Status

- Garyp is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Tytsjerksteradiel.

- Onder het dorp Garyp vallen ook de buurtschappen Iniaheide en Sigerswâld.

Naam

In het Nederlands
Garijp. Overigens zijn de plaatsnamen in deze gemeente sinds 1989 officieel Friestalig. Voor degenen die nog gewend zijn aan de oude namen, staan die er op de plaatsnaamborden nog wel onder.

Ligging

Het dorp Garyp ligt Z van het water de Wide Ie en het dorp Feanwâldsterwâl, ZW van de dorpen Burgum en Sumar en het Burgumer Mar, WZW van het dorp Eastermar, WNW van het dorp De Tike en het water De Leien, NW van het dorp Nijega, NNW van het dorp Oudega, NO van het dorp Earnewâld en het Nationale Park De Alde Feanen, ONO van de dorpen Warten en Wergea, OZO van het dorp Hempens en de stad Leeuwarden, ZO van de dorpen Suwâld, Tytsjerk en Ryptsjerk en ZZO van het dorp Hurdegaryp.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Garyp 100 huizen met 620 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 800 huizen met ca. 1.900 inwoners.

Geschiedenis

De nederzetting Garyp is ontstaan op een zandhoogte die boven het veen uitsteekt, een 'zandeiland'. Daar is nu niet veel meer van te herkennen. De grootste hoogten zijn alle afgegraven, men gebruikte het mooie witte zand o.a. als strooizand in de stal en op het boerenerf. In de jaren dertig is het gebied tussen de Geref. Kerk en de Ielke Boonstraloane (waar nu de sportvelden zijn) afgegraven. Dit gebeurde in het kader van de Werkverschaffing. Met kipkarren getrokken door een paard werd het zand naar skûtsjes (vrachtschepen) gebracht die in de Skipfeart lagen.

Een herkenbare hoogte is nog wel steeds die waar de (woon)boerderij met de toepasselijke naam 'Heechhiem' staat aan de Westerein. Tezamen met het gebied van de Ljippenstâl vormde dit een wier (wier = een kleine terp). Zo heeft Garyp drie van deze wieren gekend. De naam van een huis aan het Tsjerkepaed herinnert daar nog aan: "Op trije herne wier".

Qua waterhuishouding hoorde Garyp vroeger eerder bij het gebied 'De Lege Midden' dan bij 'De Wâlden'. Het dorp was voor een groot deel alleen maar een uitloper van 'De Lege Midden', economisch niet belangrijk want de grond was arm, hoog en droog. De edelen en rijke boeren woonden immers op het kleigebied waar de grond veel vruchtbaarder was. Vanwege het turfmaken hebben hier toch wel mensen van stand gewoond. Toen dat gedaan was, bleven ze misschien voor het gerief en wellicht uit strategisch oogpunt.

De westkant van het dorp was waarschijnlijk vrij kaal, aan de oostkant waren in de middeleeuwen lanen met boomwallen. Easterein, Greate en Lytse Buorren werden beplant met bomen. Het begin van het woudengebied-uiterlijk van Garyp was er. Als dan in 1916 de Eernewoudster polder ontstaat wordt het dorp afgesneden van 'De Lege Midden' en wordt het pas echt een 'wâlddoarp' (woudengebied-dorp) met een prachtige beschutte omgeving.

- Zie verder: vele artikelen over de geschiedenis van Garyp op de lokale dorpssite.

Recente ontwikkelingen

- In 2015 en 2016 is het dorp heringericht. De details daarvan vind je in de Eindvisie KIK* Garyp. * KIK betekent 'Kansen in Kernen', wat een project was om met een aantal dorpen in de gemeente en enkele buurgemeenten qua inrichting een 'kwaliteitsslag' te maken, welke ruimte er kwam dankzij de aanleg van de Centrale As, die de dorpen heeft ontlast van doorgaand verkeer. Dat bood kansen, zoals het verbeteren van de verkeersveiligheid en het vergroten van de leefbaarheid. De Gravinneloane is veranderd in een dorpslaan, uitgevoerd in rode klinkers. De aangrenzende begraafplaats heeft een ruimere entree gekregen. Meest in het oog springend is de verlengde Gariper Opfeart en de nieuwe waterpartij langs de Gravinneloane. Beide komen samen op een plein dat is ingericht volgens het principe van shared space / dielde romte. Een trefpunt met bankjes, een veldje en een vissteiger. Nadere informatie vind je ook in de KIK Schetsvisie voor het dorp.

- In tijden van krimp is het een uitdaging om een dorp leefbaar te houden middels voldoende voorzieningen en woningen voor starters en senioren. De lokale aannemer Timmermans uit Garyp heeft in zijn dorp in beide voorzien. Hij heeft in 2014 zijn eigen huis en bedrijfspand geruild met de voormalige zuivelfabriek De Eendracht, omdat hij de slechte staat van het complex niet kon aanzien. Hij heeft er zorgwoningen in gebouwd en het complex biedt tevens onderdak aan een huisarts, apotheek, fysiotherapeut, pedicure, peuterspeelzaal en kinderopvang.

Als volgend project heeft hij in 2016 een oude boerderij verbouwd tot 7 betaalbare woningen, in principe bedoeld voor starters, maar ook geschikt als seniorenwoningen.

Bezienswaardigheden

- Garyp heeft 16 rijksmonumenten.

- Windmotor Garyp.

Natuur en recreatie

- Suwâld en Garyp beschikken - naar eigen zeggen - over het (ten tijde van de inproductiename) eerste autonooom op zonne-energie varende fiets- en voetveer ter wereld; Zonnepont Schalkediep, een veerdienst over het Prinses Margrietkanaal. Het dak van de pont bestaat uit zonnepanelen, die het licht van de zon omzetten in elektriciteit. Deze stroom voedt de accu’s.

Beeld

- Het doel van de site Ald Garyp is om zoveel mogelijk mooie oude foto's van het dorp te laten zien. Veel foto's komen uit de archieven van Wijtze Kobus, Hinne Smedes, Klaas Veltman en Reinder Herder. Ze hebben ook een Facebookpagina met oude foto's van het dorp.

Links

- Algemeen: - Site van en over Garyp.

- Belangenorganisatie: - Dorpsbelang Garyp.

- Buurtverenigingen: - Buurtvereniging Tsjerkebuorren Garyp. - Buurtvereniging Klompmakkersstreek.

- Dorpshuis: - Nagenoeg alle verenigingen en groeperingen uit Garyp zijn bij Mienskip Sintrum It Geahûs te gast voor hun activiteiten. Het dorpshuis is een veelzijdige culturele en sportieve ontmoetingsplaats. Letterlijk en figuurlijk midden in de gemeenschap is It Geahûs het bruisende dorpshart. Het dorpshuis streeft er naar om de spil te zijn in culturele, sportieve, sociale en gezellige momenten voor alle inwoners van het dorp en omstreken. Daarvoor staan vele ruimtes ter beschikking voor vele initiatieven en mogelijkheden waar mensen elkaar ontmoeten en tijd voor elkaar maken. Zoals culturele avonden en verenigingsactiviteiten, en een gezellig potje kaarten kan ook in It Geahûs.

- Onderwijs en kinderopvang: - Basisschool De Wrâldpoarte in Garyp is sinds juli 2017 officieel een Zonneschool. Met een feestelijke opening is gevierd dat maar liefst 98 zonnepanelen op het gebouw zijn geplaatst. De zonnepanelen zijn geplaatst naar aanleiding van het Zonnescholen-project in opdracht van Onderwijsbureau Meppel. Projectleider Hotze Hofstra: "Je ziet dat scholen graag duurzamer willen worden, maar daar ondersteuning bij nodig hebben. Door de gezamenlijke aanpak besparen de scholen veel geld en wordt het regelwerk hen uit handen genomen." De elektriciteit die de school met deze zonnepanelen opwerkt, dekt het gehele verbuik van de school en is vergelijkbaar met het energie gebruik van 8 huishoudens per jaar. De verwachting is dat de panelen 25 jaar meegaan.

- Waar mag je buiten in de regenplassen spelen? Waar kan je samen met je vriendjes met zand en water spelen? Waar kan je naar hartelust knutselen, verven of plakken? Waar kan je de hele dag onbezorgd spelen? Dat kan allemaal bij Kinderopvang Garyp. Kinderen van 0-12 jaar kunnen hier de hele dag verblijven onder toezicht van gekwalificeerde leiding. Ze gaan zo veel mogelijk uit van de behoefte van het kind. Daar spelen ze op in door gerichte activiteiten, zoals binnen knutselen, en buiten spelen met wat de natuur zoal te bieden heeft.

- Muziek: - Brassband Looft den Heer. - Zanger Hille V.

- Sport: - Voetbalvereniging V en V '68. - Volleybalvereniging. - Gymnastiekvereniging V en V.

- Bedrijfsleven / ondernemen: - Op de site van Ondernemend Garyp vind je een overzicht van alle hierbij aangesloten lokale ondernemers.

- Duurzaamheid: - In Garyp is in januari 2017 het op dat moment grootste zonnepark van Nederland opgeleverd. Zonnepark De Griene Heide is gerealiseerd op een voormalige grofvuillocatie en krijgt hiermee een nieuwe duurzame functie. Het park met maar liefst 27.000 panelen voorziet het gehele dorp plus nog 3 buurdorpen (in totaal ca. 1.700 huishoudens) van duurzame en groene energie. Maar het gaat over meer dan duurzaamheid. In 2013 is het idee voor dit park ontstaan, waarbij het hele dorp betrokken is bij het proces. De inwoners zijn daarom ook trots op hun ‘eigen’ zonnepark. En het heeft voor lokale bedrijven de nodige werkgelegenheid opgeleverd. Zie ook de RTL4-reportage d.d. januari 2017.

- "Garyp kan aan de slag om wellicht het eerste aardgasvrije dorp van Nederland te worden. Gemeente Tytsjerksteradiel krijgt hiervoor in 2019 een bijdrage van € 5,5 miljoen uit het rijksprogramma 'Proeftuinen voor aardgasvrije bestaande wijken'. De gemeente heeft in nauwe samenwerking met de lokale Enerzjy Koöperaasje (EKG), Dorpsbelangen en de Ondernemersvereniging een plan bij het rijk ingediend. Wethouder Andries Bouwman is blij met de toekenning: “Dit dorp kan een voorbeeld worden voor andere dorpen in onze gemeente, Fryslân en ver daarbuiten. Niet alleen omdat we nu een versnelling kunnen maken in de energietransitie, maar vooral vanwege de actieve betrokkenheid van de inwoners bij dit plan.” De gemeente Tytsjerksteradiel streeft ernaar in 2040 energieneutraal te zijn. In het nieuwe coalitieakkoord “Duorsum oparbeidzje” zet het college fors in op de energietransitie.

Het dorp is met zijn 1.900 inwoners, 600 woningen en een gedreven gemeenschap al geruime tijd bezig met het ontplooien van duurzame initiatieven. Dorpsbewoners hebben een energiecoöperatie (de EKG) opgericht en op de voormalige stortlocatie is een zonnepark met 27.000 zonnepanelen gerealiseerd. Ook vertegenwoordigers van Dorpsbelangen en de EKG zijn blij met de erkenning van het rijk om deze gezamenlijke aanpak voor hun dorp op te starten: “Het is een zonnige dag voor Garyp. Vandaag bereikte de meter van het zonnepark al de verwachte jaaropbrengst van 6 miljoen kWh en krijgen we groen licht van het rijk om onze ambities verder tot uitvoer te brengen. We kunnen het eerste zelfvoorzienende dorp worden”, aldus Gjalt Benedictus van de EKG d.d. medio december 2018.

Van aardgas naar elektriciteit
Uit onderzoek blijkt dat het technisch mogelijk is om het dorp aardgasvrij te maken. Het all electric maken van de woningen en gebouwen lijkt de meest haalbare optie. Met de opgewekte stroom afkomstig van het eigen zonnepark ‘De Griene Greide’, kunnen zij voldoende groene stroom leveren aan alle woningen. Naast het opwekken van energie wordt in het dorp ingezet op het besparen van energie, het isoleren van woningen en het begeleiden van bewoners in de energietransitie vanuit It Enerzjyhûs in het dorp. Belangrijk uitgangspunt daarbij is dat de opbrengsten beschikbaar komen voor de gemeenschap. Voor nadere informatie zie de Samenvatting uitvoeringsplan gasvrij Garyp." (bron: gemeente Tytsjerksteradiel, december 2018)

- "Met de opening van het informatieloket ‘Enerzjyhûs' is het project Aardgasvrij Garyp in juni 2019 officieel gestart. Met het symbolisch dichtdraaien van een gaskraan is het informatieloket geopend voor publiek. Wethouder Andries Bouwman: “In het aardgasvrije Enerzjyhûs kunnen inwoners terecht voor informatie en advies om aardgasvrij te wonen. Het Enerzjyhûs is een belangrijk onderdeel van het project om het eerste aardgasvrije dorp in Nederland te worden. Naast het opzetten van het Enerzjyhûs is er afgelopen maanden hard gewerkt aan het project. Zo hebben 235 inwoners een energiescan van hun woning laten maken en komende tijd volgen er nog meer. Ook is er een groot aantal woningverbeterplannen opgesteld. Hierin wordt geadviseerd over de technische en bouwkundige maatregelen om de woning aardgasvrij te maken. Er zijn vier modelwoningen geselecteerd waar dorpsbewoners een kijkje kunnen nemen wat er mogelijk is om je huis aardgasvrij te maken. Er is een subsidieregeling opgesteld om de woningbezitters in het dorp te ondersteunen om aardgasvrij te kunnen wonen." (bron: gemeente Tytsjeksteradiel, juni 2019)

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Garyp Petrus tsjerke.