Koloniën van Weldadigheid

Streek
DrentheOverijssel

Koloniën van Weldadigheid

Terug naar boven

Status

- De Koloniën van Weldadigheid betreft 4 dorpen en 2 buurtschappen die gezien hun cultuurhistorische en toeristische samenhang onder die naam als één geheel worden gepromoot, hoewel de kernen niet aaneengesloten liggen.

- Het 'gebied' Koloniën van Weldadigheid omvat de dorpen Veenhuizen, Frederiksoord / Wilhelminaoord en de buurtschap Boschoord in de provincie Drenthe, en het dorp Willemsoord en de buurtschap Ommerschans in de provincie Overijssel.

Terug naar boven

Naam

Naamgeving
In de tijd van de ontginning van deze dorpen, werden het 'koloniën' genoemd, van de Maatschappij van Weldadigheid. Tegenwoordig worden de 6 hierboven vermelde kernen als geheel als gebied 'Koloniën van Weldadigheid' geprofileerd.

Terug naar boven

Geschiedenis

In den beginne
Na meerdere verloren oorlogen staat de economie van het toenmalige Nederland (= het huidige Nederland, België en Luxemburg) er in 1818 slecht voor. Er zijn heel veel armen die grotendeels aan hun lot worden overgelaten. Oud-officier Johannes van den Bosch trekt zich het lot van deze paupers aan en richt de Maatschappij van Weldadigheid op. Onder andere wezen, bedelaars, zwervers en prostituees kunnen gaan werken in een van de 'Koloniën van Weldadigheid'. Deze gemeenschappen maken 'woest' en onvruchtbaar land geschikt voor agrarisch gebruik. In deze landbouwkoloniën, deels ook strafkoloniën, worden kolonisten gedisciplineerd door arbeid, scholing en morele vorming.

Crowdfunder avant la lettre
De Koloniën van Weldadigheid zijn tot stand gekomen door wat we tegenwoordig crowdfunding noemen. Het is daarmee een zeer vroeg voorbeeld van deze tegenwoordig populaire manier van financieren. Van den Bosch weet welgestelde medeburgers te overtuigen geld in de Maatschappij van Weldadigheid, het ‘bedrijf’ achter de koloniën, te steken. In korte tijd staat de teller op 20.000 donateurs die de Maatschappij met een maandelijkse bijdrage steunen.

Vrije en onvrije koloniën
In korte tijd richt de Maatschappij 5 Koloniën van Weldadigheid op. Twee daarvan zijn voor de armen die vrijwillig voor het koloniebestaan kiezen: Frederiksoord (1818, (waar tegenwoordig gemakshalve de latere en kleinere omliggende kolonies Willemsoord, Wilhelminaoord en Boschoord ook toe worden gerekend) en het tegenwoordig Belgische Wortel (1822). De mensen die niet willen, zoals bedelaars en landlopers, worden gedwongen te verhuizen naar de onvrije koloniën. Zij komen terecht in Ommerschans (1819), Veenhuizen (1823) en het tegenwoordig Belgische Merksplas (1825). In grote gestichten staan deze ‘verpleegden’ continu onder bewaking; in feite zijn het gevangenen.

Leven in een utopisch landschap
De Koloniën van Weldadigheid zijn een utopisch landschap, waarin geheel nieuwe ideeën over armoedebestrijding in de praktijk worden gebracht. Voorheen kansloze gezinnen kunnen door arbeid, godsdienst en onderwijs goede burgers worden. Kinderen gaan er vanaf hun 5e jaar elke dag naar school, nog voor de invoering van onderwijsplicht in Nederland. De afgelegen koloniën zijn zelfvoorzienend. De ‘kolonisten’ beschikken over voedsel, spullen voor in huis, scholen, kerken en een geld- en zorgsysteem.

Mislukking én succes
Is het project van Johannes van den Bosch en de zijnen geslaagd? Veel mensen op kleine oppervlaktes maakt de kolonisten kwetsbaar voor besmettelijke ziektes. En de kans om de schulden af te lossen en terug te keren in de maatschappij is zeer klein. Voor veel mensen betekent het kolonieleven wanhoop, verdriet en schaamte. Daar tegenover staat dat de Koloniën van Weldadigheid aan de basis staan van uiteenlopende wetten en instellingen die het leven van de armen enorm hebben verbeterd. Denk hierbij aan de gebieden wonen, gezondheid en onderwijs.

Al bijna 200 jaar straflocatie
In de 20e eeuw worden Veenhuizen en Merksplas officiële gevangenissen. De strafinrichting van Merksplas is vanaf 1825 een kolonie voor bedelaars en landlopers. Na de Tweede Wereldoorlog verandert deze onvrije kolonie in een halfopen gevangenis. Nu is het een gesloten inrichting voor mensen die zijn veroordeeld. In de Penitentiaire Inrichting (PI) Veenhuizen zitten ook nog altijd gedetineerden vast. (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Sinds enkele decennia wordt het cultuurhistorisch en toeristisch belang van deze vroegere 'koloniën' onderkend en worden zij als zodanig 'op de kaart gezet'. Daarover hieronder meer. Geschiedenissen, bezienswaardigheden e.d. van de afzonderlijke kernen worden op de pagina's van die kernen beschreven. Deze pagina gaat alleen over de aspecten die op de Koloniën van Weldadigheid als geheel betrekking hebben.

Wil Schackmann heeft de afgelopen jaren vier boeken over de Koloniën van Weldadigheid geschreven: De Proefkolonie, De Bedelaarskolonie, De Kinderkolonie en De Strafkolonie. Op de website Historiek.net vind je diverse, in 2019 geschreven, verhalen van zijn hand over deze koloniën, afkomstig uit de boeken en uit het restmateriaal.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- De Europese Commissie heeft in 2020 10 locaties of complexen in Europa bekroond die een belangrijke rol hebben gespeeld in de geschiedenis en cultuur van Europa en/of in de opbouw van de Europese Unie. Deze locaties is het European Heritage Label toegekend. Dit brengt het totaal aantal locaties die het European Heritage Label dragen op 48. Een van de uitverkorenen was de Koloniën van Weldadigheid.

- De Koloniën van Weldadigheid zijn als toenmalig concept en wat er nog zichtbaar van is gebleven, uniek in de wereld. Daarom komt het geheel in principe in aanmerking om Werelderfgoed* te worden. Landen moeten een object of complex dat zij hiervoor in aanmerking vinden komen, 'nomineren' bij de UNESCO. Jaarlijks kan een land één kandidaat nomineren. Nederland heeft samen met België voor 2018 de Koloniën van Weldadigheid genomineerd. Dat jaar is speciaal gekozen omdat de Maatschappijk van Weldadigheid dan 200 jaar bestaat. De aanvraag is vooralsnog afgewezen. Partijen gaan de aanvraag in 2020 opnieuw indienen. In juni 2020 valt het besluit of de Koloniën ja of nee tot Werelderfgoed worden benoemd. - ICOMOS, een commissie die de UNESCO adviseert over het al dan niet toekennen van de Werelderfgoed-status aan een object of complex, heeft in september 2019 laten weten een negatief advies af te geven voor de kernen Willemsoord en Ommerschans, omdat ze vinden dat daar te weinig authentieks van bewaard is gebleven. Extra minpunt voor Willemsoord is dat daar ook nog de snelweg A32 doorheen loopt. Als de Werelderfgoedstatus wordt toegekend, zou dat dan voor Nederland dus alleen betrekking hebben op het Drentse deel.
* Op deze lijst staan reeds 10 Nederlandse objecten. Zie de link.

In 2012 hebben 14 Nederlandse en Vlaamse partijen die verantwoordelijk zijn voor het beheer en de toekomst van de Koloniën van Weldadigheid, een samenwerkingsovereenkomst getekend: het Pact van Merksplas. Een cruciaal onderdeel daarvan is het starten van het nominatieproces voor het Werelderfgoed. Het nominatiedossier bevat een managementplan met onder andere het hoofdstuk ‘publieksvoorlichting en educatie’. De Belgische en Nederlandse Koloniën willen samen een samenhangende publieksontsluiting realiseren, zowel op de locaties zelf als via internet. Inhoud, educatie en vormgeving moeten worden afgestemd om de verhalen van de verschillende koloniën één geschiedenis te laten vertellen. Zo kan het publiek op een goede manier kennismaken met de omvang van de activiteiten van de Maatschappij van Weldadigheid. Daarnaast zijn doelen: grotere bekendheid van het Kolonieverhaal, betere bescherming van de gebouwen en landschappen, groter draagvlak in de omgeving en meer bezoekers. Vandaar het gezamenlijke project: ‘Eén geschiedenis, vijf verhalen’.

Er wordt ingezet op grote aantallen bezoekers: vanaf 2018 minimaal 250.000 bezoekers per jaar op de vier in te richten bezoekerscentra of exposities. Drie centra komen in de Nederlandse Koloniën, in België krijgen Wortel en Merksplas er samen één. Het streven is dat er vanaf 2025 zelfs 400.000 bezoekers komen, uit alle lagen van de bevolking, en internationaal. Daar komt de enorme potentie van het digitale bereik nog bij.

De Koloniën van Weldadigheid hebben grote invloed uitgeoefend op de ontwikkeling van het sociale stelsel: de zorg van de overheid voor de burgers die ondersteuning nodig hebben. De bezoekerscentra willen verbanden leggen tussen de idealen die 200 jaar geleden ontstonden en hoe we vandaag de dag omgaan met zaken als zorg, onderwijs, armoede en gevangenen. Dat laat duidelijk de verbondenheid van heden en verleden zien en daarmee de relevantie voor onze tijd.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Van de oorspronkelijke Koloniën van Weldadigheid zijn nog talloze fysieke sporen te vinden in het landschap. Voorbeelden zijn afwijkende bebouwing van de inrichtingen en de kaarsrechte wegen om goed toezicht te kunnen houden op de boerderijen. Daarnaast zijn er kerken, synagogen, begraafplaatsen en de grachten om de onvrije koloniën. De bijzonderheden vind je bij de plaatspagina's in kwestie beschreven.

Terug naar boven

Eten en drinken

- De woeste gronden van de Maatschappij van Weldadigheid werden zo'n twee eeuwen geleden bewerkt tot akkertjes. Er ontstond een kleinschalige akkerstructuur, die inmiddels is verdwenen. Stichting Weldadig Oord gaat aan de slag om de akkertjes weer terug te krijgen in het landschap. Daarvoor hebben ze in 2019 de crowdfundingsactie Word Makker van een Akker* opgezet. Daarmee moet onder andere de boekweit in de kolonie worden teruggebracht. Ze willen er zowel de cultuurhistorie als de natuur mee versterken. Boekweit is ook goed voor de bijen, die op de nectar af komen.

Twee eeuwen geleden was er veel vraag naar graan. Maar de grond van Drenthe bleek niet zo vruchtbaar, er was nauwelijks mest en de eerste bewoners van Frederiksoord en Wilhelminaoord hadden geen ervaring op het land. Boekweit lukte wel. Het is geen graan, want het komt uit de duizendknoop-familie, maar maakte als graanvervanger al sinds de late middeleeuwen een belangrijk deel uit van het dagelijkse voedsel. Over het 'vergeten gewas' is een boekje verschenen: 'Boekweit. Terug in de kolonie', een uitgave van Stichting Weldadig Oord. Met een fietsroute, recepten en achtergrondinformatie. Zie ook de videoreportage van ROEG! TV hierover.

* "Boeren, burgers en buitenlui! Je kunt nu helpen om de kenmerkende akkerstructuur van 200 jaar geleden terug te brengen in de Vrije Koloniën van Weldadigheid. Doe mee met de crowdfundingsactie: Word Makker van een Akker. Meedoen kan op verschillende manieren, door financieel bij te dragen, tijd of materiaal beschikbaar te stellen of door inzet van eigen grond. Hoe meer Makkers er meedoen, hoe meer kleine akkertjes er ontstaan. Door het verbouwen van verschillende gewassen dragen wij met elkaar bij aan de biodiversiteit in het gebied en zorgen we samen voor een aantrekkelijk landschap. Met de opbrengst van je akker sorteren we voor op de mogelijkheid tot het ontwikkelen van streekproducten. Direct van je akker op je bord.

Bij het project: ‘Word Makker van een Akker’ snijdt het mes aan drie kanten. Door het zoveel mogelijk terugbrengen van de kleinschalige akkerstructuur wordt het landschap in de Vrije Koloniën van Weldadigheid fraaier en gevarieerder voor boeren, burgers en buitenlui. Aantrekkelijk voor iedereen. Het historische karakter van de landbouwkolonie wordt nog meer benadrukt. Vervolgens verbinden wij de historie met het heden door op termijn de opbrengst van de akkers te verwerken in streekproducten. Op natuurlijke wijze en zoveel mogelijk circulair. Als kers op de taart geeft dit project een enorme impuls aan het verbeteren van de biodiversiteit in ons gebied. Waardoor het nog aantrekkelijker wordt om in te leven en te verblijven. Zodra het project voldoende schaalgrootte heeft, verschuift de focus naar de opbrengst van de akkers. Het streven is om (streek)producten te gaan verbouwen voor bewoners en horecabedrijven in het gebied. Uiteraard op natuurlijke wijze, kleinschalig, zoveel mogelijk circulair en waar mogelijk op basis van authentieke koloniegewassen."

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - De Maatschappij van Weldadigheid bestaat nog altijd, en heeft vandaag de dag als centrale doelstelling het behoud en de ontwikkeling van het historische erfgoed en gedachtengoed van Johannes van den Bosch. In de huidige situatie treedt de stichting voornamelijk op als beheerder van gronden en onroerend goed. Er hoeven geen gebouwen meer verkocht te worden om het hoofd boven water te houden, maar toch blijft de financiële situatie een punt van zorg. Het bezit bestaat uit circa 1.300 hectare grond en 65 panden, waarvan er 30 op de monumentenlijst staan.

De speciaal opgerichte monumentenstichting stelt zich ten doel de kwaliteit van het koloniale erfgoed te behouden en duurzaam te borgen. Subsidies hebben bijgedragen aan de restauratie van diverse panden. Een nauwe samenwerking met de Provincie Drenthe en de gemeente Westerveld biedt perspectief op een actieve gebiedsontwikkeling, gebaseerd op het herstellen van authentieke kenmerken in landschap en bebouwing. Het terugbouwen van Koloniewoningen van de Toekomst op oorspronkelijke locaties maakt deel uit van dit structuurherstel. Op de site van de stichting is heel veel interessante informatie te vinden, zowel over het verleden als over het heden en de toekomstplannen m.b.t. de Maatschappij en de Koloniën van Weldadigheid.

- Genealogie: - Het Drents Archief heeft in juni 2017 de website Alle kolonisten gelanceerd, met digitale informatie over de 'kolonisten' die sinds 1818 naar de Koloniën van Weldadigheid zijn gezonden. Mensen die willen weten of ze familie hadden in de koloniën, kunnen dat nu via deze site opzoeken. In totaal zijn ca. 100.000 wezen, vondelingen, verlaten kinderen, arme gezinnen, landlopers en paupers naar de Koloniën van Weldadigheid gestuurd. Vandaag de dag stammen hier één miljoen mensen van af. Via de site zijn niet alleen namen te vinden, maar ook inschrijfregisters, ongeveer 6.000 signalementskaarten met foto’s en overige correspondentie. De signalementskaarten geven een uiterlijke beschrijving van de kolonisten, met specifieke lichaamsmetingen, vingerafdrukken en een foto. Bijzonderheden als een moedervlek op de kin, getatoeëerd anker op de rechterhand, wrat op wang of donkerbehaarde borst zijn minutieus beschreven. (bron: DvhN, 26-6-2017) Zie ook het instructiefilmpje van het Drents Archief.

Reactie toevoegen