Status en ligging

Het Haringvliet ligt tussen de Zuid-Hollandse eilanden Voorne-Putten en Hoeksche Waard in het N en Goeree-Overflakkee in het Z, en wordt in het O begrensd door de A29 (met daarachter het Hollandsch Diep) en in het W door de Haringvlietsluizen (met daarachter de Noordzee).

Beschrijving

Het Haringvliet vormt van oudsher de belangrijkste afvoerweg van rivierwater van Rijn, Maas en Waal. Circa 60 procent van het Nederlandse rivierwater wordt via de Haringvlietsluizen afgevoerd, die daarom ook wel "de grootste waterkraan van Nederland" worden genoemd.

Haringvlietsluizen
Vroeger kon met vloed het Noordzeewater diep landinwaarts doordringen, zodat zelfs tot in de Biesbosch getijdenverschil merkbaar was. Na de Watersnoodramp van 1953 is besloten om het Haringvliet door middel van een sluizenwand af te sluiten van de Noordzee. Dit sluizencomplex (genaamd de Haringvlietsluizen) heeft een lengte van een kilometer en is voltooid in 1970. Hierdoor is er veel veranderd in de delta van de rivieren Rijn en Maas. Het is veranderd van een brak estuarium met getij in een zoete rivierarm zonder getij. Een zoet Haringvliet is gunstig voor de inname van water voor landbouw en drinkwater. De scheepvaart profiteert van het hogere waterpeil. Voor de natuur heeft het minder gunstig uitgepakt. Maar door het 'Kierbesluit' beoogt men (een deel van) het oude estuarium weer terug te krijgen. Zie verder hierna.

Recente ontwikkelingen

'Kierbesluit'
In 2000 heeft de toenmalige regering het zogeheten 'Kierbesluit' genomen, om zo de natuurlijke overgangsgebieden van zout naar zoet water zoveel mogelijk te herstellen. Bij vloed zouden de Haringvlietsluizen op een kier open blijven, zodat trekvissen zoals zalm, zeeforel en paling, makkelijker hun weg naar de natuurlijke paaigebieden kunnen vinden. Ook zou de unieke deltacultuur met het brakwatergebied terugkeren. Het Haringvliet zou zo minder dichtslibben, terwijl de zoetwatervoorzieningen op Voorne-Putten en Goeree-Overflakkee voor de boeren en voor het drinkwater, verplaatst en daarmee gegarandeerd zouden worden. Alleen bij stormvloed en lage waterstand in de rivieren zullen de sluizen geheel worden gesloten.

Kierbesluit in 2010 teruggedraaid
`Het Besluit beheer Haringvlietsluizen (Kierbesluit) wordt ingetrokken`, zo stond in het Regeerakkoord van het kabinet Rutte dat in 2010 aantrad. Dit uit vermeende kostenbesparingen en omdat er onvoldoende draagvlak zou zijn in de regio. De andere landen aan de Rijn en de Maas – Duitsland, Frankrijk, België en Zwitserland - die al vele miljoenen hadden geïnvesteerd om onder andere de zalm weer in de rivieren terug te krijgen, waren daar niet blij mee. Het kabinet heeft daarom in 2011 laten onderzoeken of er alternatieven mogelijk zijn voor het Kierbesluit.

Zo is onderzocht of er naast het Haringvliet nog andere routes zijn waarlangs trekvis de stroomgebieden van Rijn en Maas kan bereiken. Uit onderzoek van Nederlandse en buitenlandse experts blijkt dat dit toch wel de belangrijkste route is naar de stroomgebieden van Rijn en Maas. Ook is onderzocht of er alternatieve maatregelen zijn om vismigratie te bevorderen. Onderzochte maatregelen (of een combinatie hiervan) behalen maar de helft van het resultaat dat met het Kierbesluit wordt bereikt.

24 juni 2011: Kierbesluit wordt toch uitgevoerd
Het onderzoek heeft uitgewezen dat er geen volwaardig alternatief is en dat Nederland bij niet-uitvoering juridisch en financieel risico´s loopt. Inmiddels blijkt ook dat er draagvlak is door het schrappen van een ontpoldering en door het nemen van maatregelen die genoeg zoetwater garanderen. Daarom heeft het kabinet op 24 juni 2011 besloten het Kierbesluit toch uit te voeren. - Filmpje over het toch doorgaan van het Kierbesluit.

Draagvlak in de regio
Verder is het voor het kabinet van groot belang dat er in de regio draagvlak is ontstaan voor een sobere en efficiënte uitvoering van het Kierbesluit. Het draagvlak is vergroot omdat de ontpoldering (Deltanatuur) die op weerstand in de regio stuitte, is geschrapt. Ook blijkt dat door de compenserende maatregelen die noodzakelijk zijn bij uitvoering van het Kierbesluit zelfs een betere aanvoer van zoetwater kan worden gerealiseerd. Daarnaast gaan de bestaande visriolen dicht waardoor er niet onnodig zout water het gebied binnenkomt. Ook wordt de ambitie voor een verdergaande verzilting van het Haringvliet, getemd getij genoemd, geschrapt. - Het Kierbesluit wordt stapsgewijs en gecontroleerd uitgevoerd, zodat het beheer kan worden aangepast als ontwikkelingen daar aanleiding toe geven.

Landschap, natuur en recreatie

- Expo Haringvliet biedt informatie over de watersnoodramp van 1953 en over de bouw en het functioneren van de Haringvlietsluizen. Verder wordt een beeld van "de Kier" geschetst en zijn er schepen, scheepsvoorwerpen en scheepsmotoren te zien. Tijdens een bezoek is er gelegenheid om de onderaardse bouwwerken en een van de enorme machinekamers te bezichtigen, waardoor je een goede indruk krijgt van de omvang van het complex.

- Het voormalig landbouw-eiland Tiengemeten, middenin het Haringvliet gelegen, is in 2007 teruggegeven aan de natuur. Het wordt ontwikkeld en beheerd door Natuurmonumenten. De boerderijen zijn deels gesloopt en deels behouden, gerestaureerd en hebben een "zinvolle herbestemming" gekregen waaronder restaurant/herberg, bezoekerscentrum, museum en vakantiewoning.

- "In de eerste maanden van 2019 heeft Rijkswaterstaat de Haringvlietsluizen regelmatig op een kier gezet en daarbij onderzoek uitgevoerd naar zoutverspreiding. Er zijn drie zogeheten zoetspoelproeven gedaan. Hierbij wordt onderzocht hoe diepere delen van het Haringvliet waar zout in is gestroomd weer effectief zoet gespoeld konden worden. Het zoetspoelen is een maatregel om de risico’s van ongewenste zoutverspreiding te beperken. De resultaten waren positief. Het zout bleek goed weg te spoelen. Bij lage rivierafvoeren zoals in de zomer van 2018 staan de Haringvlietsluizen dicht om zoveel mogelijk zoet water vast te houden. Er gaat geen zoet water naar de Noordzee en er komt ook geen zeewater de rivier in. Vlak voor deze periode spoelt Rijkswaterstaat het Haringvliet zoet om te voorkomen dat er zout water bij de zoetwaterinnamepunten voor landbouw in drinkwater komt.

We zetten de Haringvlietsluizen net zo lang op een kier tot enkele diepere delen gevuld zijn met zout. Daarna wordt zoet water naar buiten gespoeld (spuien) waarmee het zout uit de diepe delen wordt gespoeld. Door intensief te monitoren kun je het zout nauwgezet volgen. De bovenste laag zout was binnen een dag al weggespoeld. Het zoutvrij krijgen van de diepere delen duurde langer. Hiervoor waren bij afvoeren van circa 3500 m3/s nog 10 tot 14 dagen nodig. Bij een piekafvoer van ruim 5000 m3/s ging het harder en was het zout snel verdwenen. Conclusie van het onderzoek: het zoetspoelen werkt effectief bij rivierafvoeren boven de 3500 m3/s. Of dat ook werkt bij lagere afvoeren en of diepere delen verder stroomopwaarts in het Haringvliet ook zoet te krijgen zijn, gaan we bij volgende zoetspoelproeven onderzoeken. Waar mogelijk gaan ook de komende tijd de Haringvlietsluizen op een kier. Vanwege de lagere rivierafvoeren en grote vraag naar zoet water doen we dit extra voorzichtig. De kieropeningen zullen kleiner zijn en korter duren, zodat het zoute water dicht bij de Haringvlietsluizen blijft. De komende tijd staan ook ecologische onderzoeken op het programma. We onderzoeken of er al trekvissen gebruik maken van de kier." (bron: Rijkswaterstaat, april 2019)

- "Uit onderzoek naar de intrek van vissen in het voorjaar 2020 blijkt dat trekvissen de kieropening bij de Haringvlietsluizen massaal weten te vinden. Er werden 23 vissoorten aangetroffen en er zwommen naar verwachting al tientallen miljoenen vissen vanuit zee richting het Haringvliet. Sinds 2019 zet Rijkswaterstaat de Haringvlietsluizen regelmatig op een kier om zo de vismigratie te verbeteren. Cora van Nieuwenhuizen, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat: ‘Mooi nieuws dat vissen de doorgang van zee naar de rivieren goed weten te vinden! Het op een kier zetten van de Haringvlietsluizen is een innovatief natuurproject en de resultaten zijn positief. De komende jaren gaan we door met onderzoeken hoe we vissen het beste kunnen helpen bij hun trektocht.’ Voor dit onderzoek zijn in een van de 17 sluizen netten geplaatst; fijnmazige netten om kleinere vissen te vangen en een groter grofmazig net om grotere vissen te vangen. In totaal werden er 23 verschillende vissoorten aangetroffen. Gebaseerd op de vangsten tijdens het onderzoek en de ruim 850 kiermomenten sinds 2019, is het de verwachting dat al tientallen miljoenen vissen de Haringvlietsluizen zijn gepasseerd.

Veel haring en sprot. Opvallend is de verscheidenheid van de 23 soorten. Er werden typische trekvissen zoals aal, driedoornige stekelbaars en spiering aangetroffen maar ook zout-, en brakwatersoorten zoals zeebaars, kleine zeenaald, haring en sprot. Deze laatste 2 zijn met 95% van het totaal de meest aangetroffen vissen. Ook zoetwatersoorten werden gezien. Deze vissen komen soms aan de zeekant van de Haringvlietsluizen terecht en gebruiken de kier om weer terug te zwemmen naar het Haringvliet. Soorten zoals zalm, zeeforel en houting zijn zoals verwacht niet aangetroffen tijdens dit onderzoek. Dat komt waarschijnlijk omdat zij de netten goed kunnen ontwijken. Of deze vissen door de kier trekken, wordt daarom op een andere manier onderzocht.

Kieren bij de Haringvlietsluizen. Met het regelmatig op een kier zetten van de Haringvlietsluiten sinds 2019, staat de voordeur van de Rijn-Maasdelta weer open voor trekvissen. Rijkswaterstaat voert het kieren (het Kierbesluit) stapsgewijs in middels het programma ‘lerend implementeren’. Dit meerjarig programma bestaat uit praktijkonderzoeken naar zoutverspreiding en het optimaliseren van de kieropening voor visintrek. Wereld Vismigratiedag. Op zaterdag 24 oktober 2020 is er speciale aandacht voor de trektochten van vissen tijdens Wereld Vismigratiedag. Dit is een wereldwijde viering die in het teken staat van het creëren van bewustzijn voor open rivieren en trekvissen. Deze internationale dag van de vismigratie wordt gecoördineerd door de World Fish Migration Foundation. Ook in Nederland wordt tijdens de Week van Ons Water stilgestaan bij het belang van open rivieren en vrije migratie van trekvissen. Rijkswaterstaat treft op meerdere plekken in Nederland maatregelen voor vismigratie." (bron: Rijkswaterstaat, oktober 2020)

- "In de week van 14 december 2020 stonden de Haringvlietsluizen, sinds de eerste opening op 16 januari 2019, voor de 1000e keer op een kier. De openingsduur varieerde in de meeste gevallen van een kwartier tot anderhalf uur.
Omdat het 2 keer per dag eb en vloed is, kan er in theorie bij voldoende rivierafvoer ook 2 keer per dag worden gespuid (rivierwater lozen richting zee) en gekierd (zeewater inlaten in het Haringvliet). In 2019 werd er in 89% van de eb-perioden gespuid en in 65% van de vloedperioden gekierd. Over 2020 gaat het om 87% spuien en 78% kieren. Meer kennis Haringvlietsluizen. De komende jaren zullen we steeds meer kennis opdoen om het mogelijk te maken dat de sluizen vaker en langer open kunnen. En dat natuurlijk op een manier waarbij de veiligheid, zoetwatervoorziening en de diepgang voor de scheepvaart geborgd zijn. Het op een kier zetten van de Haringvlietsluizen is belangrijk voor trekvissen als de zalm en zeeforel die de Rijn en Maas op willen trekken om te paaien. De vissen komen met het zeewater mee naar binnen." (bron: Rijkswaterstaat, december 2020)

- "Midden in het Haringvliet heeft het Wereld Natuur Fonds een eiland gebouwd, speciaal voor broedende vogels en voor vissen, die in de ondieptes kunnen rusten en paaien. In februari 2019 is het eiland, genaamd Bliek, officieel geopend. Kirsten Schuijt, CEO Wereld Natuur Fonds: “Samen met de regio werken we als natuurorganisaties aan de droom van een dynamisch en veerkrachtig Haringvliet. Ik voel me heel trots dat ik vandaag met iedereen die Bliek mogelijk heeft gemaakt, dit stukje nieuwe deltanatuur mag openen.” Staatsbosbeheer en Hoekschewaards Landschap gaan het eiland beheren.

Sinds eind 2018 staan de Haringvlietsluizen voor het eerst sinds de permanente afsluiting in 1970 op een kier. Hierdoor is er weer een open verbinding tussen de rivieren Rijn en Maas en de Noordzee en dat is cruciaal voor trekvissen en vogels. Toch ontstaat dan niet meteen eb en vloed met zandbanken, die vogels en vissen zo hard nodig hebben. Daarom heeft WWF een eiland met onmisbare voedsel-, broed- en paaiplaatsen voor vogels en vissen gebouwd. Debbie Kamphuis, divisiedirecteur van Staatsbosbeheer: “In het Haringvliet beheren wij vogelgebieden als de Slijkplaat en de Ventjagersplaten, plekken waar jaarlijks grote aantallen vogels verblijven. Het nieuwe eiland Bliek en de ondiepe delen daaromheen zijn een belangrijke uitbreiding in de Delta voor kustbroedvogels en voor opgroeiende vissen. Onze experts verwachten hier in de toekomst diverse kustbroeders zoals sternen, zwartkopmeeuwen en visdiefjes. We willen Bliek ontwikkelen tot een geliefde plek voor vogels en vissen. Het is niet alleen een mooie ontwikkeling voor de natuur, maar ook voor toekomstige bezoekers."

Naast de natuurfunctie krijgt het eiland namelijk ook een recreatieve functie. Het eiland is per boot te bereiken. Je kunt er een kijkje nemen vanaf een uitkijkpunt, gemaakt door Vogelbescherming Nederland. Het eiland biedt een uitstekende mogelijkheid om de omwonenden te laten zien hoe mooi en rijk de monding van Rijn en Maas kan zijn. Voor de naam van het eiland was een prijsvraag uitgeschreven. Uit bijna 1.000 inzendingen is gekozen voor de naam 'Bliek'. Arjen de Jong uit Amsterdam heeft de naam bedacht: "Ik zou het eiland 'Bliek' willen noemen. Een jonge haring noem je ook wel een bliek. Dus hoe noem je een jong eiland in het Haringvliet?... Precies!" Het nieuwe eiland maakt onderdeel uit van Droomfondsproject Haringvliet." (bron: Staatsbosbeheer) In dit project werken zes natuurorganisaties - ARK Natuurontwikkeling, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Sportvisserij Nederland, Vogelbescherming Nederland en Wereld Natuur Fonds - met steun van de Nationale Postcode Loterij aan een ambitieus natuurherstelplan en recreatieve impuls voor het gebied. De bouw van het eiland is naast de Nationale Postcode Loterij mede mogelijk gemaakt door de Provincie Zuid-Holland, VZW Natuurbehoud Pater David en Stichting Dioraphte.

"Vis- en vogeleiland Bliek blijkt anderhalf jaar nadat het is aangelegd al volop ruimte te bieden aan allerlei soorten kustbroedvogels en vissen. Het zanderige, kale eiland met vele ondieptes is nog volop in ontwikkeling. Natuur volgt kansen en dat is meteen te zien op dit nieuwe leefgebied, midden in het Haringvliet. Op het eiland zijn in juni 2020 verschillende broedparen gespot: 2 kleine plevier, 10 kluut, 22 visdief, 8 dwergstern, 16 kokmeeuw, 2 kuifeend, 1 krakeend, 1 scholekster en 2 witte kwikstaart. Zelfs op een eiland zo klein als Bliek zijn de verschillen in broedlocaties te zien. Zo nestelen en broeden de kokmeeuwen in het midden van het eiland tussen de hoogste begroeiing, met daaromheen de visdieven. Lager op het eiland tussen de spaarzame vegetatie zitten de dwergsterns en tegen de hoogwaterlijn broeden de kluten. De kleine plevier zoekt de kaalste stukken op en blijft zo onopgemerkt door zijn formaat en schutkleur.

Bijzondere waarneming. Naast alle broedactiviteit werd ook een groep van 9 jonge dwergmeeuwen gespot op het eiland. Dwergmeeuwen broeden eigenlijk verder noordwaarts in Finland, de Baltische Staten en verder naar het oosten in Rusland. De doortrek door Nederland is kort en krachtig en vindt plaats tussen half april en half mei. Dat er begin juni nog een groep jonge dwergmeeuwen (schatting 1 jaar oud) bij Bliek te vinden was, betekent dat ze het gebied interessant vinden als potentieel broedgebied. Hoewel broedpogingen van nog niet geheel volwassen vogels vrijwel nooit uitvliegende jongen oplevert, is hun aanwezigheid op Bliek in deze tijd van het jaar een mooi voorteken voor het eiland Bliek en het Haringvliet!" (bron en voor nadere informatie zie Wereld Natuur Fonds, 19-6-2020)

- "LNV minister Carola Schouten heeft in juli 2020 in een brief aan de Tweede Kamer bekendgemaakt een visserijvrije zone van 1500 meter bij de Haringvlietdam te willen instellen. Natuurorganisaties zijn blij dat er nu eindelijk een eerste stap wordt gezet om internationaal beschermde en met uitsterven bedreigde trekvissen zoals de zalm en steur beter te beschermen op de overgang tussen zee en rivier. Wel vinden natuurorganisaties het cruciaal dat er gedegen, onafhankelijk onderzoek komt naar de impact van de zone op het herstel van trekvissen, zodat duidelijk wordt of hiermee voldoende rust kan worden geborgd en vissen veilig tussen zee en Haringlvliet kunnen trekken.

Begin 2019 is gestart met het op een kier zetten van de Haringvlietsluizen. Na 47 jaar ontstaat er beetje bij beetje weer een verbinding tussen zee en rivier wanneer de sluizen op een kier staan en kunnen trekvissen zoals de zalm vanaf zee het Haringvliet opzwemmen naar hun paaigronden ver stroomopwaarts de rivier. Natuurorganisaties hebben al in 2015 het initiatief genomen om met alle belanghebbenden om tafel te gaan en afspraken te maken om trekvissen echt een vrije doorgang te bieden. Door intensieve visserij rond de Haringvlietdam worden vissen op dit moment aanzienlijk verstoord, wordt hun doorgang geblokkeerd, of belanden ze als bijvangst in vissersnetten. Het heeft lang moeten duren voordat de minister in actie kwam, terwijl veel trekvispopulaties ernstig onder druk staan. De Europese Steur is zelfs bijna uitgestorven.

Van internationaal belang. Het Haringvliet is de monding van de grote West-Europese rivieren Rijn en Maas en daarmee de toegangspoort voor vele trekvissen naar paaigronden stroomopwaarts in Frankrijk, Duitsland en Zwitserland. Deze landen investeren honderden miljoenen euro’s in kweek- en herstelprogramma’s voor ernstig bedreigde en internationaal beschermde trekvissen zoals de zalm. Een zalm wordt geboren op de rivier, groeit op in zee en trekt als volwassen vis jaarlijks de rivier op om zich voort te planten. Naast de zalm zijn er vele andere trekvissen voor wie hetzelfde geldt, zoals paling, elft, houting, fint en de Europese steur. De investeringen stroomopwaarts kunnen alleen renderen wanneer de Haringvlietdam een echt vrije doorgang biedt. In november 2019 boden 24 internationale natuur- en visserijorganisaties nog een brandbrief aan de minister aan met de oproep om een ruime visserijvrije zone in te stellen rond de Haringvlietdam.

Bescherming optimaliseren. Een ruime visserijvrije zone bij de Haringvlietdam is noodzakelijk voor betere bescherming van internationaal beschermde en met uitsterven bedreigde trekvispopulaties. Natuurorganisaties ARK Natuurontwikkeling, Natuurmonumenten, Sportvisserij Nederland, Vogelbescherming Nederland en Wereld Natuur Fonds roepen de minister op om gedegen, onafhankelijk onderzoek op te starten om te meten of de voorgenomen maatregel van een visserijvrije zone van 1500m het gewenste effect heeft; kan hiermee voldoende rust worden geborgd, zodat vissen veilig tussen zee en Haringvliet kunnen trekken via de Haringvlietsluizen? Betere bescherming van trekvissen was dé reden om de Haringvlietsluizen op een kier te zetten. Dit betekende een forse investering (70 miljoen) van de Nederlandse overheid om internationale afspraken na te komen. Trekvissen wachten het juiste moment af om de Haringvlietsluizen te passeren. De overstap van zout naar zoet water en vice versa vraagt fysiologische aanpassingen van de vis. Het kan dagen tot weken duren voor de vis door de op een kier staande Haringvlietsluizen kan zwemmen. Een ruime beschermingszone rond de Haringvlietdam biedt de nodige rust op dit kwetsbare moment voor trekvissen en zorgt ervoor dat alle (internationale) investeringen niet voor niets zijn. Zo werken we samen aan levende rivieren vol vis." (bron: ARK Natuurontwikkeling, 7-7-2020)

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Haringvliet (online te bestellen).