig is de haven voor de bietencampagne en overslag van graan, het afvoeren van aardappelen en aanvoeren van kunstmest gebruikt. Ook bij de Watersnoodramp van 1953 heeft de haven een belangrijke rol gespeeld. Inwoners van het dorp zijn met vrachtschepen naar Tholen of elders gebracht en van daaruit verder Nederland in geëvacueerd. Bij de herstelwerkzaamheden van de dijken en de latere herverkaveling is veel zand grind en slakken voor de aanleg van wegen via de haven rond Stavenisse en verder Tholen op getransporteerd. Tijdens het uitvoeren van deze werkzaamheden lagen ook een vijftal woonarken in de haven voor de opzichters en uitvoerders van de werkzaamheden die daar hun tijdelijke woning kregen toegewezen. Nadat deze werkzaamheden waren voltooid, bleef alleen de bietencampagne over. In de jaren zeventig werd ook hiermee gestopt omdat het transport werd overgenomen door vrachtwagens die rechtstreeks van de boer naar de fabriek reden.
Tijdens het opstellen van de Deltaplannen is besloten de zwakke schakels in de zeewering te versterken. Dat betrof o.a. de havens van Sint-Maartensdijk, Scherpenisse en Stavenisse. Uit kostenoverwegingen moesten deze worden afgesloten. Met name in de twee laatstgenoemde dorpen heeft de gehele bevolking hiertegen actie gevoerd. Ook een laatstgenoemd dorp bekende schippersfamilie heeft hierbij een cruciale rol gespeeld. Het besluit voor dit dorp is herzien en de haven mocht open blijven, maar zou worden voorzien van de huidige keersluis.
De gemeente Stavenisse tracht al iets met de recreatie op te starten. De eerste bootjes verschijnen in de jaren zestig en de gemeente meent daar iets mee te moeten doen. De gemeente koopt een aantal potons van het leger, daar mag de gebruiker zijn bootje in het zomerseizoen aanleggen. In de winter werden deze potons verwijderd voor onderhoud en in het voorjaar werden ze weer terug gelegd. Ook een particulier krijgt toestemming een drijvende steiger in de haven te bevestigen. Oliedrums en een brugdek van hout vormen de eerste drijvende stijger, met de mogelijkheid om een drietal scheepjes af te meren. Na de samenvoeging tot de gemeente Tholen is halverwege de jaren zeventig besloten om het grootste gedeelte voor de recreatie te gaan benutten. Er zijn 176 ligplaatsen aangelegd. Het gedeelte handelshaven werd teruggebracht tot het voorste gedeelte en afgestemd op de binnenvaart die daar nog kon afmeren voor familiebezoek en ook nog een enkele keer voor de overslag en vervoer van graan. De toegestane lengte voor de binnenvaart was 55 meter, toen de grootste thuisschipper met het dorp als wal- en thuisadres.
In 2003 besluit de gemeente Tholen om de handelshavens af te stoten, en de haven nagenoeg helemaal geschikt te maken voor de recreatievaart. Zo krijgt de haven alhier een nieuwe bestemming en draagt hij bij aan de leefbaarheid van de dorpskern. Vele inwoners bevinden zich dagelijks of in het weekend op de haven, hetzij voor een wandeling of bij hun boot. Vandaag de dag is de haven tot in de wijde omgeving en zelfs in het buitenland bekend, vooral in Belgie en Duitsland. Veel sportvissers en andere watersporters hebben hun bootje in de haven afgemeerd. (bron: Sportvissers en Watersport Vereniging Stavenisse, die de haven beheert, die eigendom is van de gemeente. De vereniging organiseert door het jaar heen diverse activiteiten, zoals viswedstrijden).
Terug naar boven- Stavenisse heeft 11 rijksmonumenten.
- In de 17e eeuw werd in Stavenisse een eenvoudig dorpskerkje gebouwd, dat in 1623 gereed was. In 1664 is het kerkje vergroot en in 1672 is de kerktoren van circa 28 meter hoog bijgebouwd. Deze eenvoudige bakstenen toren heeft een vierkante onderbouw waarop een achtkant staat, bekroond door een open koepeltje. In 1879 is de kerk gerestaureerd, maar begin 20e eeuw was de kerk zo bouwvallig dat besloten werd de kerk af te breken. In 1910-1911 is op dezelfde plaats een nieuwe kerk gebouwd. Enkel de kerktoren en het koor met de graftombe uit 1669 bleven behouden. De Hervormde (PKN) kerk (Van der Leck de Clercqplein 2) is ontworpen door architect Hendrik Jesse uit Oegstgeest naar het voorbeeld van zijn Vredeskerk in Katwijk aan Zee.
Tijdens de watersnoodramp op 1 februari 1953 stond het kerkgebouw onder water, waarbij het zeewater 3,2 meter hoog stond. Zowel de graftombe als de kerk liepen zware waterschade op en de herstelwerkzaamheden namen geruime tijd in beslag. Zowel de kerktoren als de kerk, vanwege zijn interieuronderdelen, kregen in 1974 de status van rijksmonument. In 2017 is besloten om geld in te zamelen voor dringende herstelwerken die nodig zijn aan het dak van de consistorie, de glas-in-loodramen en het stucwerk dat vernieuwd moet worden ten gevolge van het zout water dat in 1953 in de muren is doorgedrongen. De totale kosten worden geschat op 290.000 euro.
In de kerk bevindt zich de originele marmeren graftombe van ambachtsheer Hieronymus van Tuyll van Serooskerken, die op 22 april 1669 overleed. De tombe is gemaakt door de uit Mechelen afkomstige Haagse beeldhouwer Rombout Verhulst (1624-1698). In februari 2021 werd bekend dat het monument aan restauratie toe is vanwege optrekkend zout. Dat gaat naar verwachting 600.000 tot 700.000 euro kosten. Volgens kenners is dit het beste werk van de beeldhouwer, die ook het grafmonument van Michiel Adriaanszoon de Ruyter heeft gemaakt. Het kerkorgel is een tweeklaviers pneumatisch pijporgel, dat in 1900 is gebouwd door de firma Th. Nohren uit Roermond. Het is aanvankelijk in gebruik genomen in de Hervormde kerk van Sint-Annaland en tien jaar later overgeplaatst naar de kerk in Stavenisse. In 2012 is het orgel grondig gerestaureerd door de firma A. Nijsse & Zoon uit Oud-Sabbinge.
- De Stavenisser Molen (Molendijk 72) is in 1801 gebouwd ter vervanging van een standerdmolen die het jaar daarvoor omgewaaid was. Tot 1964 bleef de molen op windkracht in gebruik. Het jaar daarna kwam de molen in eigendom van een Rotterdams transportbedrijf en zijn er pogingen gedaan de molen tot vakantiewoning in te richten. Het binnenwerk bleef echter gespaard en in 1976 kwam de molen in eigendom van de gemeente Tholen. In 1983 en 1984, 2004 en 2006 zijn restauraties aan de molen uitgevoerd. De roeden van de molen hebben een lengte van 21,50 meter en zijn voorzien van het Van Busselsysteem met zeilen. De molen is ingericht met twee koppels maalstenen en diverse andere werktuigen voor het maalbedrijf. De molen wordt door een vrijwillig molenaar regelmatig in bedrijf gesteld en is op afspraak te bezichtigen.
- Monument voor de watersnood van 1953.
- Sinds 2015 is er het Watersnoodhuis, in het voormalige gemeentehuis. “Sinds de herdenking van 2003 zijn er lokaal en provinciaal meer mensen gaan praten over de Watersnoodramp in 1953. Het is een gebeurtenis die heel veel invloed heeft gehad”, aldus Flip de Rijke van Stichting Actief Stavenisse. “Gebouwen in het dorp zijn verdwenen. Halve straten zijn weggespoeld. 130 huizen zijn verwoest. Van de 156 in het dorp verdronken personen waren 153 inwoners.” Aanvankelijk wilde de stichting met het Watersnoodhuis puur op het eigen dorp focussen, maar ze bedacht dat alle Thoolse kernen in meer of meerdere mate met de ramp te maken hebben gehad. “De informatie die we nu hebben heeft dan ook betrekking op heel Tholen.”
- In de Voorstraat huizen met 17e-eeuwse geveltjes.
Terug naar boven- Vissteiger en duikstek Stavenisse.
Terug naar boven- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Stavenisse, met laagsteprijsgarantie!
Terug naar boven- Fotoreportage van Stavenisse door Kees Wittenbols uit Breda.
Terug naar boven- Onderwijs en kinderopvang: - "OBS De Schalm is een school met oog voor ieder kind, waar ieder kind telt en recht heeft op optimale aandacht en begeleiding. Wij willen een school zijn voor alle kinderen uit Stavenisse en omgeving. Een plek waar zij zich veilig en gewaardeerd voelen en waar het kind gemotiveerd wordt en waar het de toerusting krijgt waardoor het zich kan ontwikkelen tot een evenwichtig en gelukkig persoon. Onze school wil in de regio bekend staan als een kwalitatief goede school, met goede prestaties en met een prettige en open sfeer, waar je je als kind, ouder en teamlid prettig voelt. OBS De Schalm is ook een professionele organisatie die reflectie beschouwt als basishouding om te kunnen leren. Deze houding willen wij ook de leerlingen bijbrengen. Wij staan open voor nieuwe impulsen en kijken kritisch naar onze vakbekwaamheid en vakkennis."
- Bij Peuteropvang Zo op ‘t Stavertje spelen de kinderen in de gezellig ingerichte ruimte op vaste dagdelen samen. Er zijn maximaal 14 kinderen met 2 vaste leidsters. Zo kunnen ze spelenderwijs hun ervaringswereld uitbreiden. Door middel van spel- en ontwikkelingsmateriaal, buiten spelen, knutselactiviteiten, liedjes zingen en spelletjes doen, leren ze iedere keer iets bij. Taalstimulering is hierbij heel belangrijk.
- Zorg en welzijn: - Elenahof (1993) is een kleinschalig servicecentrum. Het centrum is tot stand gekomen dankzij een legaat van mevrouw Elena Hanssen en is uitgebreid met 11 zorgwoningen. Het centrum vervult een sociale functie voor de ouderen die in Elenahof wonen en elders in het dorp Stavenisse. De appartementen zijn via een oproepsysteem verbonden met het zorgcentrum. Door middel van het aanbieden van welzijnsactiviteiten (soos, ontspanning) en een sociaal restaurant (open tafel) biedt het centrum woonzorgservice.
In Elenahof is op dinsdag en donderdag de mogelijkheid om gebruik te maken van de 'open tafel', wat mensen de mogelijkheid geeft om sociale contacten te onderhouden en nieuwe contacten aan te gaan. Een groep enthousiaste vrijwilligers zorgt voor de begeleiding van het project. De maaltijden worden verzorgd door de keuken van Schutse Zorg Tholen in Sint Annaland. Aanvullende informatie is te verkrijgen bij de receptie van Schutse Zorg Tholen (tel. 0166-658600), waar je je tevens op kunt geven voor deelname aan de open tafel.
- Veiligheid: - Brandweer Stavenisse.
Reactie toevoegen