Kromwâl

Plaats
Buurtschap
Súdwest-Fryslân
Fryslân

kromwal_buurtschapsgezicht_kopie.jpg

Als je van rust en ruimte houdt, lijkt dit ons een van de meest idyllische plekjes om te wonen; in buurtschap Kromwâl, huisnrs, 2-10, gelegen aan de Frjentsjerster Feart, alleen te bereiken over een doodlopend fietspaadje. (© Google)

Als je van rust en ruimte houdt, lijkt dit ons een van de meest idyllische plekjes om te wonen; in buurtschap Kromwâl, huisnrs, 2-10, gelegen aan de Frjentsjerster Feart, alleen te bereiken over een doodlopend fietspaadje. (© Google)

kromwal_begin_20e_eeuw.jpg

Buurtschap Kromwâl aan de Frjentsjerter Feart, begin 20e eeuw

Buurtschap Kromwâl aan de Frjentsjerter Feart, begin 20e eeuw

kromwal_scheepswerf_kopie.jpg

De scheepswerf van de fam. Van der Werf in de buurtschap Kromwâl, 1910-1920. De houten voetdraaibrug is dan nog maar net aangelegd. Voorheen was er alleen een 'overzet'. (schrijffoutje op de fotokaart: ook in die tijd heette het dorp gewoon Britswerd)

De scheepswerf van de fam. Van der Werf in de buurtschap Kromwâl, 1910-1920. De houten voetdraaibrug is dan nog maar net aangelegd. Voorheen was er alleen een 'overzet'. (schrijffoutje op de fotokaart: ook in die tijd heette het dorp gewoon Britswerd)

kromwal_frjentsjerter_feart_kopie.jpg

De Frjentsjerter Feart bij de buurtschap Kromwâl

De Frjentsjerter Feart bij de buurtschap Kromwâl

kromwal_britswert_marieke_vinckers_de_rijdende_bedstede.jpg

Marieke Vinckers uit Kromwâl geeft sinds voorjaar 2017 yogales op locatie en heeft daarvoor een slimme bakfiets-met-tent-en-matras laten bouwen, waardoor ze 's ochtends zo vanuit bed in haar 'kantoortuin' aan de slag kan. (© https://dittist.nl)

Marieke Vinckers uit Kromwâl geeft sinds voorjaar 2017 yogales op locatie en heeft daarvoor een slimme bakfiets-met-tent-en-matras laten bouwen, waardoor ze 's ochtends zo vanuit bed in haar 'kantoortuin' aan de slag kan. (© https://dittist.nl)

Kromwâl

Terug naar boven

Status

- Kromwâl is een buurtschap in de provincie Fryslân, gemeente Súdwest-Fryslân. T/m 1983 gemeente Baarderadeel. In 1984 over naar gemeente Littenseradiel, in 2018 over naar gemeente Súdwest-Fryslân.

- De buurtschap Kromwâl valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Britswert.

- De buurtschap Kromwâl heeft geen plaatsnaamborden, zodat je alleen aan de gelijknamige straatnaambordjes kunt zien dat je er bent aangekomen. Dat is des te curieuzer omdat bij de meeste andere buurtschappen van de voormalige gemeente Littenseradiel wél plaatsnaambordjes staan. Het zou hier ook niet misstaan, zeker gezien de rijke geschiedenis van deze buurtschap en ook gezien de huidige fraaie huizengroepjes ter plekke. De parkeerplaats voor de bewoners ter plekke is o.i. ook zeer geschikt voor een picknickbankje met informatiepaneel, waarop fietsers en wandelaars kunnen lezen wat er zo bijzonder is aan verleden en heden van deze buurtschap (hint...).

- Ook een van de panden ter plekke heet Kromwâl.

Terug naar boven

Naam

In het Nederlands
Kromwal. Overigens zijn de plaatsnamen in de voormalige gemeente Littenseradiel sinds 1993 officieel Friestalig.

Oudere vermeldingen
In 1511 vinden we hier de spellingen Cromwal en Krum Wal. Vanaf de 17e eeuw luidt het Kromwal.

Naamsverklaring
De naam is een samenstelling van de elementen krom en modern Fries wâl 'wal, oever'. Het motief voor de naamgeving vormt de ligging in een bocht van de Frjentsjerter Feart op de plek van de aansluiting met de Jaanfeart.(1)

Terug naar boven

Ligging

De buurtschap Kromwâl ligt rond de gelijknamige weg, W van Britswert, langs beide zijden van de Frjentsjerter Feart. De brug over deze vaart ter plekke heet de Kromwâlsbrêge.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 omvat de buurtschap Kromwâl 7 huizen met 42 inwoners. Tegenwoordig heeft de buurtschap ca. 10 huizen met ca. 25 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Kerkelijk
Op Kromwâl komen in de 16e eeuw de Menisten in het geheim samen. Dit zijn de aanhangers van de Friese pastoor Menno Simons (1496-1561), vervolgd vanwege hun afwijkende geloof met hun specifieke kijk op de doop. In plaats van kinderen te laten dopen, zoals dat tot dan toe nog bij de meeste andere kerken gebruikelijk was, kenden zij slechts de (volwassenen)doop op vrijwillige basis. Hier kunnen ze in betrekkelijke rust bijeenkomen om er te preken. Volgens overlevering vinden Doperse leiders aan de zeilvaart bij Kromwâl onderdak bij een visser die de religie is toegedaan, in zijn eenvoudige woning, die gedeeltelijk schuil gaat achter struikgewas en oeverriet.

Naast de latere werf op deze plek komt een menistenkerkje. Deze ‘Vermaning’, die tot 1805 dienst doet, is niet meer dan een grote vierkante kamer. Wanneer er te veel mensen bij de dienst komen worden die op zolder geplaatst om het woord door een luik aan te horen. In 1822 wordt voor het kerkje een pastorie gebouwd. Hier hebben ze gebruik van gemaakt totdat de Menisten Kromwâl in 1863 verlaten en naar Itens verhuizen. Daar staat nog altijd het complex van de ‘Formanje’. Kromwâl was de eerste doopsgezinde gemeente na die van Witmarsum. - Zie ook Geschiedenis der Doopgezinden in Friesland, 1839, pag. 92-93.

Scheepswerf
Om de vissers en boeren te bedienen, maar vooral het drukke scheepvaartverkeer op de Frjentsjerter Feart, is in de 17e eeuw - vroegste vermelding 1651 - in de buurtschap Kromwâl bij Britswert een scheepstimmerwerf ontstaan. De vaart was de verbindingsroute tussen Franeker en Sneek, ontstaan uit een kronkelige slenk van de vroegere Middelzee, die regelmatig dichtslibte wat de scheepsvaart belemmerde. De Frjentsjerter Feart was de verbinding geworden voor de boeren om hun kaas en boter naar de steden te vervoeren. Er zijn verschillende families Van der Werf die hun achternaam danken aan voorouders met een scheepswerf. Zo ook hier: werfeigenaar Abe Gerbens neemt in 1811 de familienaam Van der Werf aan, nadat zijn uit prinsgezindheid naar het Oost-Friese Emden uitgeweken zoon Aede Abes die naam ook al had aangenomen.

Op de werf worden aanvankelijk voornamelijk schouwen en pramen gebouwd en gerepareerd voor handelaren, beurtschippers, vissers en boeren. Later bouwen ze ook zeilboten (voorlopers van de tjotters), tjotters, roefschuitjes, melkschouwen, zeilsloepen met tuigmodel vrijbuiter, bakdekkruisers, ijzeren boeiers en Friese jachten. Eén van deze jachten is nog te bewonderen in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Naast de pramen van aanvankelijk 4 tot 5 ton, maken zij voor de afgraving van de terp van Britswert rond 1880 ook pramen van 9 tot 12 ton, met roef en luiken en met zeil en treil. Deze schepen moeten de terpaarde vervoeren vanuit een speciaal gegraven wijk vanuit de Frjentsjerter Feart. Een enkele keer wordt er ook een woonboot geschikt voor winkel of snikschip verkocht. De laatste werfbazen zijn de broers Symen Gerbens (1879-1950) en Ids van der Werf (1887-1967). Na het overlijden van Ids in 1967 houdt de werf op te bestaan omdat de beide zonen er geen heil in zien om het bedrijf voort te zetten. - Nadere informatie over de geschiedenis van scheepswerf Van der Werf, later scheepswerf Kromwâl.

Engelsman Graeme Heap, sinds ca. 2000 eigenaar van de vrachtmotorboot die de afgelopen decennia de naam Azolla droeg, ontdekte dat zijn schip in 1914 op de scheepswerf van de fam. Van der Werf in Kromwâl gebouwd was, onder de naam Jonge Bouke. In 2014 is hij naar Kromwâl gevaren en heeft daar het eeuwfeest van zijn schip gevierd, en bij die gelegenheid het schip hernoemd in Oude Bouke. Dit schip voer destijds van Britswert met kaas uit het pakhuis van Els en Niek en soms met passagiers naar Londen. Het schip ligt tegenwoordig in de Thames en is geheel gerestaureerd.

Verbindingen
Kromwâl is vanuit Itens aanvankelijk alleen per voet door het weiland bereikbaar en vanuit de Buorren van Britswert via een 200 m lang sintelpad, van elkaar afgescheiden door een klaphek. Op Kromwâl waren door de jaren heen aan beide zijden van de daar gegraven vaart huisjes gekomen. Middels een overzet kon men aan de overzijde van de vaart komen. Deze overzet verbond dus de beide delen van de buurtschap. In 1910 komt er een houten voetdraaibrug, de Kromwâlsbrêge. Deze wordt in 1939 afgebroken en vervangen door een heechhout: een heel hoog smal houten loopbruggetje met een doorvaarthoogte van circa 3,00 m.

In 1965 komt er een nieuwe vaste betonnen brug bij Kromwâl, met een doorvaarthoogte van 1,80 m. Hierdoor kunnen schepen die hoger zijn, waaronder een schip van de fam. Van der Werf, hun bestemming aan de andere kant van de brug niet meer bereiken. Itens is nu met de komst van deze fantasieloze betonnen brug wél te bereiken, door een nieuw aangelegde verharde weg vanaf Wiuwert via Britswert, die aansloot op de in 1961 aangelegde weg Dearsum - Franeker (N384).

Met de komst van de nieuwe verharde weg kan het heechhout in principe worden afgebroken. De gemeente Hennaarderadeel had al belangstelling getoond. De politiek bewuste Ids van der Werf verzet zich echter fel tegen de afbraak en protesteert op het gemeentehuis in Mantgum, want zonder heechhout moet hij dagelijks een ‘heel stuk’ omlopen om op de werf te kunnen komen. Om te protesteren is hij van Kromwâl naar Mantgum gelopen en terug (v.v. 10 km). Mede door Ids zijn protest blijft het heechhout nog tot 1998 bestaan, toen het alsnog in een verwaarloosde toestand werd afgebroken. Met de komst van de Middelzeeroute over de Frjentsjerter Feart wordt de doorvaarthoogte van de betonnen brug in 2005 verhoogd naar 2,50 m. Hiermee wordt de vaart geschikt gemaakt voor de kleine pleziervaart, wat een positieve invloed had op de verblijfsrecreatie in Noordwest Fryslân.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Gemaal Zwarte Molen. De locatie is ons niet exact bekend. Zowel in het N als Z van Kromwâl liggen diverse gemalen. Wij vermoeden dat dit het gemaal in het N is (N van de huisnrs. 14/16), aan een W zijtakje van de Frjentsjerter Feart. Hoewel het doodlopende weggetje Swarte Mole hier Z van ligt, aan de O kant van de vaart.

Terug naar boven

Links

- Ondernemen: - Buurtschap Kromwâl heeft een bijzondere ZZP'er; Marieke Vinckers, die in 2010 als freelance tekstschrijver is gestart onder de naam Davinckie. Tegenwoordig profileert ze zich onder de naam DITTIST. Maar ze luistert ook naar de bijnamen/koosnamen Mika, Vinckie en Vinck. Ze bracht veel tijd door achter haar laptop, en bedacht op een gegeven moment; dit kan anders. "Als ik mijn werk nou eens meeneem, evenals mijn bed. Dan zie ik wat van Nederland en tegelijkertijd doe ik wat ik het liefste doe: yoga beoefenen en schrijven!" En zo kwam ze op het concept van De Rijdende Bedstede; een bakfiets waarmee ze naar haar klanten rijdt om yogales te geven, en die ze in een handomdraai tot een tent-met-matras kan ombouwen, om zo in de regio in de nabijheid van haar opdrachtgevers te kunnen overnachten, en niet telkens per se terug naar huis te hoeven.

Reacties

(4)

Interessant verhaal ! Twee van mijn voorouders waren voorganger in de vermaning van de doopsgezinde gemeente Kromwâl: Keimpe Ymes ca 1665-1724 en Lourens Joukes Schilstra, ca 1732-1809. Mooi om precies te weten waar dat was.

Dank! Dit is nu precies waar we dit o.a. allemaal voor doen. Al met al ben ik wel een dagje zoet geweest met het onderzoeken en vervolgens beschrijven van dit plaatsje met letterlijk een paar handenvol huizen. In de hoop en veronderstelling dat ooit een keer iemand(en) om welke reden ook (bijv. genealogie zoals in uw geval) op deze plaatsnaam stuit(en) en er daarom op dat moment meer over wil(len) weten. En dan is het helemaal mooi als je dan ook nog iets herkenbaars i.v.m. je voorouders tegenkomt. Als dat dan bij iemand daadwerkelijk het geval blijkt is dat altijd mooi om te 'horen'.

Ook ik ben via de genealogie bij uw verhaal terecht gekomen. In de nalatenschap van mijn moeder vond ik een boekje met de titel: 'voorouder en nageslacht van Wijbe Hommes van der Hoek', door H. de Haan. In het voorwoord wordt verwezen naar "een handschrift van Ds. Wijbe v/d Hoek, Doopgez. predikant te Kromwal". Deze heeft in 1838 verschillende familie-aangelegenheden genoteerd.
Weet u of deze geschriften bewaard zijn gebleven? En zo ja waar ze nu zijn?

Als er iemand reageert, laat ik het u weten. Vermoedelijk weet een lokale heemkundekring hier wel meer van en kan zij u allicht verder helpen. Britswert, het dorp waar Kromwâl onder valt, is te klein voor een eigen heemkundekring. Maar deze blijkt er wel te zijn voor de voormalige gemeente Littenseradiel, namelijk Stifting ArgHis. Deze heb ik hier beschreven en gelinkt: https://www.plaatsengids.nl/littenseradiel#geschiedenis. Ze hebben van 1996 t/m 2011 een tijdschrift uitgegeven. De inhoudsopgaven daarvan vindt u hier: https://www.webklik.nl/user_files/2010_11/187690/InhoudregisterKK.pdf, met achteraan een index op trefwoorden. Deze plaatsnaam blijkt daarin een aantal keren voor te komen. Zo te zien is voor u met name artikel 6 interessant. De meeste nummers van het tijdschrift zijn ingescand en via hun site op pagina http://www.histoarysklittenseradiel.nl/page/klaaikluten online te lezen, maar dit (eerste) nummer nu net niet. Misschien kunt u ze vragen of ze dat voor u digitaal beschikbaar hebben, of dat ze anderszins meer weten over de door u gevraagde materie.
M.vr.gr., Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen