Roptazijl

Plaats
Buurtschap
Waadhoeke Harlingen
Fryslân

Roptazijl plaatsnaambord (Kopie).jpg

Roptazijl is een buurtschap in de provincie Fryslân, in grotendeels gemeente Waadhoeke, deels gem. Harlingen. T/m 1983 gem. Barradeel. In 1984 grotendeels over naar gem. Franekeradeel (in 2018 over naar gem. Waadhoeke), deels over naar gem. Harlingen.

Roptazijl is een buurtschap in de provincie Fryslân, in grotendeels gemeente Waadhoeke, deels gem. Harlingen. T/m 1983 gem. Barradeel. In 1984 grotendeels over naar gem. Franekeradeel (in 2018 over naar gem. Waadhoeke), deels over naar gem. Harlingen.

Roptazijl buurtschapsgezicht [800x600] [640x480].jpg

Roptazijl, buurtschapsgezicht, ca. 1900?

Roptazijl, buurtschapsgezicht, ca. 1900?

roptazijl_buurtschapsgezicht_vanaf_de_waddendijk_kopie.jpg

Buurtschap Roptazijl, buurtschapsgezicht vanaf de Waddendijk

Buurtschap Roptazijl, buurtschapsgezicht vanaf de Waddendijk

roptazijl_plaatsnaambord_en_gemaal_kopie.jpg

Gemaal Ropta in buurtschap Roptazijl (de opvolger van een vroegere uitwateringssluis voor de afwatering van de Roptavaart en de Sexbierumervaart) is een plek waar veel glasalen en driedoornige stekelbaarzen vanuit de Waddenzee de binnenwateren in zwemmen.

Gemaal Ropta in buurtschap Roptazijl (de opvolger van een vroegere uitwateringssluis voor de afwatering van de Roptavaart en de Sexbierumervaart) is een plek waar veel glasalen en driedoornige stekelbaarzen vanuit de Waddenzee de binnenwateren in zwemmen.

Roptazijl

Terug naar boven

Status

- Roptazijl is een buurtschap in de provincie Fryslân, in grotendeels gemeente Waadhoeke, deels gemeente Harlingen. T/m 1983 gemeente Barradeel. In 1984 grotendeels over naar gemeente Franekeradeel (in 2018 over naar gemeente Waadhoeke), deels over naar gemeente Harlingen.

- De buurtschap Roptazijl valt grotendeels onder het dorp Pietersbierum (gemeente Waadhoeke), deels onder het dorp Wijnaldum (gemeente Harlingen). Het deel onder Wijnaldum betreft met name de Ropta State. De gemeentegrens tussen Waadhoeke en Harlingen loopt hier (sinds de herindeling van 1984) midden door de Roptavaart.

- Overigens komt de naam Roptazijl niet meer voor in de editie 2004 van de provincie-atlas Friesland. (1) Waarom is ons een raadsel. De bebouwing en dus de buurtschap staat er immers nog gewoon. In de vorige editie stond de naam nog wel. Daartentegen heeft men de nabijgelegen buurtschap Dijkshoek bij Firdgum als `nieuwe plaats` opgenomen, die er voorheen niet in stond (en die in de praktijk ook al heel oud is). Op Google Maps is de naam weer opgenomen, zoals u elders op deze pagina kunt zien. Volgens ons stond die er tot voor kort nog niet (of niet meer).

- De buurtschap Roptazijl heeft een plaatsnaambord aan de Wijnaldumer (dus gemeente Harlinger) kant (zie foto). Aan de kant van Pietersbierum (gemeente Waadhoeke) ontbeert de buurtschap nog plaatsnaamborden, zodat je aan die kant niet kunt zien wanneer je er bent aangekomen, dan wel de buurtschap weer verlaat. De toenmalige gemeente Franeker liet het al dan niet plaatsen van borden over aan de nieuwe gemeente Waadhoeke, die hier in 2018 is ontstaan,zo heeft zij lokale heemkundigen destijds gemeld. Overigens heeft de nabijgelegen buurtschap Koehool dankzij de heemkundekring in 2012 wél plaatsnaamborden gekregen.

Terug naar boven

Naam

In het Fries
Roptasyl.

Oudere vermeldingen
1424 (kopie) (zijl te) Rodberta, 15e eeuw Ropte siel.

Naamsverklaring
Deze buurtschap is ontstaan bij een uitwateringssluis, die in 1424 wordt aangehaald als liggend 'tho Rodberta'. Voor de stelling dat het hier om de plek gaat die in het verhaal van de strijd tussen Friezen en Romeinen (in de 1e eeuw) voorkomt als de hoeve van Cruptorix, bestaan geen bewijzen en dit is zeer onwaarschijnlijk. Vanaf 1521 vinden we de naam Roptazijl voor de zijl waarbij de buurtschap later is ontstaan. Het eerste deel van de naam houdt verband met de boerderij Ropt(h)a (1543) die in de 19e eeuw voorkomt als Groot Ropta. Het slotelement van de huidige naam is zijl 'uitwateringssluis'. Het eerste is de naam Ropta. Misschien bestaat die oorspronkelijk uit twee delen: werth en een persoonsnaam met als kernbetekenis 'roem'.(2)

Dr. Hans Cools, historicus bij de Fryske Akademy, meldt dat het gaat om een verwijzing naar dezelfde Ropta-familie die ook in Dongeradeel bekend is. Het Rijksmuseum in Amsterdam heeft zelfs een portret in de collectie van grietman Worp van Ropta (1504-1551), dat het Museum Martena in Franeker in bruikleen heeft.

Terug naar boven

Ligging

De buurtschap Roptazijl ligt 3 km N van Harlingen, 2 km NW van Wijnaldum, 3 km ZW van Pietersbierum en Sexbierum, rond de Sylsleane (Sijlslaan) en Sedyk (Zeedijk), aan de Roptavaart en aan de Waddenzee.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 omvat de buurtschap Roptazijl 3 huizen met 20 inwoners. Tegenwoordig omvat de buurtschap nog altijd niet meer dan enkele huizen, en enkele bedrijfsgebouwen, met een handvol inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Roptazijl, onder de rook van Harlingen, is 'de geheimtip van de Friese Waddenkust' (aldus de uitgever van het hierna genoemde boek): De zeedijk, de twee brekers, de wind, de meeuwen, de eilanden in de verte... Weinigen weten dat deze plek een lange en boeiende geschiedenis heeft. Voor de plaatselijke adel en de steden Harlingen en Franeker was de uitwateringssluis Roptazijl - nu een gemaal - van strategisch belang. Hier werd de waterhuishouding van een groot deel van Westergo geregeld. De zijl was ook een last: het onderhoud was peperduur.

Het in 2010 verschenen boek 'Geschiedenis van Roptazijl' van Kees Draaisma, gebaseerd op grondig archiefonderzoek, geeft een fascinerend beeld van zeven eeuwen lokale en regionale geschiedenis. In 13 hoofdstukken krijg je een boeiende beschrijving van het ontstaan en de ontwikkeling van het landschap, de bewoners, het begin van de zijl en zijn geschiedenis vol verwoesting door stormen, wisselende eigenaren, rechtszaken om onderhoudsgelden, het Friese leven onder invloed van o.a. Caspar de Robles en Willem Lodewijk, en hoe de zijl een gemaal werd, dat nu nog steeds belangrijk is voor de glasaal. Een helder geschreven stuk Friese geschiedenis dat met Vetkopers en Schieringers, binnendijkers en buitendijkers en de ruziënde steden Harlingen en Franeker het interessante verhaal van het Roptagemaal vertelt. "Voor omwonenden en leergierige toeristen" (aldus de NBD/Biblion-recensie). Enige voorkennis van de Friese geschiedenis is een pre.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze buurtschap, kun je ook terecht bij de volgende site:

- Pagina over geschiedenis-aspecten van Roptazijl op de site OudTzummarum.nl, waaronder de volledige weergave van het dagboek van Johannes Cornelis Kuiken, die van 1901-1926 sluiswachter was op de Roptazijl.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Het pand Ropta State in buurtschap Roptazijl ligt ten zuiden van de Roptavaart, in het dorpsgebied van Wijnaldum, gemeente Harlingen, en omvat maar liefst 5 rijksmonumentale objecten (onder deze link kun je bekijken welke dat zijn). Op een kaart van Schotanus uit 1718 komt al een pand Groot Ropta voor, waar thans niets meer van is terug te vinden. Het huidige huis dateert uit begin 19e eeuw. De landschapstuin is ontworpen door tuinarchitect Lucas Pieters Roodbaard en is van grote waarde. Tevens bevinden zich op het landgoed een arbeidershuisje en een theekoepel die in de jaren negenig van de 20e eeuw is gerestaureerd. Het huidige buiten is gesticht door de Harlinger koopman Jan Sikkens Ysenbeek. Huis en park zijn niet te bezichtigen.

- Gemaal Ropta (de opvolger van een vroegere uitwateringssluis of spuisluis voor de afwatering van de Roptavaart en de Sexbierumervaart) is een plek waar veel glasalen en driedoornige stekelbaarzen vanuit de Waddenzee de binnenwateren in zwemmen. Door de afsluiting van de Zuiderzee (1932) en de Lauwerszee (1969) en de aanleg van gemalen en dijken, is er tegenwoordig geen overgangsgebied meer van zout naar zoet. Dit had een lagere en minder gevarieerde visstand in de binnenwateren tot gevolg. Een van de maatregelen om dit op te lossen was de aanleg in 2001 van een ingenieuze vishevel bij het gemaal Ropta te Roptazijl. Met deze installatie worden de vissen vanuit de Waddenzee door de dijk heen het binnenwater in gelokt. De hevelinstallatie in de dijk pompt het zoete water uit de poldersloot naar een grote betonnen bak aan de zeekant. Daar waar het zoete water uit de bakken stroomt, verzamelen zich grote concentraties vissen. De driedoornige stekelbaarzen en glasaal zwemmen tegen de stroom in de bak in. Op gezette tijden worden het water en de vissen met behulp van een vacuümpomp over de 9 meter hoge dijk geheveld en overgezet in het binnenwater.

Deze maatregel is ook gunstig voor de lepelaars die hun broedgebied hebben op de Waddeneilanden. Zij zijn gek op stekelbaars en zoeken hun voedsel ook op het Friese vasteland. En een goede aalstand is ook belangrijk voor de beroeps-binnenvisserij in Fryslân. - Filmpje Open Dag Vishevel Roptazijl 2014. "In het zeegemaal is in 2015 de laatste visvriendelijke waaier geplaatst. De waaier is het deel van de pomp dat het water naar buiten slaat. De vorige waaier hakte de paling fijn en dat was natuurlijk niet de bedoeling. De nieuwe doet dat niet en zo kan de aal in de herfst vanuit de Friese binnenwateren richting de Sargassosee zwemmen om daar voor kleine palingen te zorgen." (bron: Wetterskip Fryslân)

In 2014 hebben studenten Nico Kalt en Izaak de Vries een afstudeeronderzoek uitgevoerd in het kader van hun HBO Milieukunde opleiding aan instituut Van Hall Larenstein (VHL). Het betreft een onderzoek naar het visaanbod bij de gemalen van Zwarte Haan en Roptazijl; tevens is bij laatstgenoemd gemaal de efficiëntie van de vispassage beoordeeld. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van Wetterskip Fryslân en Jeroen Huisman (VHL) en is onderdeel van het Waddenfondsproject ‘Ruim baan voor vissen’. Hierna vind je de samenvatting van het onderzoek:

"De migratieroutes van diadrome vissen zijn hedendaags verstoord bij zoet-zout overgangen. De migratieroutes worden verstoord door kunstmatige barrières zoals zeedijken en gemalen. Voorbeelden van diadrome vissoorten zijn de paling en de driedoornige stekelbaars. Deze soorten hebben vrije migratieroutes tussen zout- en zoetwater nodig om hun levenscyclus te volbrengen. De driedoornige stekelbaars komt vanuit zee om te paaien in het (zoete) binnenwater. De paling wordt geboren in de Sargassozee, en gaat richting binnenwater om hier op te groeien. Een ander ecologisch belang van vrije migratieroutes is dat de genoemde vissoorten als voedselbron dienen voor verschillende vogelsoorten. Om langs de randen van de Waddenzee vissen een vrije doorgang te bieden zijn de vier noordelijke waterschappen een samenwerkingsproject gestart, genaamd 'Ruim baan voor Vissen’. Samen hebben de vier waterschappen in kaart gebracht waar de vismigratieknelpunten in hun gebieden liggen.

Twee van deze migratieknelpunten waren de gemalen bij Roptazijl en Zwarte Haan. Beide gemalen liggen aan de waddenkust van Friesland. Eerstgenoemd gemaal is in 2001 voorzien van een vispasssage, zodat de vissen landinwaarts een vrije migratiedoorgang zouden moeten hebben. Bij Zwarte Haan is er een projectplan opgesteld om ervoor te zorgen dat er in de nabije toekomst een visvriendelijke doorgang wordt gerealiseerd. Het doel van dit onderzoek is om door middel van een monitoringsonderzoek een inventarisatie te maken van de verschillende soorten en de hoeveelheden aan vissen bij de genoemde locaties. Verder wordt de efficiëntie van de vispassage bepaald. waarmee advies kan worden gegeven over het gebruik en inrichten van (toekomstige) vispassages. Tijdens het onderzoek zijn de hoofdsoorten: de glasaal en de driedoornige stekelbaars.

In het voorjaar van 2014 is op beide locaties met behulp van verschillende vismethoden een monitoring gedaan om antwoord te krijgen op het genoemd doel. Bij Zwarte Haan ging de monitoring uitsluitend om de vissen die normaal gesproken gebruik zouden willen maken van de doorgang om te migreren. Met behulp van een kruisnet en een tweetal larvennetten is onderzocht hoeveel vissen er van elke soort zich aanbieden, hierin zijn de aanbod dieptes en vangsttijden meegenomen. Bij Roptazijl is hetzelfde gedaan maar hier is ook met een fuik achter de vispassage gevist. Dit is gedaan om de soorten en hoeveelheden vis die gebruik maken van de vispassage te onderzoeken, om hiermee inzicht te verkrijgen in de effectiviteit van de vispassage. De resultaten van de gevangen vis zijn voor beide locaties tevens gecombineerd met de fysischchemische eigenschappen van het water en de milieufactoren van de omgeving op dat moment. Fysisch-chemische eigenschappen van het water die meegenomen zijn: turbiditeit, zuurstof, geleidbaarheid en watertemperatuur. Onder de milieufactoren vallen in dit geval: luchttemperatuur, wolkenpercentage, neerslag en
windkracht.

De resultaten van de verschillende monitoringsdagen zijn geanalyseerd. Hiermee zijn antwoorden verkregen op de volgende punten: totaal aanbod vis (op beide locaties). verloop in aanbod gedurende de voorjaarstrek; verloop in lengte en gewicht van de driedoornige stekelbaars gedurende de voorjaarstrek; op welke diepte de vissen gedurende de dag, het seizoen en onder welke omstandigheden zich aanbieden; de relaties tussen het visaanbod en de fysisch-chemische eigenschappen van het water; de relaties tussen het visaanbod en de milieufactoren op dat moment; de effectiviteit van de vispassage te Roptazijl. Voor de meeste van deze punten zijn grafieken en tabellen in het rapport weergegeven en beschreven. Met deze gegevens is per onderzoeksvraag inzicht verkregen in het visaanbod en het migratiegedrag. Met behulp van het programma SPSS is tenslotte statistisch onderbouwd in hoeverre de verschillende relaties en verbanden daadwerkelijk voorkomen.

Op beide locaties wordt veel vis gevangen. Bij Zwarte Haan zijn gedurende het onderzoek 60.000 vissen gevangen, bij Roptazijl zijn dit er 26.000. Dit alleen geeft al het belang van de aanleg van een vispassage bij Zwarte Haan weer. Het overgrote deel aan gevangen vis bestond uit de beide hoofdsoorten, maar er zijn ook bijvangsten zoals spiering, puitaal of kleine zeenaald gevangen. Ook zijn er zoetwatervissen als bijvangst genoteerd, voorbeelden hiervan zijn kolblei, blankvoorn en snoekbaars. Uit het onderzoek wat het effect van de fysisch-chemische eigenschappen en de milieufactoren op het migratiegedrag van de hoofdsoorten heeft blijkt dat beide soorten aantrekken bij een stijgende watertemperatuur. De turbiditeit blijkt een kleine invloed te hebben op de vangsten van driedoornige stekelbaarzen voor de glasaal lijkt dit effect minder te zijn. Verder lijken vooral de glasalen het midden van de dag te ontwijken om te migreren. Het liefst komen ze of aan het begin van de dag of tegen de avond binnen. Voor driedoornige stekelbaarzen is de vangstverdeling over de dag meer verspreid.

De effectiviteit van de vispassage kon met behulp van de gehanteerde methode niet worden vastgesteld. In dit geval ging het om een eerste onderzoeksopzet waarmee de komende jaren verdere monitoring zal worden uitgevoerd. Tijdens het onderzoek bleek niet elke van te voren bedachte methode even effectief te zijn. Daarom worden er verschillende aanbevelingen gedaan om de efficiëntie van het onderzoek in de toekomst te kunnen verbeteren. Wel kon er met het onderzoek geconcludeerd worden dat de vishevel bij Roptazijl erin slaagt om de diadrome vissoorten weer te laten migreren tussen zout en zoet water."

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Roptazijl (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Reportage over Klaas en Majella Kuiken (2017), die in 2001 landelijk in het nieuws waren omdat ze toen rond 50-jarige leeftijd nog een dochter kregen: Maike Jildou, die toen bekend stond als 'de wonderbaby van Roptazijl'. - Hier kun je de audioreportage over de fam. Kuiken beluisteren.

Reactie toevoegen