Status en ligging

De Grensmaas is het onbevaarbare deel van de Maas in de provincie Limburg. Hier vormt de Maas over een lengte van 50 kilometer - van Maastricht in Zuid-Limburg tot Maasbracht in Midden-Limburg - de grens tussen België (Vlaanderen) en Nederland.

Naam

Naamgeving
De naam Grensmaas duidt op het feit dat de Maas hier de natuurlijke grens vormt tussen Nederlands Limburg in het O en Belgisch Limburg in het W. De streek rond de rivier, inclusief de rivier zelf, wordt aangeduid als Maasvallei.

Landschap, natuur en recreatie

- Langs het noordelijkste stuk van de Grensmaas liggen grote, diepe grindplassen, onderdeel van het Maasplassengebied. Het meest spectaculaire deel is het traject van 40 kilometer tussen Maastricht en Roosteren. Hier wordt sinds 2008 het Grensmaasproject uitgevoerd. Rijkswaterstaat werkt in dit project primair aan de bescherming tegen hoogwater door de stroomgeul te verbreden en te verdiepen en de uiterwaarden te verlagen. De rivier krijgt meer ruimte en dat zorgt bij hoogwater voor tot een meter lagere waterstanden. Het mooie van dit project is dat gekozen is voor integrale gebiedsontwikkeling, oftewel hoe kan het gebied worden ingericht waarbij rekening wordt gehouden met en ingespeeld op de belangen van alle stakeholders (zoals waterbeheer, natuur en landschap, toerisme en recreatie, grindwinning).

De verruiming van de rivier levert namelijk door de gekozen aanpak ook een meer afwisselend landschap op. Er ontstaan natte en droge stukken, waar meer planten- en diersoorten kunnen leven dan nu. De natuur krijgt in een gebied van ongeveer 1.100 hectare vrij spel om zich te ontwikkelen. Daarnaast wil men de reeds bestaande grindplassen ook een nieuwe bestemming geven voor recreatie en toerisme. Een mooi resultaat van de gekozen manier van integrale gebiedsontwikkeling is ook dat het in totaal 700 miljoen euro kostende Grensmaas-project zich ook nog eens zelf bedruipt, oftewel budgettair neutraal wordt uitgevoerd, omdat de financiering van het project wordt gerealiseerd uit de inkomsten van 54 miljoen ton grindwinning.

De Maas heeft hier een - voor Nederlandse begrippen - groot verval, hoge stroomsnelheid en enorme dynamiek. Het is een ongestuwde, kronkelende grindrivier zonder scheepvaart. Hier wordt, sinds 2001 in het kader van proefproject Meers en sinds 2008 in het kader van het Grensmaasproject, op een geheel nieuwe manier grind gewonnen. Tientallen kilometers oever worden ondiep afgegraven. Zo wordt de stroomgeul verbreed en de uiterwaard (weerd) verlaagd. De Grensmaas verandert hierdoor in een brede, dynamische grindrivier, wat zij van oorsprong, dat wil zeggen nog geen tweehonderd jaar geleden, ook was.

Droge en natte grindbanken, nevengeulen, erosiekuilen, ooibossen, klinkhout, bloemrijke graslanden, ruigten en rondtrekkende grazers zijn kenmerkende elementen van de heringerichte rivier en directe omgeving. Het verruimde rivierbed kan in natte tijden grote hoeveelheden water bergen en draagt dus sterk bij aan de hoogwaterbescherming. Behalve veiligheid en grind levert het Grensmaasproject straks ook nog 1.250 ha wilde natuur. Dat is ruim eenderde van de 3.500 ha grensoverschrijdende wilde Maasnatuur die binnen Rivierpark Maasvallei wordt ontwikkeld. Het project is gestart in 2008 en beoogt ieind 2027 gereed te zijn. Nadere informatie vind je op de site van het Consortium Grensmaas.

Het project oogst niet alleen lokaal, regionaal, provinciaal en landelijk waardering, maar ook internationaal: "Het project Grensmaas heeft in 2019 opnieuw een Europese onderscheiding in de wacht gesleept. Een onafhankelijke, internationale jury heeft het project de Sustainable Development Award van de UEPG (Union Européenne des Producteurs de Granulats) toegekend. Het project won de prijs in de categorie Economic contribution / Value added to society. De jury roemde de grote maatschappelijke meerwaarde van het project in de vorm van hoogwaterbescherming en natuurontwikkeling.

De wijze waarop die doelstellingen op basis van zelfrealisatie zijn bereikt, kreeg veel lof. Ook de samenwerking met Rijk, provincie, gemeenten, Waterschap Limburg en Natuurmonumenten tijdens de uitvoering leverde alom complimenten op. Ook het verworven draagvlak in de omgeving kon op een dikke pluim van de jury rekenen. In 2018 werd het project Grensmaas door de Europese Commissie ook al als voorbeeldproject naar voren geschoven van hoe je brede steun voor aanvankelijk fel bekritiseerde landschappelijke ingrepen kunt verwerven door inwoners open en transparant aan de hand mee te nemen." (bron: site van het Consortium)

- Voor zover het de natuur- en recreatieaspecten in het gebied betreft, worden die op de kaart gezet als Rivierpark Maasvallei, dat in 2014 feestelijk is geopend. Het Nederlandse deel van RivierPark Maasvallei ligt tussen de Maas en het Julianakanaal. De natuurgebieden langs beide zijden van de Grensmaas zijn vrij toegankelijk. Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten in Nederland en Limburgs Landschap vzw en Natuurpunt in België heten je in deze ruige struinnatuur welkom. Kanoverhuurbedrijven bieden de mogelijkheid om de natuur vanaf het water te verkennen. Daarnaast beschikt het 15.000 hectare grote Rivierpark Maasvallei, dat uit een kern van wilde riviernatuur en ook uit oud cultuurlandschap bestaat, over een uitgestrekt fietspadennetwerk. De fietspaden liggen buiten de natuurgebieden. Deels gaan ze er vlak langs. - Deze korte film geeft je een indruk van Rivierpark Maasvallei.

- Het Natura 2000-gebied Grensmaas betreft een strook van ca. 300 hectare in de gemeenten Echt-Susteren, Maasgouw, Maastricht, Meerssen, Sittard-Geleen en Stein.

- Nadere informatie over de natuur rond de Grensmaas en in de Maasvallei op de site van Natuurmonumenten (een der beheerders in het gebied).

Vissen
De Grensmaas is traditioneel een soortenrijk water met enkele voor Nederland bijzondere stroomminnende vissoorten. Dat het hier goed gaat met de diversiteit van de visfauna blijkt uit de bemonstering van 2011, waarbij een recordaantal soorten (30) is gevangen. De populatie van de elrits lijkt te zijn gegroeid. Ook is Nederlands zeldzaamste beeksoort aangetroffen: een gestippelde alver, die verder in Nederland alleen in de Geul voorkomt. Bijzondere vangsten zijn verder zalm, sneep, kopvoorn, serpeling en rivierdonderpad. Een aantal soorten, namelijk giebel en vetje, is voor het eerst gevangen in de 15 jaar dat deze Vismonitoring tot 2011 liep. Tot slot viel de toename van het aantal marmergrondels op. Deze invasieve exoot is hier in 2008 voor het eerst aangetroffen en neemt sindsdien explosief in aantal toe.

Vogels
De Grensmaas wordt door veel trekvogels gevolgd op hun reis naar het noorden. De natuurgebieden in deze omgeving vormen een aantrekkelijke stopplaats voor veel van deze soorten. In mei 2016 zijn vogels waargenomen die normaal vaker langs de kust worden gezien: grote stern, noordse stern, drieteenplevier, zilverplevier en steenloper. Ook zijn kleine zilverreiger, lepelaar, visarend en bontbekplevier waargenomen. De klapper voor de liefhebber van zeldzame vogels is de griel die op 4 mei een dag in het begraasde natuurgebied bij Borgharen heeft verbleven. Wie hier zelf vogels wil gaan kijken is van harte welkom.

- "RivierPark Maasvallei visitekaartje voor nieuwe natuur. De Maas tussen Maastricht en Maaseik is veranderd in een vrij natuurgebied waar de rivier doorheen meandert. Het in 2020 verschenen rapport ‘Maas in Beeld’ noemt de 600 hectare nieuwe natuur een van de meest bijzondere natuurgebieden in Europa. "Veel natuurbeschermers geloofden dertig jaar geleden nog niet in het Grensmaasproject. Maar ARK Natuurontwikkeling ging er aan de slag met voorbeeldgebieden, en moet je nou kijken." Het Grensmaasproject is een succesverhaal. Dat beeld komt naar voren uit het rapport ‘Maas in Beeld: De ecologische resultaten van 30 jaar natuurontwikkeling langs de Grensmaas, de levensader van het RivierPark Maasvallei’. Tussen Maastricht en Maaseik is de oppervlakte aaneengesloten natuurgebied in tien jaar tijd verdubbeld. Er zijn drie keer zoveel bijzondere planten en bloemen als voorheen. Hettie Meertens, die namens ARK Natuurontwikkeling nauw betrokken was bij alle ontwikkelingen, blikt terug: "Ik zag hier al kraanvogels overnachten. Ik vond zwijnensporen. Bloemen als wilde marjolein, echte sleutelbloem, rapunzelklokje en weideklokje kun je hier nu vinden. Het is bijna onvoorstelbaar wat hier in 30 jaar is gebeurd."

Aftrap in Koningssteen. ARK was vanaf het eerste begin betrokken bij het Grensmaasplan. "Eind jaren tachtig zagen medewerkers van de provincie Limburg en Bureau Stroming een Limburgse variant van Plan Ooievaar voor zich voor de Grensmaas. Grindwinning en natuurontwikkeling moesten daarbij samengaan. ARK ging aan de slag met het opzetten van voorbeeldgebieden en startte in 1989 in het gebied Koningssteen. Natuurlijke begrazing met paard en rund was in die tijd nog nieuw. Veel natuurbeschermers geloofden er niet in. En samenwerken met grindwinners riep vragen op. Maar ARK deed het toch en Koningssteen liet al snel zien dat de nieuwe natuur zich spectaculair ontwikkelde. Iedereen zag hoe open graslanden veranderden in structuurrijke weides met weelderige struwelen van meidoorn en hondsroos. Nachtegalen? Tientallen!"

Hoogwaterveiligheid en natuur. Toen in 1993 en 1995 tijdens de hoogwaters de Grensmaas-dorpen overstroomden, werd het concept ook interessant voor Rijkswaterstaat: rivierverruiming door ondiepe grindwinning. Toen ging het ineens snel met de uitwerking en doorberekening van alle plannen. "ARK bleef nieuwe voorbeeldprojecten opzetten, ook aan de Vlaamse zijde. Zo konden we de bevolking, de collega-natuurorganisaties en de overheden in het veld overtuigen van de bijzondere kansen en de kracht van de natuur. Partners als Natuurmonumenten en Limburgs Landschap vzw (B) sloten snel aan. Later volgden ook Natuurpunt (B) en Staatbosbeheer." De mooiste voorbeeldgebieden uit die begintijd waren naast Koningssteen Hochter Bampd en Kerkeweerd in Vlaanderen en proefproject Meers in Nederland.

Visitekaartje voor nieuwe natuur. De voorbeeldgebieden langs de Grensmaas waren uitgelezen plekken voor excursies en veldlessen. ARK zette het gebied in als etalage als voorbeeld voor natuurontwikkeling. Duizenden scholieren en hun ouders, omwonenden, bestuurders en natuurliefhebbers zijn de afgelopen jaren met ARK het veld ingetrokken. Meertens: "Dit gebied is natuurlijk een visitekaartje voor natuurontwikkeling. Het nieuwe rapport laat heel duidelijk zien hoe de soortenrijkdom is toegenomen. Maar al die velden met bloemen en de wilde rivierbedding zijn ook gewoon prachtig om langs te wandelen. Zeker in combinatie met de natuurlijke kuddes die hier rondzwerven. Mensen die dit gebied bezoeken zijn vaak verrast en razend enthousiast. Dat geeft draagvlak bij publiek, en ook indirect bij overheden. Dat dit in ons land mogelijk was, dat natuur zich zo snel en krachtig kon herstellen, dat opende weer deuren voor natuurontwikkeling in andere gebieden."

Op weg naar 1000 hectare nieuwe natuur. Sinds 2008 is het Consortium Grensmaas, bestaande uit aannemers, baggerbedrijven en Natuurmonumenten, bezig de rivier op grote schaal uit haar keurslijf te bevrijden aan Nederlandse zijde. Aan de overzijde voeren de Vlaamse partners een vergelijkbaar project uit. De rivier krijgt veel meer ruimte, zodat de kans op overstromingen kleiner wordt. De kosten van 700 miljoen voor de rivierbeveiliging in Nederland moeten worden terugverdiend door de verkoop van grind en zand. Door het Grensmaasproject heeft de rivier weer contact gekregen met haar oevers en kan ze min of meer vrij meanderen, behalve als de rivier het te bont maakt.

Er is tot nu toe 600 hectare nieuwe natuur ontwikkeld. Meertens: "Sinds 2008 ging het echt hard in de Grensmaas. Ineens werden er veel meters gemaakt en de rivierdynamiek kreeg snel veel meer ruimte. Er verschenen naast grote grazers als paarden en runderen ook reeën, wilde zwijnen en bevers in het gebied. Dat gegraas, gewroet en geknaag leidde tot veel meer diversiteit in structuur en tot fijnmazigere patronen in het landschap. De biodiversiteit nam toe en er is echt een prachtig en divers natuurgebied ontstaan."

Cum laude natuur. De cijfers in het rapport Maas in Beeld illustreren de toename van de soortenrijkdom. Das, everzwijn, rugstreeppad, grauwe klauwier en bever hebben zich weer in het gebied gevestigd. Het aantal vlinders en libellen is verdubbeld en het aantal vissoorten verviervoudigd. Meertens: "De natuur heeft echt een enorme sprong vooruit gemaakt: van een statische rivier naar een dynamische rivier. De Maas is hier een ruige grindrivier geworden. Hoe de natuur het heft in handen heeft genomen in de Grensmaas, zie je ook aan de natuurlijke kuddes die migreren. Ze zwemmen gewoon de Maas over, van Nederland naar België en vice versa. De kracht van het water is ook heel mooi te zien. De Maas breekt door grindbanken heen en legt nieuwe neer. En die enorme bloemenpracht die spontaan is ontstaan; je waant je soms echt in het buitenland. Ook omdat je vrij door het gebied kan dwalen. En wie weet wat er de komende jaren hier nog opduikt. De deur voor de otter, de zwarte ooievaar, de wilde kat en de visarend staat wijd open."

Natuurontwikkeling werkt! Het ‘Maas in Beeld’-rapport zet het succes van de Grensmaas zwart op wit. Het toont harde cijfers die laten zien hoe succesvol natuurontwikkeling in Nederland kan zijn. Meertens: "Iedereen weet dat we meer natuur nodig hebben in Nederland om klimaatverandering, de biodiversiteitscrisis en stikstofproblematiek het hoofd te bieden. En niet te vergeten om ons dichtbevolkte land leefbaar te houden. Als je ziet hoeveel mensen tijdens de coronaperiode de natuur introkken, dan zegt dat alles."

Toch is daarmee niet alles gezegd over de Grensmaas-natuur. Meertens: "De rivier zelf, het leefgebied van de vissen en de kleinere waterdieren verdient het predicaat cum laude nog zeker niet. Door het onnatuurlijke stuwbeheer in de Waalse zijrivieren en de waterkrachtcentrale bij Luik, door de zomerse droogte en de watermassa die naar de kanalen gaat (Julianakanaal, Albertkanaal en Zuid-Willemsvaart), is de kwantiteit en de kwaliteit van het rivierwater (weinig stroming, zuurstofarmoede, hoge concentratie lozingen) in de zomer ondermaats. Daar liggen volgens het rapport nog serieuze uitdagingen. Maar toch laat het onderzoek van Maas in Beeld vooral zien dat waar natuurlijke processen veel speelruimte krijgen, de nieuwe natuur sterk bijdraagt aan tal van maatschappelijke doelen. En mensen krijgen er prachtige, uitgestrekte natuurgebieden voor terug!"

Op 21 mei 2021 organiseert projectbureau RivierPark Maasvallei het webinar Maas in Beeld. De onderzoekers van het rapport komen aan het woord, maar ook andere sprekers laten hun licht schijnen op de Grensmaas, de uitdagingen en de kansen. Het webinar is voor iedereen gratis online bij te wonen." (bron: ARK Natuurontwikkeling, januari 2021)

Beeld

- Op de site Dwaalfilm kun je via het menu Locaties > Maas een aantal mooie 360 graden foto's van het Grensmaas-gebied bekijken.