Itteren

Plaats
Dorp
Maastricht
Zuid-Limburg
Limburg

DK_20120124_7052_Itteren_limburgse_hoeve.jpg

Itteren, hoeve met speklagen van mergel

Itteren, hoeve met speklagen van mergel

DK_20120124_8756_Itteren_beeldje_geinspireerd_op_de_Maas_overstromingen.jpg

Itteren, kunstzinnige impressie van de geregelde overstromingen

Itteren, kunstzinnige impressie van de geregelde overstromingen

itteren_mariakapel.jpg

Itteren, Mariakapel

Itteren, Mariakapel

itteren_kasteel_meerssenhoven.jpg

Itteren, Kasteel Meerssenhoven

Itteren, Kasteel Meerssenhoven

LB gemeente Itteren in ca. 1870 kaart J. Kuijper [1024x768].gif

Gemeente Itteren in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Gemeente Itteren in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Itteren

Terug naar boven

Status

- Itteren is een dorp in de provincie Limburg, in de streek Zuid-Limburg, gemeente Maastricht. Het was een zelfstandige gemeente t/m 30-6-1970.

- Reeds per 1-10-1951 heeft de gemeente Itteren een groot deel van haar grondgebied moeten afstaan aan de gemeente Maastricht. In Maastricht was namelijk een groot tekort aan bedrijventerreinen. Op de in 1951 geannexeerde grond heeft de gemeente Maastricht de Beatrixhaven gebouwd.

- Wapen van de voormalige gemeente Itteren.

- De gemeente Itteren omvatte naast het gelijknamige dorp verder nog de buurtschap Geneinde.

- Het dorp Itteren heeft - overigens net als buurdorp Borgharen - in 1978 geen eigen postcode en plaatsnaam gekregen in het postcodeboek, voor de postadressen ligt het dorp daarom sindsdien 'in' Maastricht, hoewel beide nog los liggen van Maastricht en eigen bebouwde kommen en komborden hebben (in tegenstelling tot vroegere dorpen zoals Amby, Heer, Heugem, Limmel, Sint Pieter en Wolder, die wél door de stad en bebouwde kom van Maastricht zijn opgeslokt).

Terug naar boven

Naam

Lokale schrijfwijze en uitspraak
Ittere.

Naamsverklaring
De naam hangt mogelijk samen met een waternaam Itter, die men soms in verband brengt met het Baskische iturri ‘bron’. (1)

Carnavalsnaam
Tijdens carnaval heet dit dorp 't Vreigeleireriek.

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Itteren ligt N van de stad Maastricht, aan de Maas, aan de Geul en aan de grens met België. Samen met Borgharen (Z ervan) ligt het op een ‘eiland’ tussen Julianakanaal (O ervan) en Maas (W ervan). Het dorp grenst verder aan het dorp Bunde in het O en de plaatsen Neerharen en Rekem in België in het W. ZW van het dorp liggen dan nog de Belgische plaatsen Smeermaas en Lanaken, en ZO van het dorp loopt de A2 en liggen de dorpen Meerssen en Rothem.

Terug naar boven

Statistische gegevens

- Itteren was lange tijd een heel kleine gemeenschap. Rond 1840 waren vrijwel alle bewoners katholiek (namelijk uitgezonderd één persoon die hervormd was). In 1840 heeft de gemeente, die slechts het dorp omvatte, 75 huizen met 410 inwoners op een oppervlakte van 436 hectare. 1934 444 ha, 123 huizen, 589 inwoners. De vergroting van de oppervlakte vergeleken met 1845 is waarschijnlijk veroorzaakt door de toevoeging van het eilandje Steengrind in 1864.

- Per 1 juli 1970 is de gemeente opgeheven en opgegaan in de gemeente Maastricht met 383 hectare, ca. 300 huizen en 943 inwoners.

- Tegenwoordig heeft het dorp ca. 400 huizen met ca. 1.000 inwoners, en heeft het met 72,8 procent koopwoningen het hoogste percentage koopwoningen in de gemeente Maastricht.

Terug naar boven

Geschiedenis

Itteren wordt al in 1041 vermeld.

In de jaren 1998-1999 heeft archeologisch adviesbureau RAAP onder meer in de omgeving van Itteren onderzoek gedaan in het kader van de Grensmaasplannen. Tijdens dit onderzoek in de oude rivierkleigronden zijn vuurstenen werktuigen, een glazen armband uit de ijzertijd en aardewerk en bouwfragmenten uit de Romeinse tijd gevonden. Deze vondsten getuigen van een langdurige bewoning in de omgeving van het huidige dorp. In het dorp ligt veel middeleeuws aardewerk op de akkers. De oevers van de Maas dienden al sinds de middeleeuwen als landbouwgrond.

Het dorp is een van de plaatsen in deze regio met een middeleeuwse bewoningskern. In 1330 heeft het dorp een eigen gerecht en is het bevoegd tot hoge en lage rechtspraak. Het behoort in die tijd toe aan Adam van Haren, heer van Borgharen en aan hertog Jan III van Brabant. Beiden besloten op 17 oktober 1330 tot deling, waarbij de hertog van Brabant het dorp en het gerecht Itteren voor zichzelf hield. In de 14e eeuw behoorde het dorp verder tot het land van Valkenburg. Heren van Itteren zijn bekend sinds 1345.

Itteren bezat een schepenbank die in 1478 in ieder geval nog geen zegel bezat. De oudste afdrukken van een schependomszegel van dit dorp dateren uit 1524 en 1527. Dit zegel vertoont de kerkpatroon te paard. Op het zegel staat geen wapen. Na de Tachtigjarige Oorlog werd het dorp toebedeeld aan het Staatse deel van Valkenburg.

Een belangrijke wijziging van de bestuursindeling is een gevolg van de Franse Revolutie. Voor Itteren begon de Franse Tijd met de capitulatie van Maastricht op 5 november 1794. Als gevolg van de Franse Grondwet (2 augustus 1795) in het veroverde gebied, werd bepaald dat gemeenten met minder dan 5.000 inwoners geen zelfstandige municipaliteit konden vormen, maar zich dienden te laten vertegenwoordigen in het kanton waartoe zij behoorden door een ‘agent municipal’. Deze bepaling, die uiteraard gold voor Itteren dat tezamen met Meerssenhoven in 1796 272 inwoners telde, heeft ruim vier jaar bestaan.

De nederlaag van Napoleon bij Leipzig (1813) luidde het einde in van de Franse tijd. Korte tijd is het voor de inwoners van Itteren onduidelijk gebleven of zij tot Nederland of Pruisen zouden gaan behoren. De besprekingen op het Wener Congres (31 mei 1815) hadden echter tot gevolg dat Nederland op de rechter Maasoever zo veel land zou krijgen dat het volledig bezit van de vrije Maasvaart gegarandeerd was. Bij het inwerking treden van de nieuwe Grondwet van 1815, is het dorp definitief bij de nieuw gevormde provincie Limburg gevoegd. De huidige Nederlandse provincie Limburg, met uitzondering van Maastricht en Sint Pieter, schaarde zich nog in 1830 aan de zijde van de opstandelingen.

In Itteren staat grenspaal nummer 107. Eigenlijk zijn er twee nummers 107. Eén paal staat namelijk aan de Nederlandse kant en de andere aan de Belgische kant. Blijkens het Franse proces-verbaal waarin staat opgetekend waar de palen zijn neergezet, blijkt dat in dit dorp is gekozen voor een doorwaadbare plaats in de Maas, precies tegenover Kasteel Hocht, waar mensen vroeger overstaken om naar Lanaken te gaan. (3180)

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- Basisschool Op de Sterkenberg (Sterkenbergweg 26) heeft na afloop van schooljaar 2012-2013 de deuren moeten sluiten, omdat door terugloop van het aantal leerlingen voortzetting niet meer verantwoord was.

- Borgharen en Itteren hebben in 2011 een nieuw fietspad gekregen tussen beide woonkernen. Het oorspronkelijke pad langs de Maas is vervallen vanwege de werkzaamheden voor het Grensmaasplan.

- Bestemmingsplan Itteren - Borgharen.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- De kleine Sint Martinuskerk staat op een intiem kerkhof. Van wat we er nu aantreffen is het schip, met zijn eenvoudige witte interieur, het oudste deel. Het werd in 1784 op initiatief en kosten van het Maastrichtse kapittel van Onze Lieve Vrouwe gebouwd. Dat hier al voordien een godshuis heeft gestaan, blijkt uit onder meer de vermelding van pastoorsnamen vanaf de late 17e eeuw en zou ook een gravure - in het Stadsarchief Maastricht - uit 1670 van Josuah de Grave met de kerk van Itteren uitwijzen. Tegen het einde van de 19e eeuw is het kerkje aan restauratie toe; het dak is zo lek dat er vrijwel permanent herstelwerkzaamheden worden uitgevoerd. Nu was men al van plan het schip met een venster-as te verlengen en een westtoren te bouwen. Toen de gemeente deze onderneming naar de plannen van bouwmeester Lemmens uit Kerkrade liet uitvoeren, ging men ‘in één moeite’ over tot het vervangen van het vlakke houten plafond van het schip door gewelven en tot restauratie van de kap.

In 1926 verrezen volgens aanwijzingen van architect Jos Bemelmans een nieuw transept en priesterkoor - bekostigd door de Staten van Holland. Binnen vinden we maar liefst vier laatmiddeleeuwse houten sculpturen, te weten één die St. Martinus voorstelt, één St. Hilarius (vermoedelijk die van Poitiers, 3e eeuw, tijdgenooot van Martinus - en niet die van Arles, van twee generaties jonger), één Heilige Familie uit Lindenhout en één St. Anna-te-drieën. Het laatste is gesneden door Jan van Steffensweert, één van de weinige bij naam bekende beeldsnijders van de late Middeleeuwen uit de regio. Deze Jan was actief in de eerste decennia van de 16e eeuw in het Limburgse land en de aangrenzende tegenwoordig Duitse en Belgische streken. Hij vervaardigde sculpturen van hoge kwaliteit.(2)

- Kruisen / kapelletje / beeld / Lourdesgrot.

- De Mariakapel, langs de weg van Itteren naar Borgharen, staat op de monumentenlijst. De kapel dateert uit het midden van de 19e eeuw. Het is een markant gebouwtje, met een altaarretabel uit de late 18e eeuw, ontworpen door architect Mathias Soiron (1748-1834). In 1992 is het exterieur gerenoveerd. Rond 2000 is een groot gedeelte van de kapel wederom onder handen genomen. De aftakeling die daartoe noopte, vond vooral zijn oorzaak in de overstromingen van de Maas in 1993 en 1995, waardoor het vocht overal in trok. (3324)

- Kasteel Meerssenhoven (1743, met 13e eeuwse kelders) heeft een bewogen verleden. Het was onder meer rond 1800 het hoofdkwartier van maarschalk graaf Jean-Baptiste Bernadotte, de latere koning van Zweden. Thans is het kasteel in particulier bezit en niet te bezichtigen.

- De imposante besloten (= rondom een binnenplaats gelegen) kasteelhoeve Hartelstein (Hartelstein 204) is het restant van het gelijknamige kasteel dat hier vroeger heeft gestaan. Tegenwoordig is Kringloop Hartelstein erin gevestigd, onderdeel van woon- en werkgemeenschap Hartelstein, die op deze manier aan dak- en thuislozen onderdak, werk en structuur biedt.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- Carnaval. - Carnavalsvereniging De Vreigeleire.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Itteren is een van de vele dorpen die erg kwetsbaar waren voor overstromingen van de Maas. Het Nationale Deltaplan voor de Grote Rivieren dat na de watersnood van 1995/1996 is gelanceerd, moet hier grondig verbetering in brengen (zie ook bij Meers). Als een van de onderdelen hiervan is in 2008 het Project Grensmaas van start gegaan, waarbij het Zuid-Limburgse deel van de Maas, die daar dus ook Grensmaas heet, is heringericht. Met dit project, dat in 2017 gereed beoogt te komen, is bij het dorp een aantal knelpunten tegelijk aangepakt. De wateroverlast voor het dorp is opgelost, landbouwgebied is omgevormd tot natuurgebied en de Geul heeft een andere loop gekregen. Op de site Itteren in Beeld hebben inwoners Jan en Jeroen Dolmans en Han Hamakers alle ontwikkelingen sinds 2008 in tekst en beeld vastgelegd. De site heeft de ontwikkelingen rond de ontgrindingen en de aanleg van natuur op de voet gevolgd, zodat dit na afloop van het project een prachtig beeldverslag is van deze historische veranderingen in het dorp.

10 jaar na de start van het project Grensmaas (waarvoor zie ook bij Borgharen) is in mei 2017 de laatste lading grind in het dorp verwerkt en afgevoerd. In de werkhaven is vanaf 2007 zand en grind aangevoerd en veredeld vanuit de locaties Borgharen, Geulle aan de Maas en Itteren zelf. In de zomer van 2017 is de verwerkingsinstallatie gedemonteerd en afgevoerd, er is een 'passeerstrook-zuid' aangelegd ten behoeve van de doorstroming van de scheepvaart op het Julianakanaal, de werkhaven is 'opgeruimd' en het gebied is 'afgewerkt'. In overleg met de omwonenden en Staatsbosbeheer wordt het gebied omgevormd tot natuurgebied. (bron en voor nadere informatie zie de site van Consortium Grensmaas)

Rivierpark Maasvallei Borgharen - Itteren, zoals de 'nieuwe natuur' bij deze dorpen aan de Maas is gedoopt, is vrij toegankelijk middels klaphekjes op diverse plekken in de omgeving. Onder de link word je op een Facebookpagina op de hoogte gehouden van actuele ontwikkelingen in het gebied.

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Itteren (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - Site van en over Itteren.

- Belangenvereniging: - Dorpsraad Itteren.

- Dorpshuis: - Dorpscentrum de Aw Sjaol.

- Kinderopvang: - Gastouderopvang De Geitjes is een landelijk gelegen en gezellige kinderopvang (voor kinderen van 0-4 jaar). Geopend ma t/m vr 7.30-18.00 uur (andere opvanguren mogelijk in overleg).

- Muziek: - In 1923 vond pastoor Van Kan het hoog tijd voor een fanfare. Daarom heeft hij het idee geopperd om in het toen nog zo kleine Itteren een fanfare op te richten. Met een dertigtal leden en meester Paumen als dirigent is Fanfare St. Martinus in 1923 van start gegaan. In 2015 is de fanfare gefuseerd met Fanfare Juliana uit Maastricht tot Fanfare St. Martinus - Juliana.

- Blaaskapel De Flippers is - ontstaan uit de fanfare - opgericht in 1967 en is genoemd naar de bekende tv-serie die in die tijd populair was. Dat vonden ze gewoon een mooie naam en refereert ook aan water. Natuurlijk dachten ze eerst aan een naam met Maas... erin maar die waren veelal al vergeven. De kapel treedt zowel in het binnen- als buitenland op. Ze musiceren bij allerlei gelegenheden, zoals kapellentreffens, frühshoppen, spätshoppen, huwelijksfeesten en jubilea. Ze musiceren ook in bejaardenhuizen en verzorgingstehuizen. Hun repertoire bestaat hoofdzakelijk uit Böhmische en Mährische muziek, maar voor andere gelegenheden hebben ze ook nog ander repertoire.

- Sport: - Voetbalverenigingen SV Itteren en VNB Borgharen zijn in 2003 gefuseerd tot IBC '03, wat staat voor Itteren Borgharen Combinatie '03.

- Biljartvereniging Onder Ons '64.

- Overige verenigingen: - Apple Club Itteren.

- Damesvereniging.

- Seniorenvereniging Sint Meerten.

- ZENZR is een collectief van enthousiaste fotografen die in de even weken op de dinsdagavonden bij elkaar komen.

- Harley Davidsonclub BIG (Bunde - Itteren - Geulle).

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Itteren.

Reactie toevoegen