Status

- Enumatil is een dorp* in de provincie Groningen, in de streek en gemeente Westerkwartier. T/m 2018 gemeente Leek. T/m 1989 viel het dorp ook nog deels onder de gemeenten Zuidhorn en Oldekerk.** Het dorp heeft ook twee postcodes (9811 en 9812) om de delen onder de toenmalige gemeenten Leek en Zuidhorn te kunnen onderscheiden. Het deel onder de gemeente Oldekerk betrof slechts enkele panden en had geen eigen postcode. Door grenscorrecties bij de herindelingen van 1990 is het dorp geheel onder de gemeente Leek komen te vallen.

* Blijkens het beschrevene onder Bezienswaardigheden heeft Enumatil sinds 1847 een kerk. Voorheen was het dus nog een buurtschap, die volgens het onder Geschiedenis beschreven schoolmeesterraport uit 1828 destijds onder het dorp Lettelbert viel.

** "Het verhaal gaat dat de grens tussen de gemeenten Leek en Zuidhorn in Enumatil dwars door de bedstee van Dorpsstraat 16 zou hebben gelopen, zodat het mogelijk zou zijn dat bijvoorbeeld de man in de gemeente Leek sliep en de vrouw in de gemeente Zuidhorn. We zullen het verhaal maar laten voor wat het is." (aldus de website Zuidhorn in Beeld)

Naam

In het Gronings
Aimtil, IJmentil.

Bijnaam
De bijnaam voor Enumatilsters is schaifdokken. Waarom dat zo is, heeft men tot heden nog niet kunnen achterhalen.

Oudere vermeldingen
1456 Enematil, 1582 ad Emonis pontem, ca. 1660 Eemetil, 1794 Eem-til, Ema-til.

Naamsverklaring
Til 'vaste brug' toebehorend aan het geslacht Enuma 'de lieden van de persoon Ene'.(1)

Ligging

Het dorp Enumatil ligt W van de stad Groningen, Z van het dorp Zuidhorn en NO van het dorp Leek, rond het punt waar het Hoendiep, het Lettelberterdiep en de Matsloot bij elkaar komen, en rond de provincialeweg N978 (Zuidhorn - Leek). In het dorpsgebied liggen 3 bruggen over de Matsloot. Vanuit de dorpskern gezien zijn dat achtereenvolgens de Eerste Brug, de Tweede Brug, en de Auwemadraai in de N978 (op de grens met de Midwolder buurtschap Pasop). Laatstgenoemde brug is in 2009 geheel vernieuwd. Verder heeft het dorp nog een brug over het Hoendiep. Aanvankelijk was dat een zogeheten klapbrug.

Statistische gegevens

De huizen- en inwonertallen van Enumatil in 1840 waren gesplitst in 28 huizen met 143 inwoners onder de gemeente Leek en 7 huizen met 40 inwoners onder de gemeente Zuidhorn. Onder de gemeente Oldekerk werd het dorp in dat jaar niet apart vermeld. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 140 huizen met ca. 350 inwoners.

Geschiedenis

Vroeger liep op de plek van het huidige Enumatil de landweg van Groningen naar Friesland, over de kleirug van de rivier de Oude Riet. Haaks op deze rug loopt het Hoendiep. Het land ten zuiden van het dorp kon aanvankelijk niet worden ontwaterd omdat de Oude Riet als barrière fungeerde. Het dorp had daarom in de eerste eeuwen van zijn bestaan nogal eens last van overstromingen. Daarom groeven de Aduarder monniken een afvoerkanaal dat rechtstreeks op het Reitdiep aansloot, dwars door die Oude Riet-bedding heen. De bagger uit het kanaal werd op het land gegooid. Op de zo ontstane wallen hebben de kloosterlingen vervolgens de boerderijen gesticht.

Later had het geslacht Ewsum, dat het landgoed Nienoord in Leek bewoonde, een groot belang in het onderhoud van het Hoendiep. Deze familie liet namelijk grote veengebieden ontginnen (= geschikt maken van grond voor bebouwing of exploitatie) bij Leek, het huidige Leekstermeer. De turf werd via het Hoendiep afgevoerd. Ook de Groningse handelaren maakten graag gebruik van het kanaal om naar Friesland en Holland te varen. Een tocht via het Reitdiep en de Wadden verliep namelijk veel moeizamer.

De eerste 'til' (vaste brug) van Enumatil is rond 1445 geslagen. In 1582 leggen de Spanjaarden rond het dorp een verdedigingsschans aan ter bescherming van de vaarroute van en naar de in die tijd Spaansgezinde stad Groningen.

In 1744 telt het dorp slechts 14 huizen. Ruim 80 jaar later ziet het dorp er heel wat florissanter uit. Dit blijkt uit het rapport van het hoofd van de openbare lagere school uit 1828. Er zijn in die tijd in het dorp twee kasteleins, twee winkeliers, een bakker, een schoenmaker en een timmerman. Ook waren er twee molens. In 1859 wordt de weg Groningen - Enumatil - Marum door de provincie verbeterd. De nieuwe grindweg is een hele verbetering voor de postkoets. Het dorpsleven heeft lange tijd gefloreerd door de strategische ligging aan het Hoendiep, de belangrijkste vaarweg tussen Groningen en Friesland. Het dorp heeft een hoge bebouwingsdichtheid, wat kenmerkend is voor een dorp dat van verkeer leefde.

Tot 1940 groeit Enumatil gestaag en aan beide kanten van het Hoendiep wordt veel gebouwd. Hierbij is de brug meerdere malen vernieuwd. Na 1940 is het dorp nauwelijks meer gegroeid als gevolg van het sterk verminderde belang van het Hoendiep. In die tijd heeft het Van Starkenborghkanaal namelijk de functie van hoofdvaarroute tussen Friesland en Groningen van het Hoendiep overgenomen. Nadat het belang van de verkeersfunctie over het water hier was verdwenen, was het ook met de bedrijvigheid vrijwel gedaan. Het dorp is altijd klein gebleven, want omdat het in een uithoek van de gemeenten Leek, Oldekerk en Zuidhorn lag (onder welke gemeenten het dorp tot de herindeling van 1990 allemaal viel), was uitbreiding voor geen van de gemeenten interessant.

Kleibodem
Hoe komt het dorp aan zijn kleibodem? Duizenden jaren geleden lag op de plek van het huidige dorp het dal van de Oude Riet. Dit Rietdal, dat later de grens tussen Langewold en Vredewold vormde, liep over Enumatil oostwaarts, boog dan bij Den Horn naar het noorden af langs de hoogte van Noord- en Zuidhorn. Nog altijd is op topografische kaarten van de omgeving deze loop te herkennen aan de hand van sloten en hoogtelijnen. In de rivierbedding zette zich klei af. Het omringende land bestond uit veen. Later steeg de zeespiegel, zout water drong het dal binnen, en de Riet slibde dicht. Aan weerszijden van de dichtslibbende rivier is het veen later door inklinken flink gezakt, waardoor de "kleidijken" als ruggen boven de omgeving uitkwamen. Vandaar namen als Dijkstreek en Westerdijk. Tijdens de aanleg van een diepriool in 1985 was in de Dorpsstraat te zien dat het dorp op een kleilaag van zeker 7 m ligt, met daaronder een veenlaag. (bron: G.H. Ligterink)

- Geschiedenis van Enumatil, waaronder de molens en de schans.

Recente ontwikkelingen

- Het geldende Bestemmingsplan Enumatil/Oostwold dateert uit 2009.

- Reportage over Enumatil anno 2000 (in Reformatorisch Dagblad).

- De basisschool is na afloop van schooljaar 2011/2012 gesloten. Kort ervoor, in 2011, is nog het boek '150 jaar Gereformeerde School Enumatil' verschenen, van de hand van Harm Veldman. Vanwege de nauwe relatie tussen school en de lokale GKV-kerk, geeft het boek ook een schat aan informatie over die kerkelijke gemeente.

Bezienswaardigheden

- In 2009 is de dorpskern benoemd tot beschermd dorpsgezicht. Reeds in het Streekplan Groningen uit 1985 wordt het dorp onder de kruisdorpen vermeld als beschermingswaardig dorpsgezicht. Kort samengevat is dit dorpsgezicht om de volgende redenen bijzonder: het dorp bevindt zich bij een kruispunt van middeleeuwse verkeerswegen; het dorp heeft zijn ontstaan te danken aan de bouw van een militaire schans in de Tachtigjarige Oorlog; het dorp kan worden gekenmerkt als een gaaf kruisdorp aan het water. Voor nadere toelichtig zie de notitie Voorstel om te komen tot beschermd dorpsgezicht Enumatil (2009).

- Enumatil heeft 2 rijksmonumenten, zijnde molen Eben Haëzer en Café Otter.

- Enumatil heeft 4 gemeentelijke monumenten, zijnde de woonhuizen op Dorpsstraat 21, Hoendiep 4 en 39, en Molenpad 18.

- Het pand van de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt (Dorpsstraat 20) dateert uit 1924 en is de opvolger van de vorige kerk, uit 1847, die op dezelfde locatie stond en in 1924 is afgebroken. In 1945 kwam de kerk aan de GKV. Het kerkorgel is in 1980 gebouwd door de fa. Bern. Koch. "De geschiedenis van onze gemeente is - tot 1989 - bijzonder goed gedocumenteerd. Zowel in 1964 als in 1989 verschenen publicaties over de historie van onze gemeente. Het boekje uit 1964, van de hand van ds. E. Koop, is niet meer verkrijgbaar. Het boekje uit 1989, 'Levend verleden. 150 jaar Gereformeerde Kerk Enumatil 1839-1989', is via de link ook online te lezen." "Onder deze link kun je foto's bekijken van ons kerkgebouw. We nemen je graag mee langs de kerkzaal, het doopvont, de preekstoel, de muziekinstrumenten, de zalen en de soos (die luistert naar de toepasselijke naam 'Raadskamer')." - Site Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt.

- Gereformeerde (PKN) kerk De Rank (Hoendiep 43) is in 1847 ontstaan als Christelijk Afgescheiden Gemeente. In 1869 wordt dit de Christelijke Gereformeerde Gemeente, in 1892 wordt het de Gereformeerde Kerk. De pastorie voor de predikant staat er sinds 1952 en in 1955 komt het huidige kerkgebouw gereed (nadat ze tot 1945 kerkten in de hierboven beschreven kerk. Vervolgens hebben ze tot 1955 de hieronder beschreven Hervormde kerk mogen gebruiken). Sinds 1979 was de dominee-functie in deze kerkelijke gemeente vacant. De kerkelijke gemeente omvatte de kernen Briltil, Den Horn, De Poffert, Enumatil, Faan, Lettelbert, Oostwold en Pasop. De kerk viel onder de Hervormde Gemeenten van Hoogkerk, Leek, Niekerk en Zuidhorn. Sinds 2001 was dhr. D. Kruyt pastoraal werker in deze kerk. Maandelijks ging hij in een eredienst voor. De overige zondagse erediensten waren er gastvoorgangers. In juli 2016 is de lokale Gereformeerde Kerk gefuseerd met de Protestantse Gemeente Niekerk-Oldekerk-Faan en aan de eredienst onttrokken. Het geheel is verder gegaan als Protestantse Gemeente Niekerk-Oldekerk-Faan-Enumatil (afgekort NOFE). De gemeenteleden in het dorp zijn overgeschreven naar de locatie van de Protestantse Gemeente te Oldekerk, de voormalig Gereformeerde Kerk van dat dorp. Zie verder geschiedenis van de lokale Gereformeerde Kerk.

- De voormalige Hervormde kerk (Dorpsstraat) dateert uit 1848 en is in 1955 aan de eredienst onttrokken. Na de Tweede Wereldoorlog nam het aantal hervormden in het dorp af en werd de kerk steeds minder gebruikt. Na de kerkscheuring in de Gereformeerde Kerk in 1944 werd het gebouw nog gebruikt door de synodaal gereformeerden. Die kregen in 1955 een eigen kerkgebouw aan het Hoendiep. Daarmee kwam een einde aan het gebruik van het gebouw voor kerkdiensten. In 1956 is de kerk voor drieduizend gulden verkocht aan de heer HansTop, die het gebouw in 1958 transformeerde tot dubbel woonhuis, waarbij hij een deel van de muren van de kerk opnieuw gebruikte. Zie verder het artikel 'De geschiedenis van de Hervormde kerk van Enumatil', door Kees Kugel.

- Molen Eben Haëzer is sinds 1964 in eigendom van de gemeente (oorspronkelijk gemeente Zuidhorn, sinds de grenscorrecties gemeente Leek). De molen is na een verwoestende brand in 1906, in 1907 vlak naast de oorspronkelijke plaats herbouwd met onderdelen van diverse andere molens elders uit het land. De molen is na een lange periode van stilstand in 1985 maalvaardig gerestaureerd. Vrijwillig molenaar Piet Bethlehem liet sindsdien de molen bij tijd en wijle draaien. In 2011 was een aantal onderdelen in matige staat. De molen is daarom in dat jaar grootschalig gerestaureerd, zodat hij er weer even tegen kan. Molenaar Bethlehem is in dat jaar opgevolgd door Heleen Velvis. Zij draait met de molen om de zaterdag en bij bijzondere gelegenheden. Zie verder het uitvoerige artikel over Molen Eben Haëzer te Enumatil, n.a.v. het 100-jarig bestaan, in Molenwereld, 2006, pag. 310-315.

- O van de molen, aan de andere kant van het Hoendiep, ligt het voormalige veerhuis Café Otter (Hoendiep 25) dat jarenlang als huiskamercafé dienst heeft gedaan. In de gevel staat de mysterieuze inscriptie P.B.1895.A.M. Dat staat voor Piet Balk en Anje Modderman die in 1895 met elkaar zijn getrouwd. Dat hier paarden werden gewisseld is nog te zien aan de drie ringen in de muur en de twee zware stenen palen. Tot 1990 was in dit pand de laatste kruidenierszaak van Enumatil gevestigd.

- Windmotor Enumatil is een kleine Amerikaanse windmotor met een windrad van 18 bladen. Hij staat ZO van het dorp op particulier terrein aan de zuidzijde van het Hoendiep. De molen is niet meer in functie en dient alleen nog als sierobject.

Jaarlijkse evenementen

- Paasvuur.

- Op de 2e zaterdag in september is er in het dorp jaarlijks de garageverkoop 'Op Struun' (in 2019 voor de 5e keer). Struun door de gezellige straatjes van het pittoreske dorp aan het Hoendiep. Veel inwoners openen deze dag hun garages voor de verkoop van oude en zelfgemaakte spullen. En bezichtig dan gelijk de rijksmonumentale molen, als je er toch bent.

Beeld

- Fotoreportages van flora, fauna, monumentale panden en andere bezienswaardige objecten in Enumatil en omgeving, door Harry Perton.

- Oude foto's en ansichtkaarten van het dorp.

- Luchtfoto's van een winters Enumatil (januari 2012).

- Bij de foto van boerderij 'Kiek ien de pot': "De naam 'Kiek ien de pot' zou ontleend zijn aan het feit dat men via de staldeur en het achterhuis zo in de keuken kon kijken. Aangenomen mag worden dat alle deuren dan open hebben moeten staan, er geen deksel op de pot zat en men over goede ogen moest beschikken." Bron: website Zuidhorn in Beeld.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Enumatil (online te bestellen).

Links

- Algemeen: - Site van en over Enumatil.

- Nieuws: - Nieuws uit Enumatil op Facebook. - Het laatste nummer van de Dorpskrant, die enkele malen per jaar verschijnt, is via de site ook online te lezen.

- Belangenorganisatie: - Dorpsbelangen Enumatil.

- Muziek: - Koor Sjema.

- Zorg: - "De Kasparhoeve biedt kleinschalig wonen met begeleiding aan 8 tot maximaal 10 kinderen en/of jong volwassenen met een psychiatrische diagnose en/of een licht verstandelijke beperking. Je krijgt naast de ruime kamer en een aantal grote centrale ruimtes (zoals een centrale eet en kookruimte en een gezamenlijke woonkamer) ook een persoonlijk begeleider, die samen met jou een begeleidingsplan opstelt waarin je doelen stelt die gericht zijn op wat je wilt bereiken en eventueel wilt leren."

- Genealogie: - Lidmaten Lettelbert en Enumatil 1682-1811.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)