Hembrug

Plaats
Buurtschap
Zaanstad
Zaanstreek
Noord-Holland

hembrug_schiereiland_met_buurtschap_den_hem_eind_19e_eeuw.jpg

Kaart van kort voor 1876: een schiereiland steekt vanaf West-Zaandam in het IJ, grenzend aan de Voorzaan in het O. Op het schiereiland ligt buurtschap Den Hem.

Kaart van kort voor 1876: een schiereiland steekt vanaf West-Zaandam in het IJ, grenzend aan de Voorzaan in het O. Op het schiereiland ligt buurtschap Den Hem.

hembrug_met_zaandammerpolder_eind_19e_eeuw.jpg

Kaart van kort na 1876 (het jaar waarin het Noordzeekanaal gereedkomt): W van het schiereiland is het IJ ingepolderd tot de Zaandammerpolder. De buurtschap wordt nu gespeld als De Hem.

Kaart van kort na 1876 (het jaar waarin het Noordzeekanaal gereedkomt): W van het schiereiland is het IJ ingepolderd tot de Zaandammerpolder. De buurtschap wordt nu gespeld als De Hem.

hembrug_ca._1980_schiereiland_met_brug_en_hemtunnel_in_aanleg.jpg

Kaart uit ca. 1980, met direct Z van het schiereiland, dat nu als buurtschap Hembrug heet, de gelijknamige brug, en W daarvan de Hemtunnel in aanleg (die in 1983 gereedkomt). (© van alle drie de kaarten: www.kadaster.nl)

Kaart uit ca. 1980, met direct Z van het schiereiland, dat nu als buurtschap Hembrug heet, de gelijknamige brug, en W daarvan de Hemtunnel in aanleg (die in 1983 gereedkomt). (© van alle drie de kaarten: www.kadaster.nl)

Hembrug

Terug naar boven

Status

- Hembrug is een buurtschap en tevens bedrijventerrein in de provincie Noord-Holland, in de streek Zaanstreek, gemeente Zaanstad. T/m 1973 gemeente Zaandam.

- De buurtschap Hembrug valt, ook voor de postadressen, onder de stad Zaandam.

- De buurtschap Hembrug heeft geen plaatsnaamborden, en ook geen gelijkluidende straatnaam - wat bij veel andere buurtschappen wél het geval is - zodat je ter plekke nergens aan kunt zien dat en wanneer je de buurtschap binnenkomt en weer verlaat.

Terug naar boven

Naam

Naamgeving en naamsverklaring
'Hem' is de historische naam voor buitendijks land, in dit geval in het voormalige IJ. Na de aanleg van het Noordzeekanaal is deze landtong opgehoogd en daardoor beschikbaar gekomen voor gebruik. Tot eind 19e eeuw is hier sprake van een landtong met daarop een buurtschap Den Hem. Eind 19e eeuw komt direct W hiervan de direct aansluitende Zaandammerpolder gereed, en de Hembrug direct Z ervan. Vanaf de jaren twintig verschijnt deze naam ook als plaatsnaam voor dit gebied op de kaarten. De naam van de vroegere spoorbrug over het Noordzeekanaal alhier is dus ingeburgerd geraakt als naam voor het hele gebied. De naam Hembrugterrein wordt gebruikt voor het voormalige Defensiegebied (dat is alleen de Z helft van het schiereiland). Sinds enkele jaren staat dit op kaarten ook vermeld met de naam Havenbuurt.

Terug naar boven

Ligging

De buurtschap Hembrug ligt op een schiereiland direct Z van de stadskern van Zaandam, rond de wegen Hemkade en Havenstraat, en grenst in het Z aan het Noordzeekanaal, in het O aan de Zaan (dat voor dit gedeelte Voorzaan of Zijkanaal G wordt genoemd), in het N aan het water de Oude Haven en in het W aan de Provincialeweg S152.

Terug naar boven

Geschiedenis

De (eerste en tweede) Hembrug, de spoorlijnhalte en de Hemtunnel
De eerste draaibrug alhier over het Noordzeekanaal is in 1878 in gebruik genomen, tegelijk met de opening van de spoorlijn tussen Zaandam en Amsterdam. De brug had - net als de eerste Velserspoorbrug - een doorvaartbreedte van 19 meter en een doorvaarthoogte van 4 meter. De brug kostte 600.000 gulden en was vernoemd naar de toenmalige buurt Den Hem. Door de toename van het scheepvaartverkeer werd verbreding van het Noordzeekanaal noodzakelijk, en daarmee ook een nieuwe, grotere en hogere draaibrug. Deze is gebouwd tussen 1903 en 1907. Een lange aanloop op een dijk was nodig om het hoogteverschil met een niet te grote helling te overwinnen. De nieuwe draaibrug is ontworpen door ingenieur J.W.Th. van Schaik. De doorvaarthoogte in gesloten stand was 11 meter, de doorvaartbreedte 55 meter. Het beweegbare deel van de brug was 127,9 meter lang en de twee vaste delen elk 68,2 meter. De brug kon in 2 minuten volledig worden geopend en kostte bijna 3 miljoen gulden.

In de loop der jaren werd de Hembrug een steeds groter obstakel voor het groeiende scheepvaart- en spoorwegverkeer. Hij werd dan ook wel gekscherend 'de Slagboom van de Amsterdamse haven' genoemd. Daarom is ter vervanging ca. 1 km W van de brug de Hemtunnel gebouwd, die in 1983 gereed kwam. Helaas voor de brug en de minnaars van cultureel erfgoed is besloten om de brug te slopen en deze bovendien niet elders te herbouwen. Een deel van de draaischijf van de brug is bewaard gebleven. Het object stond als monument opgesteld bij het NS-station van Zaandam. Zij is verwijderd vanwege de herinrichtingswerkzaamheden van het stationsgebied rond de provinciale weg N203: de bouw van het nieuwe gemeentehuis van Zaanstad, woningen, een hotel en een bioscoop. Het monument staat voorlopig op de gemeentewerf van Zaanstad en zal in de toekomst op het heringerichte Hembrugterrein worden geplaatst.

N van de brug lag de Halte Hembrug, aan de spoorlijn Nieuwediep (Den Helder) - Amsterdam. Deze diende als halte voor het personeel van de Artillerie-Inrichtingen, de Bruynzeel en de Norit.

Hembrugterrein
Het Hembrugterrein is een gebied van 42,5 ha* op de grens tussen Amsterdam en Zaandam, omsloten door het Noordzeekanaal in het Z, de Zaan in het O, de dr. J.M. den Uylweg (S150) in het N en de Provicialeweg (S152) in het W. Op het tot voor kort mysterieuze terrein, achter hoge hekken en strenge beveiliging, produceerde de Artillerie Inrichtingen vanaf 1895 vuurwapens, artillerie en munitie voor het Nederlandse leger. De plek is zorgvuldig gekozen, achter de verdedigingslinie van de Stelling van Amsterdam; vanuit het hart van de Stelling kon de fabriek het leger van wapens en munitie voorzien.
* Een andere bron spreekt van 140 ha. De 42,5 ha slaat alleen op het voormalige militaire gebied. Het gehele schiereiland, zoals beschreven onder Ligging, beslaat naar onze schatting op grond van de kaarten ca. 100 ha.

Door de jaren heen is op het terrein flink bijgebouwd en ook gesloopt. Door de functie van de fabriek en het explosiegevaar kent het terrein kenmerkende gebouwen, zoals die met halfronde daken, die een eventuele schok moesten geleiden. Ook de positie van de gebouwen en de inrichting van de buitenruimte, zoals de aarden wallen en het Plofbos, waren gericht op het beperken van de schade in geval van een explosie. Het resultaat is een voor Nederland uniek fabrieksterrein.

Het Hembrugterrein kent een bewogen geschiedenis. Van werkplek voor 8500 mensen na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog tot de bezetting en bijna vernietiging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met behulp van het Marshallplan is de productie weer gestart. Inmiddels Eurometaal geheten, sluit het bedrijf in 2003 definitief de deuren. De natuur neemt het verlaten gebied over en de gebouwen raken in verval. Met uitzondering van een aantal creatieve ondernemers die er een tijdelijke plek hadden gevonden, is het terrein jarenlang afgesloten van de buitenwereld. In 2011 wordt de eerste stap in de herontwikkeling van het verlaten terrein gezet, als 3 monumentale gebouwen worden gerenoveerd. Het Rijksvastgoedbedrijf, eigenaar van het terrein, tekent vervolgens in 2012 een samenwerkingsovereenkomst met de Provincie Noord-Holland en de gemeente Zaanstad. Het doel is het terrein nieuw leven in te blazen als bedrijventerrein voor creatieve en innovatieve ondernemers.

De grootste verandering vindt plaats in januari 2014, als voor het eerst in de geschiedenis de hekken opengaan voor het publiek. Verschillende ondernemers werken inmiddels in de gerenoveerde industriële gebouwen en er vinden verschillende evenementen en festivals plaats. Sinds de opening is een steeds groter gebied te bezoeken. Het terrein doet inmiddels ook dienst als stadpark en is een aanwinst voor de regio. (bron: site Hembrugterrein.com, waar je uitvoerige informatie vindt over verleden, heden en beoogd nabije toekomst van het Hembrugterrein, dat in de volksmond ook wel kortweg 'het Hembrug' wordt genoemd)

- "Peter Kruit was 23 jaar toen hij in 1979 startte als aankomend beambte der bedrijfsbeveiliging bij de Artillerie Inrichtingen (AI) op het Hembrugterrein. Hij behoorde bij de laatste groep werknemers van Eurometaal, zoals het bedrijf later is gaan heten. Toen het bedrijf in 2003 de poort sloot was er bij het Heerenhuis een afsluitend etentje. Peter kreeg vervolgens de sleutels van het terrein en ging als enige terug. Daarna heeft hij nog 9 jaar gewerkt als bewaker voor Domeinen, omdat hij goed de weg kende op het mysterieuze terrein dat zo lang afgesloten is geweest voor de buitenwereld. Peter heeft zoveel kennis dat je er boeken mee kunt vullen. In vogelvlucht neemt hij je in deze vier verhalen mee over het Hembrugterrein, dat een belangrijk industrieel monument is. In het eerste deel vertelt hij over de periode tot de sluiting van Eurometaal. In de volgende delen neemt hij je mee als gids in de jaren daarna, waarbij selecte gezelschappen het bijzondere terrein op mochten." (bron: De Zaanse Verhalen) Peter Kruit heeft de website 'Artillerie Inrichtingen Hembrug' (AIH) opgezet, met historische feiten, weetjes, verhalen en filmpjes op, rond en over de Artillerie Inrichtingen en de Hembrug. - Nieuws van AIH op Facebook. Voor nadere informatie over de geschiedenis van de Artillerie Inrichtingen zie ook het artikel 'Het Staatsbedrijf der Artillerie Inrichtingen - Een uitgebreide beschouwing van het bedrijf dat in de roerige jaren 1935-1945 de spil was van de Nederlandse wapen- en munitieproductie', door Allert Goossens, 61 pag., 2006.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- De gemeente Zaanstad had plannen voor de bouw van een wijk met ca. 1.000 woningen op het Hembrugterrein. De Raad van State heeft het bestemmingsplan hiervoor echter eind april 2019 vernietigd. Bedrijven in de omgeving hadden namelijk bezwaar aangetekend, omdat vanwege de geluidscontouren de nieuwe inwoners bezwaar zouden kunnen maken tegen hun bedrijfsvoering en eventuele uitbreiding van hun bedrijven. Het Hembrugterrein ligt met name binnen de geluidszone van het Amsterdamse bedrijventerrein Westpoort, Z van het Noordzeekanaal. Vermoedelijk gaat de gemeente nu een aangepast plan maken, met minder woningen.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Op het Hembrug-terrein staan 125 gebouwen, waarvan er 35 tot rijksmonument zijn benoemd en 22 tot gemeentelijk monument.

- Het Hembrug Museum - gevestigd in twee transformatorhuisjes - vertelt het verhaal van de rijke geschiedenis van het 324 jaar (1679-2003) bestaan hebbende wapen- en munitiebedrijf, in tijden van soms gespannen wereldverhoudingen, op het Hembrugterrein. Dit terrein was jarenlang afgesloten voor publiek en kende als onderdeel van Defensie een strikt geheimhoudingsprotocol. Het - om explosies op te vangen - aangeplante Schokbos staat op kleigrond, en vormt daardoor inmiddels een voor Nederland zeldzaam, natuurlijk biotoop. Het industrieel erfgoedcomplex inclusief het monumentale groen en de bedrijfscollectie die in het voormalige hoofdkantoor van Euromentaal is ondergebracht, vormen in wezen gezamenlijk het Hembrug Museum.

'Review' van museumspecialist Max Meijer d.d. 25-5-2018: "Als Zaandammer erg blij met het briljante Hembrug Museum. Slim, interpretive en mooi van vorm. Een onbemensd ‘self service’ museum. Dat op een prettige toon en met een mooi ensemble duidt waar de bezoeker is, wat de plek bijzonder maakt, wat er door de eeuwen heen gebeurde en hoe het kwam dat dit museum er nu is. Ook als ik de makers niet had gekend, of geen Zaans Museum fan zou zijn zou ik zeggen: hup erheen en oordeel zelf! Gratis! En dag en nacht toegankelijk... Je blijft zelf buiten overigens..."

Terug naar boven

Evenementen en activiteiten

- In de zomerperiode is er enkele malen de Hembrug Buiten Bios. In het schemer van de avond tussen de oude panden van het Hembrugterrein genieten van mooie films. Zelf een stoel meenemen. Vrij entree. start ca. 21:30 uur.

- "De Hembrug Happening (op een woensdag en zondag in augustus, in 2020 voor de 6e keer) gaat over sfeer, betekenis, bewustzijn, verbinden, inspireren, ontmoeten, samen zíjn, creëren en plezier! Een mega-relaxt festival for friends and family op het Hembrugterrein in Zaandam. Live muziek, theater, lekker eten, ontmoeten, inspireren. Voor scharrelaars, schavuiten, vrije denkers, genieters, nieuwsgierigen, muzieklovers, ontdekkers, wereldverbeteraars, knutselaars, yogafanaten, chillers, crea’s, friends & family. Met kinderateliers, (familie)theater, betekenisplein, theetuin, workshops, yoga en heel veel plezier. Een plek om te dansen, te zoenen, te verwonderen, te scharrelen, te inspireren, voor de grootsten, de kleinsten en alles er tussenin. Er is altijd iets speciaals op de Happening! Als je door de poort van de Happening bent waan je je even in een andere wereld.

Er is een community van bezoekers, vrijwilligers, ondernemers, studenten, artiesten en creatieven die organisch groeit. Wij verbinden mensen met mensen en mensen met hun omgeving. Ons festival wordt door bezoekers vergeleken met BOOM in Portugal en het Groene Strand op Oerol zoals dat vroeger was! Vinden wij een mooi compliment. De toegang tot het festival is vrij. Voor een aantal activiteiten wordt een bijdrage gevraagd. Hembrug Happening is een productie van Peter Sikkes en Karin Seine."

Terug naar boven

Natuur en recreatie

- Van juli tot november zijn er iedere 1e zondag van de maand rondleidingen op het Hembrugterrein. Een gids laat de geschiedenis van Hembrugterrein, het hart van de Stelling van Amsterdam, tot leven komen. Startpunt rondleiding: Hembrug Museum. Tijd rondleiding: van 11.00-12.30 uur. Kosten per persoon: €10. De rondleiding eindigt bij Artzaanstad met een gratis kopje koffie of thee.

- "BIND faciliteert en organiseert creatieve gebeurtenissen. Momenten van verbazing, plezier en verdieping door middel van muziek, taalkunst, kennis en meer. Samen, voor iedereen. De huiskamer van BIND op het Hembrug is hiervoor het laboratorium. De huiskamer van BIND is gevestigd in een oud transformatorhuisje. Een jaar lang is er ieder weekend met een groep fanatieke vrijwilligers aan gebouwd. In juni 2017 opende BIND voor het eerst haar deuren. De huiskamer is een plek voor een kop koffie, voor een mooie ontmoeting, inspiratie, een vergadering of om rustig te zitten werken. Het is ook een laboratorium voor nieuwe projecten. Voor muziek, poëzie, verhalen, kunst en kunde. Bij BIND mogen dingen ontstaan en groeien. BIND organiseert zelf ook mooie gebeurtenissen. Klein, aandachtig, toegankelijk en vanuit de overtuiging dat creativiteit waardevol is. Zowel voor persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling. Dat kunnen we doen door de steun van vrijwilligers en fondsen. Stichting BIND is een ANBI-instelling."

- "Sinds 2017 is Amerborgh International eigenaar van de voormalige kogelfabriek op het Hembrug. Een 200 meter langgerekt wit gebouw uit 1956 aan de oever van het Noordzeekanaal. In 2018, is Het HEM BV als dochterbedrijf van Amerborgh opgericht om de kogelfabriek een nieuwe invulling te geven als een ontmoetingsplek voor eigentijdse cultuur. Datzelfde jaar is Stichting Het HEM in het leven geroepen, als het culturele geweten van Het HEM. De stichting produceert een artistiek programma dat de ontwikkelingen van het Hembrugterrein nauwlettend in de gaten houdt en verbindt met sociaal-maatschappelijke bewegingen op lokaal, nationaal en internationaal gebied. De omstreden historie en oorsprong van het industriegebied biedt een contrastrijk kader voor het bevragen van de rol van de mens in de maatschappij. Ook de uitbreiding van de stad Amsterdam naar Zaandam en het gentrificatieproces dat daarmee gemoeid gaat, geeft richting aan ons programma.

Het HEM is een nieuw huis voor eigentijdse cultuur. Samen met de visionairs van deze tijd ontwikkelen we op het Hembrug multidisciplinaire kunstprogramma’s waarmee we een ander licht schijnen op de wereld om ons heen. Een speelse en vrije benadering voor zowel het maken als ervaren van kunst staat bij ons centraal. Naast expositieruimtes heeft Het HEM een huiskamer met bibliotheek, een café-restaurant met leestafel en een terras aan het water én een hi-fi muziekbar. Tevens biedt Het HEM ruimte aan Restaurant Europa. ‘Cultuur ontstaat in gemeenschappen.’ Drie keer per jaar brengen we een nieuw Chapter waarin we je meenemen in de wereld van de creatieve makers en denkers van nu: individuen die door hun persoonlijke verhaal, professionele praktijk of perspectief onze blik verruimen. Met hen als gesprekspartner ontwikkelen we een uniek programma op basis van hun filosofie, als gids voor nieuwe denkrichtingen. Daarbij bieden we een podium aan uiteenlopende disciplines zoals beeldende kunst, dans, muziek, licht- en geluidskunst, theater en film, maar ook wetenschap, politiek en levensfilosofie."

Terug naar boven

Links

- Nieuws: - Nieuws van het Hembrugterrein - ook wel kortweg 'het Hembrug' - op Facebook.

Reactie toevoegen