Buurtschappen met een kerk

In de geografie was het doorgaans zo dat een buurtschap tot dorp 'promoveert' zodra er een kerk komt. In aardrijkskundige woordenboeken uit de 19e eeuw zoals (1) lees je dan ook vaak dat `buurtschap X een dorp wordt door de bouw eener kerk in 18xx`. De plaats krijgt er sowieso al meer status door omdat het vanaf dan doorgaans een eigen parochie dan wel kerkelijke gemeente wordt. En de plaats groeit mede of vooral daardoor vaak ook uit tot een kern van grotere omvang met tevens nog andere voorzieningen zoals een school, winkels en andere middenstanders (overigens zijn er ook dorpen zonder kerk, om het nog ingewikkelder te maken).

Sommige buurtschappen-met-kerk worden echter nog altijd als buurtschap betiteld, bijvoorbeeld omdat zij ondanks de kerk nooit verder zijn uitgegroeid tot een dorpskern van meer dan marginale omvang, of dat er nog immer sprake is van alleen verspreide bebouwing. Dit is - in verhouding tot het totale aantal dorpen en buurtschappen in ons land - tamelijk uitzonderlijk (tot heden hebben wij er tegen de 80 getraceerd, op een totaal van ca. 4.000 buurtschappen is dat dus bijna 2 procent). En het zijn vaak landschappelijk mooi gelegen - juist vanwege de 'dunne' bebouwing in buurtschappen - en en/of qua architectuur bijzondere gebouwen.

Vandaar een overzicht van 'buurtschappen met (al dan niet nog in functie zijnde) kerk', waarbij je het begrip 'kerk' overigens niet al te strikt moet opvatten. Een kerk zien wij in dit kader als 'een pand waarin kerkdiensten worden of werden gehouden' (vele van deze doorgaans zeer kleine kerkjes zijn inmiddels niet meer in functie en herbestemd tot bijv. woonhuis), ook al hebben of hadden zij formeel soms de status 'kapel'* of 'evangelisatie'. Het betreft de volgende buurtschappen:
* De meeste objecten die 'kapel' worden genoemd, zijn kleine (weg- of veld-)kapelletjes waar je doorgaans niet in kunt, dan wel slechts met een of enkele personen, en waar geen kerkdiensten worden en werden gehouden. De grotere kapellen, die er uitzien als een kerk(je), en waar wel kerkdiensten worden of werden gehouden, kun je daarom in de praktijk als een kerk beschouwen, in die zin zoals hiervoor beschreven. De status 'kapel' heeft dan te maken met het feit dat er bepaalde activiteiten niet mochten plaatsvinden (zoals dopen en trouwen). Daarvoor moest men dan naar de (parochie-)kerk waar de kapel onder viel.

- Ane gem. Hardenberg.

- Assel gem. Apeldoorn.

- Bareveld gem. Aa en Hunze.

- De Beek gem. Ermelo (hier staat een kerk met maar liefst ca. 1.100 zitplaatsen, maar die is er primair voor de inwoners van het Apeldoornse buurdorp Uddel).

- Beemte gem. Apeldoorn.

- Berghuizen gem. De Wolden.

- Binnenwijzend gem. Drechterland.

- Blauwkapel in deels gem. Utrecht, deels gem. De Bilt.

- Blijdenstein gem. De Wolden.

- Bontebrug gem. Oude IJsselstreek (deze grote kerk voor zo´n kleine buurtschap is voor de inwoners van Silvolde en Ulft en daarom bewust tussen beide kernen in in deze buurtschap gebouwd).

- Brigdamme gem. Middelburg.

- Burgervotbrug gem. Schagen.

- Charlois Zuidrand gem. Rotterdam.

- Cillaarshoek gem. Hoeksche Waard.

- Driedorp gem. Nijkerk.

- Duistervoorde gem. Voorst.

- Elshof gem. Olst-Wijhe.

- De Engel gem. Lisse.

- Etersheim gem. Edam-Volendam.

- Fransum gem. Westerkwartier.

- Gelderse Buurt gem. Hollands Kroon.

- Greup gem. Hoeksche Waard.

- Hantumerhoeke gem. Noardeast-Fryslân.

- Heierhoeve gem. Venlo.

- Helsdingen gem. Vijfheerenlanden.

- Herike-Elsen gem. Hof van Twente.

- Het Stift gem. Dinkelland.

- Hien gem. Neder-Betuwe.

- Hodenpijl gem. Midden-Delfland.

- Hogeweg gem. Kampen.

- Homoet gem. Overbetuwe.

- Huinen gem. Putten.

- Indoornik gem. Overbetuwe.

- Kaathoven gem. 's-Hertogenbosch.

- Kerkbuurt gem. Schiedam.

- Kievitswaard gem. Altena.

- Kijfhoek gem. Zwijndrecht.

- 't Kip gem. Berkelland.

- Kortezwaag gem. Opsterland.

- 't Kruis gem. Heerhugowaard.

- Langstraat gem. Goeree-Overflakkee.

- Liesbos gem. Breda.

- Luchtenveld gem. Smallingerland.

- De Meele gem. Dalfsen.

- Midsland Noord gem. Terschelling.

- Molenpolder gem. Stichtse Vecht.

- Moorveld gem. Meerssen.

- Offenbeek gem. Beesel.

- Ommerschans gem. Ommen.

- Oostum gem. Westerkwartier.

- Petersburg gem. Ooststellingwerf.

- Peursum gem. Molenlanden.

- Rhederbrug gem. Westerwolde.

- Schaaphok gem. Midden-Groningen.

- Schoor gem. Nederweert.

- Schurega gem. Heerenveen.

- Sellingerbeetse gem. Westerwolde.

- Sint Anthoniepolder gem. Hoeksche Waard.

- Slijkplaat gem. Sluis.

- Staverden gem. Ermelo.

- Stuivezand gem. Drimmelen.

- Twekkelo in deels gem. Enschede, deels gem. Hengelo.

- De Valk gem. Ede.

- Veldhoek in deels gem. Bronckhorst, deels gem. Berkelland.

- Vierbannen gem. Altena.

- Vinkenbuurt bij en gem. Ommen.

- Vossenberg bij Elsendorp NB, gem. Gemert-Bakel.

- Vrederust gem. Bergen op Zoom.

- Waal gem. Molenlanden.

- Weite gem. Westerwolde.

- Wellseind gem. Maasdriel.

- Wenum gem. Apeldoorn.

- Westernijtsjerk gem. Noardeast-Fryslân.

- Wetering gem. Steenwijkerland.

- Witte Paarden gem. Steenwijkerland.

- Zuidbuurt gem. Zoeterwoude.

- Zuideinde gem. Kampen.

Nog een bijzonder en volgens ons zelfs uniek geval is dat er een plaatsje-met-kerk is in ons land dat je, in tegenstelling tot de buurtschappen, zelfs niet meer een 'woonplaats' kunt noemen, omdat er sinds enkele jaren niet meer gewoond mag worden. Het betreft het plaatsje Ruigoord, gem. Amsterdam.

• 1. Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden,
  van der Aa, A.J.
  , p.ca. 10.000, (1851)