Herbestemming cultureel o.a. religieus erfgoed (kerken, kloosters e.d.)

herbestemming_erfgoed_waanders_broerenkerk_zwolle_kopie.jpg

Voor monumentale panden die buiten gebruik worden gesteld voor hun oorspronkelijke functie, is het altijd een uitdaging om het een 'zinvolle herbestemming' te geven. In Zwolle is de Broerenkerk prachtig getransformeerd door en tot Boekhandel Waanders.

Voor monumentale panden die buiten gebruik worden gesteld voor hun oorspronkelijke functie, is het altijd een uitdaging om het een 'zinvolle herbestemming' te geven. In Zwolle is de Broerenkerk prachtig getransformeerd door en tot Boekhandel Waanders.

Veel erfgoed heeft in de afgelopen jaren zijn oorspronkelijke functie verloren of zal zijn oorspronkelijke functie in de komende jaren verliezen. De vraag is dan wat te doen met het vrijkomende gebouw of complex. In het jargon heet dat een 'zinvolle herbestemming'. Zo komen de afgelopen en komende jaren honderden boerderijen, kerken en kloosters vrij. Ook watertorens verliezen grotendeels hun functie en vragen om een herbestemming. En ook monumentale industriële complexen zijn het waard bewaard te worden maar welke nieuwe functies kunnen daarvoor worden bedacht? De uitdaging is vaak om een 'zinvolle herbestemming' te vinden die recht doet aan het karakter van het pand of complex, en die tevens een verantwoorde exploitatie mogelijk maakt.

Inmiddels zijn er allerlei instanties die zich inzetten voor een zinvolle herbestemming van cultureel erfgoed. Zo heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed al diverse publicaties het licht doen zien, die eigenaren en anderszins betrokkenen bij monumentale objecten adviseren over herbestemming van (al dan niet nog in functie zijnde) kerken, kloosters, watertorens, groene monumenten, kasteelruïnes, molens en boerderijen.

- "Een op de vier Nederlandse gebedshuizen wordt niet langer gebruikt voor religieuze doeleinden. Dit blijkt uit onderzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) naar alle kerkgebouwen van Nederland. Van de ca. 7.100 kerken, synagogen, moskeeën en tempels in Nederland zijn er anno 2020 1.530 herbestemd en 295 staan op het punt een nieuwe functie te krijgen. Deze en vele andere gegevens van alle gebedshuizen in Nederland zijn te vinden in een boek en een gebedshuizendatabase die worden gepresenteerd binnen het Programma Toekomst Religieus Erfgoed, een samenwerking tussen acht partners die werken aan een duurzame toekomst voor alle gebedshuizen in Nederland.

70% Protestant/25% Rooms-katholiek. Van de 1.530 kerken die herbestemd zijn, is een kwart rooms-katholiek en zeventig procent van protestantse oorsprong. Wie verder inzoomt op de 1.530 herbestemde kerken, ziet dat bijna 40% van de gebouwen een sociaal-culturele functie heeft gekregen, zoals dorpshuis, bibliotheek, museum of expositieruimte. Op een goede tweede plaats met 30% staat de functie ‘wonen’. Gezien de vergrijzing van de samenleving is ‘zorg’ een groeiende vorm van nieuw gebruik, maar vooralsnog vormt dat nog slechts 4% van het totaal aan herbestemde kerkgebouwen.

Nederland koploper. Welke dilemma’s aan de orde zijn bij de herbestemming van een kerkgebouw, is te lezen in het in december 2020 verschenen boek ‘Kerkgebouwen; 88 inspirerende voorbeelden van nieuw gebruik’ dat de RCE in samenwerking met uitgeverij Blauwdruk heeft uitgebracht. Het boek bevat een staalkaart aan inspirerende voorbeelden gerangschikt naar het nieuwe gebruik van kerkgebouwen. Daarbij worden kerken in beeld gebracht die een aanvullende functie hebben, maar vooral kerken die een geheel nieuwe functie kennen: van appartement tot zorgcomplex, van boekhandel tot brouwerij en van huisartsenpost tot overdekte markt. Een apart hoofdstuk is gewijd aan de situatie in onze buurlanden. Net als in Nederland blijkt de toenemende leegstand van kerken in landen als Duitsland, België, Denemarken, Zweden en Engeland een groeiende opgave. Nederland loopt daarbij voorop met het aantal herbestemde kerkgebouwen en de grote hoeveelheid verschillende functies die er in kerken te vinden is.

Nationale Kerkenaanpak: 140 kerkenvisies/50% van alle kerkgebouwen. Alhoewel sommige kerkgenootschappen nog groeien, is de verwachting dat veel kerkgebouwen de komende jaren hun religieuze functie zullen verliezen. Om kerkeigenaren die door willen als kerk of die hun gebouw juist een nieuwe functie willen geven te steunen, is op initiatief van minister van Ingrid van Engelshoven (OCW) eind 2018 de Nationale Kerkenaanpak in het leven geroepen: een samenwerking tussen de kerken, provincies, gemeenten en erfgoedorganisaties. Vanuit het programma Toekomst Religieus Erfgoed stimuleren zij samen dat er per gemeente tijdig nagedacht wordt over alle kerkgebouwen in die gemeente. Inmiddels zijn zo’n 140 gemeenten met zo’n kerkenvisie aan de slag, en denken zij samen na over meer dan de helft van alle kerkgebouwen in Nederland." (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, november 2020)

- Het platform Toekomst Religieus Erfgoed biedt nieuws, opinie, kennis en ruimte voor discussie en verbinding.

- Duco Stadig (o.a. kerkrentmeester van een kerk in Amsterdam en oud-wethouder van deze stad) heeft in 2016 de brochure 'Help, onze kerk loopt leeg! - handleiding voor kerkbestuurders' gemaakt, voor kerkbestuurders die worden geconfronteerd met - problematisch wordend - teruglopend kerkbezoek, in combinatie met een verlechterend financieel perspectief.

- In 2014 is het nationale plan van aanpak 'Agenda Toekomst Religieus Erfgoed' gerealiseerd.

- In Groot-Brittannië zijn sinds 2014 leegstaande kerken herbestemd tot B&B, wat ze toepasselijk champing hebben gedoopt.

- Stichting Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed is een organisatie die kennis, professionaliteit en financieringscapaciteit bundelt om religieus erfgoed in Nederland te behouden en van een passende, nieuwe (neven) bestemming te voorzien. Naar verwachting zullen de komende jaren elke week 2 kerken sluiten. Wat gebeurt er met kerken, kapellen, kloosters en synagogen die in onbruik raken? Kerkgebouwen zijn vaak karakteristiek, beeldbepalend en staan op de mooiste plekken. Het zijn gewilde locaties voor publieksfuncties, bedrijven en zelfs voor bewoning en horeca. Vrijwel iedereen wil deze betekenisvolle gebouwen behouden. Toch stranden veel herbestemmingsplannen voortijdig door veelvoorkomende problemen van religieus erfgoed: torenhoge onderhoudskosten en gecompliceerde restauraties, tegengestelde belangen en uiteenlopende verwachtingen. Voor het oplossen van deze problemen is Stichting Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed opgericht.

- De Task Force Toekomst Kerkgebouwen is een landelijk opererend burgerinitiatief dat zich inzet om sloop van kerkgebouwen en kloosters te voorkomen.

- Een van de instanties die gespecialiseerd is in het vervaardigen van een kerkenvisie, om met draagvlak van alle - of althans zoveel mogelijk - betrokkenen tot een zinvolle herbestemming te komen, is de Coup Group.

- "Natuurlijk geldt ook voor bedrijfspanden in bredere zin - dus niet alleen de monumentale en religieuze - dat het nuttig en nodig is om ze zo veel als mogelijk her te gebruiken in plaats van maar te blijven nieuwbouwen, terwijl er in de regio nog zoveel leegstaat. Dat besef begint eindelijk breed door te dringen. De verwachte cijfers van leegstand, demografische krimp en economische stagnatie geven duidelijk aan dat we het zeker de komende 10 jaar moeten doen met wat er nu in Nederland aan gebouwen staat. Heel veel meer zal er niet meer bij komen. In reactie op de Structuurvisie Infrastructuur & Ruimte (SVIR) (d.d. 2011) van het kabinet stelt het Herbestemming-Team dat nog te veel wordt uitgegaan van groei en bijbouwen. De SVIR lijkt bijna geschreven met het optimisme van de wederopbouw, terwijl een systeemverandering nodig is in denken en doen rondom de herontwikkeling van de bestaande voorraad gebouwen. De rijksoverheid moet hier duidelijk de toon zetten. Aangegeven moet worden dat ‘meer en nieuw’ niet beter is dan ‘minder en gebruikt’; integendeel. Bestaande gebouwen, en dat geldt bij uitstek voor karakteristieke en monumentale gebouwen, bezitten waarden en kwaliteiten die nieuwbouw niet kan evenaren. Ze vormen de ankers van aansprekende gebiedsontwikkelingen. Daarnaast mag van de rijksoverheid worden verwacht dat zij een kwalitatieve visie aanreikt op de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland." Voor nadere informatie zie de landelijke site over Herbestemming.

- Boeken over herbestemming (online te bestellen).

- Herbestemming is dé opgave voor de komende jaren, aldus minister Blok (Wonen en Rijksdienst) bij de installatie van het nieuwe H-team in maart 2015. Met het eindigen van het Nationaal Programma Herbestemming van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed neemt het H-team Next Generation als ‘onafhankelijke denk- en actiegroep’ het stokje over.

- Op de Kennisbank Herbestemming staat onder meer een projectenbank met beschrijvingen van gerealiseerde projecten. Ook staan er dossiers met kennis over allerhande aspecten rond herbestemming. Bijvoorbeeld over tijdelijk gebruik, zorgfuncties of stadslandbouw; over de specifieke aanpak van kerken of openbare gebouwen; maar ook over zaken als het nieuwe Bouwbesluit, duurzaamheid en de sturingsmogelijkheden van gemeenten.

- "Urgentie transformatie leegstaand vastgoed steeds groter" (mei 2015).

Voorbeelden van herbestemming van monumentale panden:
- De Willibrordkerk in Borger is sinds 2013 een cultuurpodium waar regelmatig bijzondere bands optreden.

Kent u nog meer sites met voorbeelden van een geslaagde 'zinvolle herbestemming', landelijk, lokaal of thematisch? Wij vernemen het graag.