Status

- Garnwerd is een dorp in de provincie Groningen, in de streken Westerkwartier en Middag-Humsterland en de gemeente Westerkwartier. T/m 1989 gemeente Ezinge. In 1990 over naar gemeente Winsum, in 2019 over naar gemeente Westerkwartier.

- Onder het dorp Garnwerd vallen ook de buurtschappen Antum en Krassum, een klein deel van de buurtschap Aduarderzijl, de buurtschap met kerk Oostum, en het grootste deel van de buurtschap Wierumerschouw (voor de postadressen). Geografisch gezien valt dit deel van Wierumerschouw in feite onder de buurtschap met kerk Oostum.

Ook de buurtschap Klein-Garnwerd viel, zoals de naam reeds suggereert, vanouds onder dit dorp. Door de aanleg van het Reitdiep ter plekke in 1629 werden zij echter van elkaar gescheiden (zie verder bij Geschiedenis). In 1811 besloot het toenmalige Franse gezag daarom om deze buurtschap aan de gemeente Winsum toe te voegen.

Naam

Uitspraak
Gaarwrt of Garwerd.

Oudere vermeldingen
10e-11e eeuw ad Granauur?, 11e eeuw in Granauur? midden 12e eeuw de Gruonewrth, 1283 in Gernewart, 1506 Gernewerdt.

Naamsverklaring
Het eerste lid is moeilijk te duiden, het tweede lid is het Oudfriese uur? 'wierde, bewoonde hoogte'. Misschien van de persoon Grano. Dit is aannemelijker dan grân* 'graan', de persoonsnaam Garre of het Oudfriese gear 'schuine strook'. De vorm Gruonewrth wordt gezien als een schrijffout, of het is niet dit dorp, maar een onbekende plaats in de buurt van Gruningen (Groningen) met de betekenis 'groene wierde'.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

Het dorp Garnwerd ligt O van het dorp Ezinge, ZW van het dorp Winsum en NW van het dorp Sauwerd en grenst in het O aan het Reitdiep en in het W aan het Aduarderdiep.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Garnwerd 80 huizen met 465 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 180 huizen met nog altijd ca. 450 inwoners.

Geschiedenis

Veer en brug
Reeds sinds 1631 was hier een overzetveer over het Reitdiep. Het was er gekomen op aandrang van de Klein Garnwerders die, door het kort tevoren aangelegde Reitdiep ter plekke, ter rechttrekking van de meanderende Hunze O daarvan, van hun moederdorp waren afgesneden. Tot 1888 was dat veer een bootje. In dat jaar kocht de gemeente Ezinge voor het Garnwerder veer de veerpont van de zuidelijker gelegen buurtschap Wierumerschouw, die overbodig werd omdat daar in 1887 een brug over het Reitdiep was gekomen. In 1933 kwam er ook bij Garnwerd een brug over het Reitdiep, waardoor ook daar geen veerpont meer nodig was. - Artikel over de geschiedenis van het overzetveer alhier op het weblog van Harry Perton. Op hetzelfde weblog vinden we ook een artikel in tekst en beeld over de 'seingever' zoals het kennelijk werd genoemd: de bel onder een afdakje waarmee mensen aan het aan de overkant gelegen Café Hammingh - waarvan de uitbater tevens reder en kapitein van het veer was - lieten weten dat ze graag overgezet wilden worden.

- De Burgemeester Brouwersstraat in Garnwerd is volgens de inwoners de smalste straat van Nederland (zie de 5e afbeelding op deze pagina). Vanouds was dit weggetje alleen bestemd voor voetgangers en vee. Een aanwonende beklaagt zich er in 1803 bij de drost van het Westerkwartier over dat de dominee er telkens met zijn wagen met pas geoogst graan doorheen rijdt, en daarmee bij hem "de pannen van het dak rijdt"...

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp, kun je terecht bij de volgende site en literatuur:

- Schoolmeesterrapport m.b.t. Garnwerd anno 1828.

- In het in 2014 verschenen, ca. 150 pagina's tellende boek 'Tussen meeuw en leeuw. Het verhaal van Garnwerd en de Garnwerders' wordt de historie van het pittoreske wierdendorp van de prehistorie tot onze tijd op heldere wijze beschreven. De teksten worden ondersteund door tientallen, veelal historische foto's en afbeeldingen en verluchtigd met een groot aantal anekdotes en legendes over het dorp en de inwoners. Het boek is verkrijgbaar via de link en bij instanties in het dorp en in de regio, die ook onder de link worden vermeld.

Recente ontwikkelingen

- Presentatie concept-Dorpsvisie (okt. 2015). - Film gemaakt door inwoners, t.b.v. de presentatie van Dorpsvisie 'Garnwerd, iets boven Groningen' op 18 maart 2016.

Bezienswaardigheden

- In Garnwerd vind je het smalste voor auto's toegankelijke dorpsstraatje van Nederland: de Burgemeester Brouwerstraat, die op sommige plaatsen nog geen 3 meter breed is. Dit straatje wordt geflankeerd door monumenten. Het dorp is dan ook aangewezen als beschermd dorpsgezicht.

- Het kleine dorpje Garnwerd is zeer bezienswaardig; het heeft maar liefst 24 rijksmonumenten, alle gelegen aan de Burgemeester Brouwerstraat en de Hunzeweg. Naast een reeks woonhuizen betreft dit o.a.:

- De Sint Ludgerkerk is oorspronkelijk een begin 13e-eeuwse romanogotische kerk. Het koor is het oudste deel. Het schip dateert uit end 14e eeuw. De oude toren van de kerk is in 1738 tijdens het luiden grotendeels ingestort. Drie van de klokkenluiders worden onder de stenen bedoven en overlijden ter plekke, de drie anderen overleven het "miraculeuselijk", aldus het artikel onder de link. In 1751 zijn de toren en de westmuur herbouwd. Dit jaartal is te vinden op een gedenksteen. In 1809 geeft Carolus Justus Lewe, heer van Aduard, opdracht aan orgelbouwer Lambertus van Dam uit Leeuwarden tot de bouw van het kerkorgel. In 1834 wordt het orgel door de zonen van Van Dam verder uitgebreid. Het zou volgens de overlevering oorspronkelijk bestemd zijn geweest voor de Abdijkerk van Aduard, maar het schip dat het orgel vervoerde kwam vast te zitten in het ijs bij Garnwerd. De opdrachtgever had financiële problemen en verkocht het orgel aan het dorp. Preekstoel, herenbank en avondmaalstafel dateren uit de 17e en 18e eeuw. De kerk is eigendom van Stichting Oude Groninger Kerken.

- Voormalige pastorie uit 1889 (Burg. Brouwerstraat 4).

- De Meeuw (Hunzeweg 38) is een korenmolen en voorheen ook pelmolen, gebouwd in 1851, nadat zijn voorganger was afgebrand. De molen is in 1969 en 1977 gerestaureerd. De molen is tegenwoordig eigendom van Molenstichting Winsum en wordt elke zondag door een vrijwillige molenaar in bedrijf gesteld. De molen is dan van 14.00-17.30 uur te bezichtigen. Er is dan ook verkoop van huisvlijtproducten uit Garnwerd en omgeving. Mede vanwege de prachtige ligging aan het Reitdiep en het weidse uitzicht over het grensgebied van Westerkwartier en Hogeland is De Meeuw een grote toeristische trekpleister. - Geschiedenis van molen De Meeuw en zijn voorganger.

- IJzeren ophaalbrug over het Reitdiep uit 1933.

Evenementen en activiteiten

- De Garnwerders beginnen het nieuwjaar altijd met 'frisse' moed middels de Nieuwjaarsduik (in 2019 voor de 10e keer). - Videoreportage Nieuwjaarsduik 2016.

- Onder het motto 'Te Gast in Garnwerd' is er 4x per jaar een concert van uiteenlopende aard in de dorpskerk.

- Garnwerd Grandioos (juli) is een meerdaags dorpsfeest met heel veel te doen voor jong en ouder, met o.a. op zaterdag de Braderie, en op zondag:

- De Braggeltocht, (2e zondag in juli) is een tocht van iets meer dan 2 kilometer door en langs modderige sloten, voor max. 1000 deelnemers. Er is zowel een wedstrijdloop als een recreatieloop. Het geheel wordt omlijst door enkele 'Dweilorkesten' en natuurlijk honderden toeschouwers die de deelnemers aanmoedigen en toelachen. Deelname kost slechts €5,00 per persoon, inclusief een T-shirt, een drankje en een herinneringsvaantje. Tip: ook leuk om aan mee te doen als je in deze periode toevallig in de buurt op vakantie bent. In de videoreportage van de Braggeltocht 2013 kun je vast een indruk krijgen hoe het er in het echt aan toegaat.

- De Reitdieptochten (op een zondag eind augustus) zijn zwemwedstrijden in het Reitdiep. De afstanden zijn 500 meter tot 16 jaar en 1000 meter vanaf 16 jaar.

- De Garnwerder ijsbaan van de in 1924 opgerichte IJsbaanvereniging Reitdiep is dankzij de ligging, de baan en vooral zijn vele vrijwilligers een gegarandeerd ouderwets mooi schaatsfestijn. Uiteraard mits er voldoende ijs ligt.

Natuur en recreatie

- Bij café Hammingh is zwemgelegenheid in het Reitdiep.

- Het dorpsommetje Garnwerd - Aduarderzijl voert je vanuit het dorp via deels onverharde paden en langs het Aduarderdiep naar het historische sluizencomplex van Aduarderzijl. Vandaar loop je verder via de oude, deels afgegraven wierde Antum terug naar het dorp waar het laatste deel van de route door het oude rustieke deel van het dorp terug naar het vertrekpunt loopt.

- "Wandelen door meer dan 2000 jaar geschiedenis in het Reitdiepdal met je smartphone in de hand. Dat kan nu met de app Waddenland Routeland. In juni 2019 is de eerste interactieve thematische wandelroute van Stichting Promotie Waddenland gelanceerd. De route is de eerste in een serie van tien nieuwe wandel-, fiets- en vaarroutes in de regio Waddenland. Thema’s. Alle routes hebben een thema dat past bij een bepaalde regio. Het thema van de eerste route is ’Wandelen door 26 eeuwen bewoningsgeschiedenis’. De route neemt wandelaars mee op een verhalende en beeldende historische tocht door het Reitdiepdal, dat al honderden jaren bewoond wordt. De route loopt van Garnwerd via Hekkum naar Klein Wetsinge. Interactief. De verhalen van de routes wordt ondersteund met de nieuwste multimediatechnieken. Met je smartphone word je langs wetenswaardigheden en bezienswaardigheden geleid. Wandelaars kunnen tijdens de route ook filmmateriaal zien en geluidsfragmenten horen. Ook kunnen verdwenen gebouwen zoals borgen en kerken met de app weer tot leven worden gebracht op de plek waar je op dat moment staat."

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Garnwerd, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Filmpje van fietser die je in 2 minuten heel Garnwerd laat zien, d.w.z. door het versneld afspelen van zijn opnamen...

- In deze aflevering van het tv-programma 'Dam op' (van RTV Noord, mei 2015) interviewt Wiebe Kleinstra de in 2015 wegens zijn verdiensten voor het dorp tot 'burgemeester van Garnwerd' benoemde Pieter van Dijk, die meer dan 30 jaar op een uit 1907 daterende 23 meter lange Groninger zeetjalk heeft gewoond, in de haven van het dorp, maar die, nu hij en zijn vrouw 'een dagje ouder worden', op de vaste wal gaat wonen. Verder nog een interview met de - van oorsprong Amerikaanse - succesvolle kunstenaar Jon Gardella. Zijn werk als beeldhouwer, tekenaar, schilder en decorbouwer gaat vanuit het dorp de hele wereld over.

Links

- Algemeen: - Site van en over Garnwerd.

- Nieuws: - Dorpskrant 'Gört', "ook wel de krant van wakker Garnwerd en omstreken", verschijnt een 6-tal keren per jaar. Via de link is hij ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Belangenvereniging: - Het bestuur van de zeer actieve Dorpsvereniging Garnwerd e.o. houdt zich niet alleen bezig met de samenwerking tussen het dorp en de gemeente, organiseert ook ontspannende activiteiten. Vrijwel het hele dorp is lid van de Dorpsvereniging.

- Onderwijs: - Sinds 1875 heeft Garnwerd een school. In 1983 wordt de huidige school betrokken. De naam van deze Basisschool Kromme Akkers is ontleend aan het stuk land waarop de school is gebouwd. Dat land heet zo omdat de voren van de voormalige akkers de vorm hadden van een halve maan. De betrokkenheid van de school bij plaatselijke verenigingen is groot (toneel, dorpsvereniging, koren). De school heeft ca. 60 leerlingen.

- Muziek: - De Rijdende Popschool heeft als thuisbasis Garmerwolde en komt naar een aantal Groninger dorpen toe - waaronder sinds 2015 ook Garnwerd - met alles wat nodig is om muziek te maken in een band. Kinderen en jongeren krijgen muziekles in een bandje, waarin ze voornamelijk popmuziek spelen.

- Garnwerd Radio is - aldus hun site - het gezelligste internet piraten-radiostation vanuit het Noorden.

- Motoren: - De Free Bikers Garnwerd zijn ontstaan in 2013, na het vroegtijdig overlijden van hun vriend Klaas Postma die er altijd trots op was om een Free Biker te zijn. 7 mannen hebben de koppen samen gestoken en doen dingen samen of alleen, maakt niet uit, zolang ze maar plezier beleven met hun hobby: het motorrijden. Géén club is hun devies. Toch organiseren ze een eigen treffen en zijn ze actief tijdens het dorpsfeest in juli, gewoon omdat ze het leuk vinden.

- Duurzaamheid: - "Energie Coöperatie GLOED (Garnwerd Lokaal Onafhankelijk en Duurzaam) is opgericht in 2016 en wordt bestuurd door inwoners van het dorp. De coöperatie, voortgekomen uit de Commissie Energie van de dorpsvereniging, is opgericht om uitvoering te kunnen geven aan energieprojecten in het dorp en directe omgeving. Het voornaamste doel van GLOED is onze directe leefomgeving te verduurzamen en parallel daaraan de leefbaarheid te versterken. Dat doen we onder meer door duurzame energie lokaal op te wekken, om te beginnen met het project Zonnecollectief*. Door dit soort projecten te initiëren willen we energiegelden voor onze eigen regio behouden. Op dit moment besteden alle huishoudens in het postcodegebied van Coöperatie GLOED samen jaarlijks miljoenen euro’s aan hun energierekening. Veelal vloeien deze gelden onze regio uit. Het zijn veelal buitenlandse bedrijven maar in ieder geval bedrijven van buiten de noordelijke regio die daaraan verdienen. Over de besteding van de winsten hebben we geen zeggenschap. Wij willen deze gelden behouden om ze te kunnen inzetten voor duurzaamheid en leefbaarheid van ons dorp en omgeving."

* Enkele Garnwerders wilden graag zonnepanelen, maar dat ging zomaar niet. Garnwerd is namelijk een beschermd dorpsgezicht. Dan kun je niet zomaar je dak volleggen met glinsterende zonnepanelen. Maar het dorp heeft daar een creatieve oplossing voor bedacht: 26 huishoudens in het dorp hebben middels een Zonnecolectief gezamenlijk 232 aangekocht, en die geplaatst op het dak van een loods van de familie Keizer in buurdorp Feerwerd (Torensmaweg 21). In maart 2017 is het zonnepanelendak feestelijk in gebruik genomen. "De betekenis zit hem er vooral in dat we het als collectief doen en dat we als gemeenschap een rol spelen in de energietransitie", aldus mede-initiatiefnemer Joris de Winter bij de ingebruikname.

- Genealogie: - Lidmaten Garnwerd en Oostum 1624-1811. - Overzicht van begravenen op de lokale begraafplaats, met foto's van de grafzerken.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)