Status

- Noordbroek is een dorp in de provincie Groningen, in de streek Oldambt, gemeente Midden-Groningen. Het was een zelfstandige gemeente t/m 30-6-1965. Per 1-7-1965 over naar gemeente Oosterbroek, in 1990 over naar gemeente Menterwolde, in 2018 over naar gemeente Midden-Groningen.

- Wapen van de voormalige gemeente Noordbroek.

- Onder het dorp Noordbroek vallen ook de buurtschappen Korengarst, Noordbroeksterhamrik en Stootshorn.

Naam

In het Gronings
Noordbrouk.

Oudere vermeldingen
1273 in Broke, 1478 Nortdabrock, 1579 Noordtbrouck, 1599 Nordbrock, 1700 Noordbroek.

Naamsverklaring
Samenstelling van broek 'moerassig, drassig land' en noord 'noordelijk gelegen', ter onderscheiding van Zuidbroek. Wordt op basis van de vorm Nortdabrock wel verklaard als het Oudfriese north da brôk 'benoorden het broek', maar dit is onjuist. Het huidige Noordbroek ligt nu hoog op zandgrond, maar is pas na het ontstaan van de Dollard landinwaarts verplaatst.(1)

Ligging

Noordbroek ligt N van Veendam en Zuidbroek. De dorpskern grenst in het O aan de N33.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Noordbroek 317 huizen met 1.977 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 237/1.521 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Korengarst 11/71, Noordbroeksterhamrik 19/107, Stootshorn 37/206 en Zuiderveen 13/72. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 800 huizen met ca. 1.900 inwoners.

Geschiedenis

Van oudsher is Noordbroek al een agrarisch dorp. Aanvankelijk gebruiken de boeren alleen het veengebied ten oosten van de zandrug. De Dollardoverstromingen zorgen daar voor een vette kleilaag, die vruchtbare grond blijkt. Dit zorgt vooral in de 19e eeuw voor veel welvaart. De grote herenboerderijen met fraai aangelegde tuinen aan weerszijden van de hoofdweg getuigen hier nog van. Langs deze Hoofdstraat ontstaat na het graven van het Nieuwdiep bij de kruising met dit kanaal de eerste komvorming. Aan de rand van het dorp staat de 14e-eeuwse kerk. Op de uiterste punt van de zandrug is de losstaande kerktoren met schip gebouwd.

Ds. J. Craandijk beschrijft Noordbroek in 1880 als volgt: "In onafzienbare lengte strekt de breede straat zich uit. 't Is huis aan huis, hofsteê, erf aan erf; soms breekt een korten tijd een open ruimte de lange reeks af, en dan is het weêr dezelfde opeenvolging van burgerhuizen, buitentjes van notabelen, landbouwerspaleizen, het eene nog rijker en fraaier dan het andere". In 1910 wordt het dorp ook per spoor bereikbaar (spoorlijn Delfzijl-Zwolle) en krijgt het zelfs een station. Andere ontwikkelingen blijven beperkt. Het dorp groeit gestaag met enkele nieuwe bebouwingslinten haaks op de Hoofdstraat en een verdere verdichting van het oorspronkelijke lint. Ook nu nog is de opbouw van het dorp goed zichtbaar. Het kanaal is gedempt, maar het erlangs liggende lint is nog aanwezig. Het centrum is noordwaarts geschoven, maar het oude “Wapen van Noordbroek” is als relikwie bij de voormalige kruising van het diep en de Hoofdstraat nog duidelijk aanwezig. De spoorlijn is verdwenen, nu loopt er een fietspad over de oude spoordijk.

Tussen het kanaal en de Slochterstraat is de bebouwing nog verder geïntensiveerd. De oude lintjes zijn doorbroken en deels afgebroken. Dwarsverbindingen tussen de linten creëren een nieuwe stedenbouwkundige structuur. De wijk kent een ruime en groene opzet met veel woningen in de huursector. Op dit moment wordt een groot deel van de wijk geherstructureerd naar de wensen en eisen van de huidige tijd. Aan de oostzijde van het dorp zijn enkele nieuwe lintjes aangelegd parallel aan de Scheemderstraat en haaks op de Hoofdstraat. De buurt wordt aan de oostzijde begrensd door een aardgaslocatie. Ten oosten van het dorp is een autoweg aangelegd die een belangrijke noord-zuid verbinding in Groningen is geworden. Ondanks alle veranderingen straalt Noordbroek nog steeds de allure uit die het dorp in de 19e eeuw al kenmerkte.

Noordbroek is nog altijd een lintdorp. De kenmerkende langgerekte structuurmet daarop enkele haakse ontwikkelingen, komt overal naar voren; ook als het groen en het water, de wegen en de bebouwing afzonderlijk worden bekeken. Kijkend naar de groen- en waterstructuur valt de dominante oriëntatie van enkele groengebieden (weilanden, bos, park) op. De doorzichten en de pastorietuin die deel uitmaken van de lintstructuur, vormen een belangrijk deel van de groenstructuur. Daardoor is de noordoost-zuidwest oriëntatie sterk aanwezig. Deze oriëntatie staat vrijwel haaks op de belangrijkste richting van de wegen, die van noord naar zuid loopt en samenvalt met de richting van het oude bebouwingslint.. De oost-west georiënteerde Havenstraat/Scheemderstraat, vroeger het Nieuwdiep is een belangrijke tweede wegenstructuur. (bron: Dorpsvisie)

- Op Westerlaantje 2 heeft een eenvoudig NH Evangelisatiekerkje gestaan. Het pand dateerde uit 1906 en is in 1981 gesloopt.

- Annelies Vermue, 'Noordbroek: een interdisciplinair onderzoek naar de vorming en ingebruikname van de kleilanden in de 15e en 16e eeuw' (masterscriptie Landschapsgeschiedenis, RUG, 2012).

Recente ontwikkelingen

- Dorpsvisie Noordbroek (2007).

Bezienswaardigheden

- Noordbroek heeft 18 rijksmonumenten.

- De imposante Hervormde (PKN) kruiskerk van Noordbroek (Noordersingel 1) is gebouwd in de vroege 14e eeuw en behoort tot de hoogtepunten van laatromaanse bouwstijl in Groningen. Deze stijl is hier goed herkenbaar aan de indeling en bewerking van de muren: een beneden- en bovenzone met veel siermetselwerk in de bovenzone. Maar de kerk heeft ook een gotische uitstraling door de hoge muren en bijpassende hoge spitsboogvensters. In het interieur vallen de koepelgewelven op, de vele muur- en gewelfschilderingen en 2 overblijfselen uit de katholieke tijd: een sacramentsnis in het koor en een piscina. Sowieso is het interieur zeer rijk te noemen met een koorhek, een rijk bewerkte preekstoel en een Schnitgerorgel. Het 24-stemmige orgel is in 1696 gebouwd door Arp Schnitger en nadien diverse keren verbouwd en gerestaureerd. Het leerkerkje (ook leerhuis genoemd) is gebouwd in 1843 en staat naast de kerk.

In 2016 zijn kerk, kerkhof en leerkerkje overgedragen aan de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK). Een plaatselijke commissie van vrijwilligers organiseert en coördineert activiteiten zoals exposities, lezingen en rondleidingen en verder alles wat komt kijken bij het ‘draaiende houden’ van de kerk. Ook worden er nog steeds regelmatig kerkdiensten worden gehouden.

Apart van de kerk staat aan de oostkant de slechts 16,30 meter hoge toren, die gebouwd is tussen 1260-1275. De toren wordt ‘Olle Dodde’ (oud dik, log ding) genoemd. De toren heeft een zadeldak. De klok heeft een doorsnede van 173 cm en een gewicht van 1666 kg. Hij is na de Tweede Wereldoorlog gegoten door de fa. Van Bergen in Heiligerlee. De oorspronkelijke klok uit 1817 is in 1943 door de Duitse bezetter weggehaald.

- De voormalige Doopsgezinde Kerk (Hoofdstraat 80) dateert uit 1811 en is in 1950 aan de eredienst onttrokken. Later Vrijzinnig Hervormd, ook nog NH Evangelisatie en Cultureel Centrum? Tegenwoordig in gebruik als woning met atelier.

- Koren- en pelmolen De Noordstar uit 1849. Deze stellingmolen is in 1989 volledig gerestaureerd. In de molen wordt nog regelmatig graan gemalen.

- De Noordermolen ligt in de buurtschap Noordbroeksterhamrik en wordt daarom aldaar beschreven.

- Avondzon (Sappemeersterweg 1) is een voormalig verzorgingstehuis. Avondzon is in 1937 gebouwd in opdracht van de toenmalige gemeente Noordbroek. Gemeentearchitect Jan Kruize uit Zuidbroek heeft het pand ontworpen in een mengvorm van de Engelse landhuisstijl en de Amsterdamse School-stijl. Het gebouw bestaat uit twee vleugels, waarvan de ene evenwijdig aan de Sappemeersterweg ligt en de andere met een stompe hoek langs de Westersingel ligt. Beide vleugels komen samen aan de zuidoostzijde, met aan die kant een halfronde gevelwand. Beide vleugels eindigen aan de andere zijde met een topgevel. Over de gehele gevelwand van de vleugels is een strak geometrisch patroon van zesruitsvensters aangebracht. Het gehele gebouw is met riet gedekt. Naast het portiek bevindt zich een zuil met blauw geglazuurde tegels. Het pand is erkend als rijksmonument vanwege de architectuur- en cultuurhistorische waarde. Zowel de vormgeving, de gaafheid, de zeldzaamheid, de detaillering als de beeldbepalende ligging speelden een rol bij deze toewijzing. Het gebouw is tevens een voorbeeld van de wijze waarop verzorgingshuizen vlak voor de Tweede Wereldoorlog in de provincie Groningen vorm hebben gekregen. Omstreeks 1985 is het pand verbouwd en herbestemd tot woning.

- Sinds 1980 verzamelen de eigenaars van Aardewerkmuseum Petrus Regout in Noordbroek Maastrichts aardewerk. De collectie bestaat uit onder andere soepterrines, koffie- en theepotten, kopjes, luciferhouders, wijwaterbakjes, wijnkruikjes, vazen, melkkannen- en bekers, lampetstellen, chocoladeketels, nachtspiegels en kamergemak. Bezoek kan alleen op afspraak. Tel. 0598-451713.

- Het Nederlands Strijkijzermuseum is enkele decennia geleden ontstaan uit de particuliere verzameling van het echtpaar Louise en Guus den Besten. Het museum is gehuisvest in Nederlands oudste Oldambtster boerderij (1576) en is alleen daarom al een bezoek waard. De collectie van het museum bestaat uit meer dan 1.500 voorwerpen van over de hele wereld, waarmee de mensen vroeger hun kleding (ook klederdrachten) hebben gestreken, geperst, gemangeld, geplooid enzovoort. Dat gebeurde al in de tijd van de Noormannen die met glazen bolletjes (ter grootte van een tennisbal) hun wollen jassen inwreven met bijenwas! Uit de 14e en 15e eeuw toont men er aardenwerk strijkbouten, die in de 16e eeuw van ijzer werden nagemaakt en tot op de huidige dag zijn blijven bestaan. Alleen is de verwarming inmiddels elektrisch geworden.

Maar bovendien waren allerlei andere verwarmingstechnieken uitgeprobeerd: met een kooltjesvuur in het strijkijzer (en dus een schoorsteen erop) of met een verwarmbaar binnenijzer (een bout), tijdelijk in de kachel gelegd en later in het strijkijzer gestopt. Na de Industriële Revolutie (1800-1850) kwamen nieuwe technieken ter verwarming in zwang: met ingebouwde spiritusbrander (bepaald niet ongevaarlijk) of met een ingebouwde gasbrander (dus een lange gasslang naar het strijkijzer toe, die er soms wel eens afschoot). En tenslotte de eerste elektrische ijzers, die tegenwoordig het KEMA-keurmerk bij lange na niet zouden halen. Al deze (soms levensgevaarlijke) 'wonderen' der huishoudtechnologie uit vroeger eeuwen en nog veel meer krijg je hier te zien. Bijv. de bijzondere apparaten die men had om pofmouwen en plooirandjes te strijken, en mangels en linnenpersen.

- Het kleine maar sfeervolle Gereedschapsmuseum De Hobbyzolder herbergt een uitgebreide collectie antiek timmermans- en kuipersgereedschap, en omvat vele bijzondere schaven, beitels en een nog werkende houten draaibank. Deze collectie is door de heer Hart in de loop der jaren bijeengebracht, nauwgezet gerestaureerd en wordt nog continu uitgebreid met nieuwe aanwinsten via aankoop of giften. Tel. 050-3126762.

Evenementen

- Toneelvereniging Toveroos is opgericht in 1980. Ze brengen jaarlijks in maart een nieuw stuk op de planken.

- Het ‘5 mei Comité Noordbroek’ zorgt tijdens de vijfjaarlijkse nationale Bevrijdingsdag (de eerstvolgene keer is 5 mei 2020) voor een onvergetelijke dag voor jong en ouder. Dit doen ze onder andere door het organiseren van de welbekende optocht van versierde praalwagens door het dorp en een afsluitend feest. Om deze festiviteiten mogelijk te maken houden ze meerdere sponsoracties, waaronder de jaarljikse snertactie in januari.

- De Kring Cultureel Noordbroek (KCN) organiseert jaarlijks op Hemelvaartsdag een Open Dag waar een aantal wisselende attracties uit het dorp aan meedoen.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Noordbroek, met laagsteprijsgarantie!

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Noordbroek (online te bestellen).

Links

- Belangenorganisatie: - "Het doel van DorpsAdviesRaad (DAR) Noordbroek is het verbeteren van de leefbaarheid in het dorp. Om dit te bereiken is het nodig dat wij goed weten wat er speelt in het dorp. Deels doen we dit doordat mensen van diverse geledingen uit de samenleving zitting hebben in de DAR. Wij adviseren de gemeente, gevraagd en ongevraagd, onder andere over de taken van het Dorpsinformatiepunt in het dorp. De DAR is samengesteld uit mensen die deel uitmaken van diverse verenigingen en instellingen in het dorp. Wij staan dus dicht bij de bewoners. Wij vertegenwoordigen de dorpsbelangen zonder politieke kleur. Een klachtenbureau zijn we echter niet.

Meest recente aanwinst is de activiteitenkalender. We willen op één plaats alle (niet commerciële) activiteiten in ons dorp verzamelen. Doel hiervan is een betere bekendheid geven aan de diverse activiteiten die in Noordbroek plaatsvinden en waar nodig deze op elkaar afstemmen. Activiteiten kunnen elkaar immers versterken. Organiseer je een activiteit? Heb je een site over het dorp en wil je gelinkt worden? Of heb je een goed idee hoe we onze site verder kunnen ontwikkelen? Laat het ons dan weten. Wij zijn erg benieuwd naar je mening."

- MFC: - In 2014 is, na jarenlange voorbereidingen, multifunctioneel centrum MFC De Noordsuythoeve gereed gekomen. De naam is bedacht door Jantien Lambeck, en verwijst naar het feit dat het complex door inwoners van Noordbroek en Zuidbroek wordt gebruikt, en naar de boerderijen in de dorpen. Het complex biedt onderdak aan het dorpshuis, de Inspecteur Amerikaschool, kinderopvang Poko Loko, de peuterspeelzaal, Fysiotherapie Noord en de bibliotheek.

- Onderwijs: - "De Inspecteur Amerikaschool is een openbare school waar iedereen zonder onderscheid naar afkomst, huidskleur, geloof of nationaliteit van harte welkom is en waar voor iedereen een gelijkwaardige plaats is. We zien het als onze belangrijkste taak om onze leerlingen, op het hoogst haalbare niveau, voldoende kennis en basisvaardigheden mee te geven voor hun toekomst in het vervolgonderwijs en onze moderne samenleving. Dit alles moet naar onze opvatting plaatsvinden in een uitdagende en veilige leeromgeving, waarbij wij verantwoordelijkheid, zelfstandigheid en sociale vaardigheden belangrijke elementen vinden."

- Zorg: - "Vanuit het bestuur van Stichting Zorgboerderij R. Rienkesheerd in Nieuwolda is, door persoonlijke ervaringen met een van de doelgroepen, dementie, de wens ontstaan om iets te gaan realiseren voor deze doelgroep. We zijn van mening dat de “zorg“ voor deze mensen nog steeds verre van optimaal is en willen dan ook graag laten zien dat het anders en, door de nieuwe inzichten en kennis, ook zeker beter kan. In Bouwbedrijf Mulder vonden we een partner die ook door persoonlijke ervaringen affiniteit heeft met deze doelgroep. Er is nadrukkelijk voor gekozen om in de Lijwiekstee in Noordbroek ook tweepersoons appartementen te realiseren zodat ook partners bij ons kunnen komen wonen.

Door een goede en nauwe samenwerking tussen bouwbedrijf en architect kunnen wij als initiatiefnemers de nieuwste inzichten in de bouw, inrichting en zorg gaan toepassen. Er is bijvoorbeeld veel aandacht geweest voor de daglichttoetreding. Er is een atrium in het midden gerealiseerd, waardoor een “dorpsstraat” ontstaat met veel groen, zitbankjes en lantaarnpalen. Voor elke groep van 5 appartementen is er een gezamenlijke eet- en woonkamer, waar met en voor de bewoners wordt gekookt en gegeten. Er is een serre, een wellnessruimte en een bijkeuken met een open deur naar de tuin. De tuin is aangepast aan de doelgroep. Er is een dierenweide, een moestuin, een kas, een siertuin en een boomgaard aanwezig. Alles is op een natuurlijke manier veilig gemaakt. We zijn er van overtuigd dat we door alle aanpassingen zowel binnen, buiten en in de zorg en bejegening, ‘ongewenst gedrag’ en extra medicatie gebruik heel ver terug kunnen dringen."

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Noordbroek alg. en - idem kerk.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)