Hellum

Plaats
Dorp
Midden-Groningen
Duurswold
Groningen

Hellum.jpg

De Hervormde kerk van Hellum

De Hervormde kerk van Hellum

Hellum (2).jpg

Tekst en uitleg bij de kerk van Hellum

Tekst en uitleg bij de kerk van Hellum

Hellum (3).jpg

De toegangspoort van de Hervormde kerk in Hellum

De toegangspoort van de Hervormde kerk in Hellum

hellum_haanssluis.jpg

Dankzij de inzet van inwoners is de sinds 2005 rijksmonumentale Haanssluis, N van Hellum, niet gedempt maar gerestaureerd, en is een nieuw fietspad niet eroverheen maar erlangs gelegd. (© Harry Perton/https://groninganus.wordpress.com)

Dankzij de inzet van inwoners is de sinds 2005 rijksmonumentale Haanssluis, N van Hellum, niet gedempt maar gerestaureerd, en is een nieuw fietspad niet eroverheen maar erlangs gelegd. (© Harry Perton/https://groninganus.wordpress.com)

Hellum

Terug naar boven

Status

Hellum is een dorp in de provincie Groningen, in de streek Duurswold, gemeente Midden-Groningen. T/m 2017 gemeente Slochteren.

Terug naar boven

Naam

In het Gronings
Helm.

Oudere vermeldingen
1282 kopie 16e-17e eeuw Hellum, 1496 Helm, 1568 Hellem, 1579 e.v. Helm.

Naamsverklaring
Enerzijds verklaard als helm 'hoofddeksel', omdat de plaats nabij het Schildmeer ligt, waarin men dan schild 'verdedigingswapen' meent te herkennen. Anderzijds wordt gedacht aan heem 'woonplaats, woning' en een persoonsnaam Halle, Oudengels Heall, of halha- 'bocht van het hoogland e.d.'. Vergelijk ook Hallum.(1)

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Hellum grenst in het ZW en W aan Schildwolde, in het NW aan het Schildmeer en Steendam, in het NO ook aan Steendam en in het O en ZO aan Siddeburen, en ligt NO van Slochteren en Froombosch, ZO van Overschild, Z van Appingedam, ZW van Tjuchem, WZW van Wagenborgen, WNW van 't Waar, NW van Nieuw Scheemda en NNW van Noordbroek.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft Hellum 118 huizen met 693 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 220 huizen met ca. 550 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

"Hellum en buurdorp Siddeburen liggen op een zandrug, die is ontstaan in de voorlaatste ijstijd. In de laatste ijstijd is door weersinvloeden, stuifzanden (dekzanden) en hoog- en laagveenvorming, het dorp geworden wat het nu is. Ondanks het stijgen van de zeespiegel is het dorp nooit met klei bedekt geweest. Dit in tegenstelling tot de omringende gebieden zoals Hunsingo en het noordelijk deel van Fivelingo, waar de zee wél klei afzette en het waddenlandschap ontstond. Het dorp ligt in het zuidelijk deel van Fivelingo, het zogeheten Duurswold. Lintbebouwing is gecontreerd langs de Hoofdweg op de zandgronden.

De naamsoorsprong van deze woonplaats weet men niet met zekerheid, maar wel dat het vroeger Helm werd genoemd. Dit duidt op een natuurlijke hoogte in het land (een eiland of een heuveltje). Het dorp ligt namelijk op een zandrug. Hellum is een oud dorp. In de loop der tijden zijn hier meerdere prehistorische vondsten gedaan. Door deze vondsten blijkt dat deze omgeving 4000 jaar voor onze jaartelling al bewoond moet zijn geweest. Vele grote veldkeien zijn er in de loop der jaren uit de grond gehaald. Opmerkelijk is dat de fundering van de kerk van die veldkeien is gemaakt.

Ten zuidwesten van het dorp Hellum heeft een borg gestaan. Niet alleen de Menolda’s hebben hier gewoond, ook leden van de families Rengers en Ripperda maakten er geschiedenis. De laatste bewoonster was vermoedelijk Anna Margaretha Ripperda-Rengers, die tot haar dood in 1663 de borg bewoonde en daarna in de kerk is begraven. De borg is rond 1700 afgebroken.

Het dorp Hellum is een typische voorbeeld van concentratie van lintbebouwing op de zandrug. Dwars op de linten zijn een aantal kleinere bebouwingslinten te vinden. In het hoofdlint is een mix van verschillende functies te vinden. Het gaat om woonbebouwing, agrarische bedrijven, aannemersbedrijven, detailhandel en enkele maatschappelijke functies zoals de kerk en het dorpshuis. Het dorp heeft niet een typisch centrumgebied zoals in grotere kernen te vinden is. In het Woonplan 2010-2020 van de gemeente Slochteren is het dorp aangemerkt als een van de kleine kernen. Het woonplan is een uitwerking van de toekomstvisie van de gemeente. In het dorp zal in principe geen nieuwbouw van woningen plaatsvinden, nu de bestaande nieuwbouwruimte geheel is gereserveerd voor bestaande nieuwbouwprojecten in de grotere kernen." (bron: Bestemmingsplan)

Het oudste bewaarde muziekstuk uit de noordelijke Nederlanden komt uit Hellum. Het betreft een Paasspel in een middeleeuwse missaal die wordt bewaard in het Catharijneconvent in Utrecht.

De barre winter van 1962/1963 is o.a. bekend vanwege het feit dat in 1963 de Elfstedentocht is verreden. Ook voor dit dorp is dat een gedenkwaardige winter, maar dan om een dramatische reden, namelijk het overlijden van twee jongens die als schaatsers door het ijs waren gezakt en zijn verdronken, wat ook de vader van een van de jongens en diens aanstaande schoonzoon overkwam, die op pad gingen om de jongens te zoeken. Het staat bekend als 'het drama van Hellum'. Onder de link vind je een artikel erover. Hier nog een link naar uitvoeriger informatie plus een videoreportage erover.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Hellum, Siddeburen, Steendam en/of Tjuchem, kun je terecht bij Historische Vereniging Bie 't Schildt, die in 2001 is opgericht en inmiddels meer dan 500 leden heeft. De vereniging richt zich op iedereen die geïnteresseerd is in de geschiedenis van dit gebied. Er worden lezingen gehouden en excursies georganiseerd voor de leden. Daarnaast wordt twee maal per jaar een tijdschrift uitgegeven met artikelen over de historie van dit gebied.

- Verslag van de schoolmeester anno 1828 m.b.t. Hellum.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- Na recente schoolsluitingen in de gemeente Slochteren in de dorpen Overschild, Tjuchem en Lageland, is na afloop van schooljaar 2016-2017 ook het basisonderwijs in Hellum opgeheven. De Medezeggenschapsraad (MR) van Basisschool De Ent zag geen kansen meer om de school nog langer open te houden. In het nieuwe schooljaar zou het leerlingenaantal onder de 36 komen, waardoor De Ent terug zou moeten naar 2 klassen met elk 4 groepen. "Dat kan echt niet", aldus toenmalig schoolleider Klaas Smit. Ook de MR vond dat "onwenselijk".

De school kreeg twee opties voorgelegd: een fusie met een andere school binnen het schoolbestuur (OPOS) en sluiting van De Ent, of zelf een plan ontwikkelen dat voldoet aan diverse criteria, zoals een leerlingenaantal van 80 in 2021. "We hebben alles uit de kast gehaald om De Ent voor het dorp te behouden. Uiteindelijk hebben we echter gemeend dat er niet aan de gestelde criteria kon worden voldaan, waardoor we met pijn in het hart moesten kiezen voor optie één: een fusie plus sluiting van De Ent. De ouders hebben met deze beslissing ingestemd“, aldus MR-voorzitter Jurjen Verver. De kinderen uit Hellum gaan sinds schooljaar 2017-2018 in Siddeburen naar school. (bron en voor nadere informatie zie: Bokkeblad, 9-11-2016)

- In 2018 is het schoolplein van de voormalige basisschool De Ent heringericht. Het heeft een dorpsfunctie gekregen, waar door de herinrichting een combinatie van ontmoeten en spelen mogelijk is gemaakt.

- Bestemmingsplan Hellum - Siddeburen.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Hellum heeft 4 rijksmonumenten, zijnde de Hervormde kerk met toren, de Haanssluis, de 18e-eeuwse boerderij van het Oldambster type op Hoofdweg 27 en huis Helmheerd uit 1882 van architect Oeds de Leeuw Wieland op huisnr. 54.

- De Hervormde (PKN) Walfriduskerk (Hoofdstraat 33) is een van de oudste kerken in de provincie Groningen. Het oorspronkelijk romaanse kerkgebouw dateert uit eind 11e eeuw. De tufsteen van de oorspronkelijke kerk is bij een latere verbouwing hergebruikt, afwisselend met baksteen, wat de kerk een kenmerkend speklagen-exterieur geeft. Vanaf de 15e eeuw had de kerk waarschijnlijk twee torens, een aangebouwde en een losstaande. Waarschijnlijk in 1646 is de aangebouwde toren verlaagd en onder het kerkdak getrokken. In 1871 is de losstaande toren afgebroken, waarop in 1872 de huidige aangebouwde toren is gebouwd. Ondanks wijzigingen door de eeuwen heen zijn bij de kerk nog oorspronkelijke kenmerken aanwezig, zoals het benedendeel van de toren en de koorsluiting.

De lotgevallen van de kerk na 1450 tot diep in de 18e eeuw zijn beïnvloed door het geslacht Rengers, dat vermoedelijk omstreeks 1400 de borg Menolda bezat (na de reformatie ook het collatierecht). In de kerk vindt men een eiken preekstoel uit 1737, met op het middenveld van de kuip, versierd met een rijk Louis XIV ornament, het wapenbord van Rengers uit 1568, het oudste wapenbord van de provincie Groningen. Voorts rouwborden voor Frans Rengers (gestorven in 1562), Egbert Rengers (gestorven in 1582) en Anna van Ittersum (gestorven in 1630). Van het kerkorgel uit 1661 heeft orgelbouwer Nicolaus Anthony Lohman het pijpwerk verwerkt in het nieuwe eenklaviers orgel dat hij in 1819 heeft vervaardigd.

Kerk en geloofsgemeenschap vallen tegenwoordig onder de Protestantse Gemeente de Woldkerken. De naam van de gemeente is ontleend aan de Woldstreek, waarin Schildwolde, Overschild en Hellum liggen, en het Wold-Oldambt, de streek waarin Noordbroek ligt. Deze gemeente kwam tot stand op 1 juli 2016 bij de fusie van de (toen nog) Hervormde gemeenten Schildwolde-Overschild-Hellum en de Hervormde gemeente Noordbroek. In clusterverband wordt er nauw samengewerkt met de Protestantse Gemeente Slochteren, die sinds februari 2019 ook de voorheen Hervormde Gemeente Kolham omvat.

- De Haanssluis (Heerenhuisweg 4) uit 1866, gelegen aan het Schildmeer in de Haansvaart, is in 2005 benoemd tot rijksmonument. De Haansvaart diende vroeger voor het vervoer van vruchtbare wierdegrond, bieten en aardappelen tussen het Schildmeer en Hellum (en het 'arme' zand naar elders af te voeren). Om dat transport mogelijk te maken zijn Haansvaart en Haanssluis in 1866/1867 gebouwd in opdracht van landbouwer Hindrik de Haan, die een boerderij met landerijen Z van het dorp had. Zijn zoon Johannes de Haan heeft de sluis in 1909 herbouwd, waarbij hij waarschijnlijk materiaal van de oude sluis heeft gebruikt. Bij hoog water werd de schutsluis als keersluis gebruikt om hoog water van het Schildmeer te weren van de gronden van de aldaar gelegen Duurswolder polders. Na de Tweede Wereldoorlog raken vaart en sluis in onbruik. Nadat in de jaren zeventig het laatste schip de sluis passeert, wordt de sluis in 1974 door de Provincie buiten gebruik gesteld en raakt vervolgens in verval.

Vanaf 1998 zijn door Dorpsbelangen Hellum (waaronder Henk de Haan - de achterkleinzoon van Hendrik de Haan - die nog steeds op dezelfde boerderij woont) plannen gemaakt om de sluis te herstellen, waartoe door vrijwilligers in 2001 Stichting Haansvaart is opgericht, die de vervallen sluis in eigendom krijgt. Vervolgens wordt gepoogd om fondsen te verwerven voor de restauratie. Omdat een status als rijksmonument betekende dat dan 70% van de kosten (ongeveer 500.000 euro) door het rijk zouden worden gedragen, maakte de stichting zich vervolgens sterk om die status voor de sluis te verwerven. Na een afwijzing in 2002, keurt de Rijksdienst voor de Monumentenzorg na bezwaar de aanvraag in 2005 wél goed. Met name vanwege de aanwezigheid van de troggewelven en kubbestijlen, die vroeger veel werden toegepast, maar waarvan maar weinig voorbeelden bewaard zijn gebleven.

Na toekenning van subsidie in 2009 is de sluis in 2010 gerestaureerd. Ook de directe omgeving heeft gelijk een 'facelift' gekregen; In het kader van het Natuurnetwerk Nederland zijn rond de sluis de Haansplassen aangelegd. En de gemeente Slochteren heeft een fietsbrug gebouwd om zo een 'ontbrekende schakel' in de Internationale Dollardroute te creëren en een 'rondje Schildmeer' mogelijk te maken. De sluis is toegankelijk voor lichtere boten als platbodems en kano's. Bij de sluis staat de voormalige sluiswachterswoning het Sluushoes.

Terug naar boven

Evenementen en activiteiten

- Stichting De Helmster Klokkenluider organiseert in de kerk van Hellum regelmatig concerten en andere activiteiten op het gebied van kunst en/of cultuur.

- "In 1998 wilde een groep inwoners van Hellum eenvenement organiseren ter bevordering en stimulering van de saamhorigheid in het dorp. Al snel werd duidelijk dat sport en spel (samen bezig zijn) een middel kon zijn om het doel te bereiken. Een sportevenement met ter afsluiting een feestavond, dat moest het zijn. Het volleybaltoernooi was geboren. We wilden een toernooi voor de hele gemeente Slochteren, nogal ambitieus maar we gingen er voor. De organiseende stichting moest natuurlijk een naam hebben. Conclusie was, we deden het op onze eigen manier, op onze eigen wijze. Stichting Aigenwies was geboren. Met 23 deelnemende teams in het eerste jaar, 1999, en een succesvolle feestavond, waren de ingrediënten aanwezig om van het volleybaltoernooi in de jaren erna een succesvol evenement te maken." Tegenwoordig doen aan het Volleybaltoernooi (weekend begin juli, in 2020 voor de 22e keer) ca. 50 teams mee. Sinds 2018 zijn er enkele wijzigingen in de opzet van het evenement (o.a. twee- i.p.v. driedaags). Beide avonden is er een feestavond. Deze zijn gratis toegankelijk.

- Op een zondag begin september 2018 was er voor de 4e keer het Muzieklint Hellum, en op het internet vinden wij dat het in 2012 voor de 1e keer was. Daaruit interpreteren wij dat het kennelijk een tweejaarlijks evenement is. Het evenement wordt georganiseerd door de Activiteitencommissie van Dorpsbelangen. Het is een open podium voor musici die spelen 'voor eeuwige roem'. De deelnemende muzikanten spelen op diverse vaste locaties langs de Hoofdweg. Diverse bewoners stellen hun woning beschikbaar voor artiesten om te komen optreden. Soms zijn het de bewoners zelf die een optreden verzorgen, soms vrienden of familie, maar altijd hebben ze een bepaalde binding met het dorp. Ook de Walfriduskerk, kunstenaarscentrum De Ent en dorpshuis Tonegido zijn locaties voor het Muzieklint. Bezoekers verplaatsen zich aan de hand van een tijdtabel van locatie naar locatie. Het aanbod is gevarieerd: van singer songwriter tot koor, van blues tot orgelconcert. Voor een indruk zie hier de aftermovie van editie 2018.

- Kloksmeren. Jaarlijks wordt op oudejaarsdag door een aantal vrijgezelle mannen met de collectebus geld opgehaald om 'de klok te smeren' (in de praktijk is dat 'de keel smeren'). Deze traditie is een heel oud gebruik, begonnen tussen 1100 en 1300 na Christus. In de overgang van het oude jaar naar het nieuwe jaar worden de kerkklokken geluid. Men luidt de klok om boze geesten te verdrijven die het land en het vee onvruchtbaar kunnen maken. Het is vrij uniek en wordt alleen gedaan in Hellum, Schildwolde en Siddeburen. Met het geld dat wordt opgehaald op oudejaarsdag wordt drank gekocht om te schenken tijdens het luiden van de kerkklok tussen 23.30 uur oudejaarsavond en 02.00 uur nieuwjaarsmorgen. Naast het klokluiden wordt het Nieuwjaar uitbundig gevierd in dorpshuis Tonegido. Het geld dat dan nog overblijft wordt geschonken aan een plaatselijk of regionaal goed doel.

- IJsvereniging Voorwaarts heeft ca. 125 leden. De contributie bedraagt slechts € 3,50 per gezin per jaar. Voor dit geld wordt jaarlijks met de kinderen een dagdeel geschaatst in Kardinge te Groningen. In jaren dat het zoveel vriest dat er geschaatst kan worden, is de Haansvaart de ijsbaan van Hellum. Het bestuur zorgt dan voor het eventueel sneeuwvrij maken van de vaart en in de avonduren is er verlichting langs de baan. Indien mogelijk wordt er een schaatswedstrijd gehouden.

- "Bij de feestelijke opening van dorpshuis Tonegido in Hellum in 1976 zijn er door enkele dorpelingen sketches opgevoerd. Vanwege het grote succes werd besloten een toneelvereniging op te richten: Toneelvereniging De Helmster Schans. Publiek en spelers kijken met tevredenheid terug op de uitvoeringen van de afgelopen jaren. Ieder jaar wordt aan het eind van de winter op 2 zaterdagavonden een uitvoering gegeven in dorpshuis Tonegido voor de donateurs en andere belangstellenden. Ook is er een generale repetitie op een middag voor de Helmster jeugd. Vaak is het een klucht die uit 3 bedrijven bestaat, soms zijn het meerdere eenakters. Voor iedereen is er een passende rol te vinden, dus "nieuw talent" is van harte welkom. In de wintermaanden wordt er op maandagavond vanaf 20.00 uur gerepeteerd in Tonegido. Voor slechts € 3,50 p.p. per jaar ben je donateur."

Terug naar boven

Natuur en recreatie

- "Wil je alles van Hellum zien? Het water van de Haansvaart, het platteland, het bos, het ruiterpad etc.? Wij hebben daarvoor het Helmster Ommetje gemaakt; een wandeling van 5 kilometer voor bewoners en recreanten. Onder de link kun je de flyer downloaden. Er liggen ook flyers in een bakje bij het beginpunt van de route: de brug in de Hoofdweg over de Haansvaart."

Terug naar boven

Links

- Belangenvereniging: - Dorpsbelangen Hellum.

- Dorpshuis: - De geschiedenis van Dorpshuis Tonegido (= Tot Ons Nut En Genoegen Is Dit Opgericht) begint al vóór dat het gebouw in Hellum stond (1976). Het gebouw is namelijk eigenhandig uit Nieuweschans gehaald. De Schanskers deden het van de hand. De Helmsters wisten er wel raad mee. Op tientallen boerenwagens ging het van oost naar west. Het basisgebouw staat er nog steeds, maar is niet meer te herkennen. Later is er de kleine zaal achter gebouwd en tot twee keer toe bouwden de Helmsters een mortuarium aan het gebouw vast. Het huidige mortuarium (aan de achterkant) voorziet in een behoefte in de gemeente. Na de grote verbouwing in 2010, met veel zelfwerkzaamheid van de inwoners (waarbij bijv. de houten vloer in de grote zaal is vervangen door cementdekvloer op schuimbeton met vloerverwarming) voldoet het complex weer helemaal aan de eisen des tijds.

- Muziek: - Bij de band ParisHellum ligt het accent vooral op muziek uit de jaren zestig / zeventig, met hier en daar een uitstapje en veel (swing)blues.

- "Het 'Hellums paasspel' is overgeleverd in een, voor de Nederlanden uniek, 12e-eeuws handschrift van een missaal, dat in gebruik was in de St. Walfriduskerk van het Groningse Hellum. Het handschrift wordt bewaard in het Catharijneconvent te Utrecht (BMH h 7, ca 1200, f.45). De eerste uitvoering van het spel door Super Librum vond plaats op 16 april 2001, tijdens de opening van de tentoonstelling 'Hel en Hemel' in het Groninger Museum. Het is een prachtig, eenvoudig paasspel. Het paasspel wordt in deze opname uitgevoerd door vier zangeressen en alto onder leiding van Nancy Mayer. Antifonen, responsoria, het spel zelf en het Te Deum worden door Jankees Braaksma begeleid op een middeleeuws orgel dat gebouwd werd door Winold van der Putten."

- Kunst en cultuur: - "Kunst- en Cultuurhuis De Ent in Hellum is het kunstzinnige zenuwcentrum van o.a. kunstenaarscollectief stichting De Draad.* Het is de plaats waar met zusterorganisaties, zoals het Beleveniscollectief, nauw wordt samengewerkt aan diverse spraakmakende projecten die de culturele vitaliteit van de regio versterken. Voorbeeld van een gezamenlijke aanpak is het in wording zijnde Kultuureiland Damsterplas bij Steendam waar kunst en natuur door bemiddeling van kunstenaars met diverse disciplines zullen samensmelten tot een artistiek en vooral attractief belevenispark.
* Stichting De Draad, platform voor kunstzinnige ontwikkelingen, is inspirator van spraakmakende kunstzinnige manifestaties zoals het in Midden-Groningen niet meer weg te denken familiefestival Art Carnivale dat elk jaar plaats vindt aan de oevers van het Schildmeer in Steendam.

Kunst- en Cultuurhuis De Ent in Hellum heeft zich gepositioneerd als culturele broedplaats in het oostelijk deel van de Woldstreek, een ontwikkeling die past binnen het beleid om Midden-Groningen cultureel op de kaart te zetten. Kunst- en Cultuurhuis De Ent is een plek waar meer mogelijk is! Denk aan exposities, huiskamerconcerten, theatervoorstellingen, voordrachten, kinderactiviteiten en workshops. De begeleiding van deze activiteiten berust bij bevlogen kunstenaars die een schat aan ervaring meebrengen. Bovenal is Kunst- en Cultuurhuis De Ent een inspirerende ontmoetingsplek voor aankomende (podium) kunstenaars die hun artisticiteit voor een geïnteresseerd publiek kunnen en willen etaleren. Ons kunstenaarscollectief roept mediators en promotors op van kunst (in brede zin) het initiatief over te brengen aan hen die werken aan een carrière in de (podium) kunstwereld en zij die van hun hobby hun beroep willen maken én zij die het graag uit liefhebberij doen."

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Hellum en - idem alg.

Reactie toevoegen