Nagele

Plaats
Dorp
Noordoostpolder
Flevoland

nagele_plaatsnaambord_kopie.jpg

Nagele is een dorp in de provincie Flevoland, gemeente Noordoostpolder.

Nagele is een dorp in de provincie Flevoland, gemeente Noordoostpolder.

nagele_op_kaart_openstreetmap.jpg

Nagele ligt ZZW van Emmeloord. Het dorpsgebied grenst in het O aan Schokland en Ens, in het N aan Emmeloord, in het NW aan de A6, Tollebeek en Urk, in het W aan het IJsselmeer en in het Z aan het Ketelmeer.

Nagele ligt ZZW van Emmeloord. Het dorpsgebied grenst in het O aan Schokland en Ens, in het N aan Emmeloord, in het NW aan de A6, Tollebeek en Urk, in het W aan het IJsselmeer en in het Z aan het Ketelmeer.

nagele_dorpskern_op_kaart_openstreetmap.jpg

Close up van de dorpskern van Nagele (© van de beide kaarten: www.openstreetmap.org)

Close up van de dorpskern van Nagele (© van de beide kaarten: www.openstreetmap.org)

nagele_museum_nagele.jpg

Museum Nagele, gevestigd in de voormalige RK kerk, gaat in op het ontstaan van het dorp en zijn unieke plaats in de architectuurgeschiedenis van Nederland. Het verhaal van ontwerpers als Rietveld, Merkelbach en Van Eyck speelt een belangrijke rol.

Museum Nagele, gevestigd in de voormalige RK kerk, gaat in op het ontstaan van het dorp en zijn unieke plaats in de architectuurgeschiedenis van Nederland. Het verhaal van ontwerpers als Rietveld, Merkelbach en Van Eyck speelt een belangrijke rol.

Nagele

Terug naar boven

Status

- Nagele is een dorp in de provincie Flevoland, gemeente Noordoostpolder.

- In 1991 heeft het dorp een dorpsvlag gekregen. Op de vlag is een wapenschild afgebeeld dat is afgeleid van het wapen van de adellijke familie Ahaus. Aan het eind van de 12e eeuw krijgt Johan I Heer van Ahaus (1150-1225) het eiland Nagele, dat tussen Urk en Schokland heeft gelegen, in leen van de Bisschop van Utrecht. Na zijn dood gaat de leen over naar zijn zoon Godfried (1185-1265) en nadien naar diens zoon Johan II. Dat is de reden dat het dorp vriendschappelijke banden onderhoudt met de Duitse stad Ahaus.

- Onder het dorp Nagele vallen ook de buurtschappen Ketelhoek en Schokkerhaven.

Terug naar boven

Naam

Inwoners
Een inwoner van dit dorp is een Nagelees.

Oudere vermeldingen en verklaring naamgeving
Het dorp is genoemd naar een verdwenen eiland in de Zuiderzee, tot ca. 1300 gesitueerd tussen Urk en Schokland: 1082-1121 kopie 15e-16e eeuw Nagelo, 1138 Nagel, 1204 Nagele. In 966 was hier reeds sprake van de waternaam Nakala, een rivier in de omgeving van Urk.(1) Er is een legende dat in de middeleeuwen tijdens een ruzie tussen vissers in de herberg op Emelwaard (= het eiland Emmeloord), messen werden getrokken. De pastoor wilde de vechtenden van elkaar scheiden, maar werd dodelijk geraakt. Vlak voordat hij stierf uitte hij de volgende voorspelling: "Nagele zal verzinken en de vissers zullen aan de stenen van de stad hun netten scheuren". Nog lang vertelden bijgelovige vissers dat ze bij stormweer de klokken van de door de zee verzwolgen toren hoorden luiden, en dat hun netten scheurden aan de overblijfselen van het eiland.

Terug naar boven

Ligging

Nagele ligt ZZW van Emmeloord. Het dorpsgebied grenst in het O aan Schokland en Ens, in het N aan Emmeloord, in het NW aan de A6, Tollebeek en Urk, in het W aan het IJsselmeer en in het Z aan het Ketelmeer.

Terug naar boven

Statistische gegevens

Nagele heeft ca. 800 huizen met ruim 1.900 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Dit dorp verschilt flink van de andere 9 dorpen in de Noordoostpolder. Werden zij gebouwd volgens de wat traditionele opvattingen van de zogeheten Delftse School, in Nagele mochten in de jaren vijftig de aanhangers van de Opbouw en De Acht, vertegenwoordigers van het Nieuwe Bouwen, hun ideeën verwezenlijken. Bij deze groep architecten hoorden bekende namen als Aldo van Eyck, Gerrit Rietveld, Mien Ruys en vele anderen. De leden waren ontevreden over de architectuur van hun tijd. Men vond de nieuwe dorpen die destijds gebouwd werden in de Wieringermeer en de Noordoostpolder niet meer van deze tijd. Deze dorpen, tot stand gekomen onder supervisie van architect Granpré Molière, hadden het karakter van de reeds bestaande dorpen op het oude land. Ze waren gesitueerd op een kruispunt van wegen met in het midden de dorpsbrink met raadhuis, kerken en scholen. Langs de hoofdwegen lagen woonhuizen, uitgevoerd in baksteen met schuine daken. Dorpen zoals bijvoorbeeld Emmeloord, Marknesse en Ens werden volgens deze traditionele opvatting gebouwd.

De leden vonden dat gebouwen te veel leken op een aangekleed decor en te kort schoten als functionele bouwwerken. Zij formuleerden eigentijdse standpunten: het bouwen van dorpen en steden moest in dienst staan van de functies en behoeften in de samenleving. Dit uitgangspunt leidde tot een nieuwe architectuur die er wezenlijk anders uitzag. In de visioenen van Rietveld en Van Eyck c.s. moest Nagele de woonplaats worden van de landbouwarbeider die vanuit den vreemde de polder binnentrok. Het ontwerp met piepkleine woninkjes aan gemeenschappelijke hofjes die aansluiten op een enorme gemeenschapsweide, weerspiegelde de relatie tussen individu en gemeenschap. Het gemeenschappelijke erf kreeg de grootte van het Museumplein in Amsterdam, achteraf tot schrik van Van Eyck. De bomen die Mien Ruys in groepen rondstrooide op deze grasvelden tussen hoekige voorzieningen als kerken en scholen, zijn nu volgroeid en geven een luxe park-gevoel.

Bij het binnenkomen van het dorp valt de grote centrale parkachtige ruimte op, waarin de scholen, de kerken en het wijk-sportgebouw zijn gesitueerd. In Nagele is een duidelijke scheiding aangebracht tussen de functies verkeer, wonen, werken en recreatie. Het doorgaande verkeer wordt buiten het dorp gehouden doordat de bebouwing ten oosten van de noord-zuidweg is geplaatst. Om het centrale groene park is een ring voor het bestemmingsverkeer aangelegd. Collectieve voorzieningen zijn in deze centrale ruimte geplaatst. Ten westen van deze groene ruimte zijn de winkels in een lint geplaatst. De winkels zijn zo geplaatst dat ze vanuit alle woonwijken op ongeveer gelijke afstand liggen.

Om de noord-, west- en zuidzijde van de verkeersring zijn 7 woonwijken aangelegd, elk rondom een eigen centrale groene ruimte. Alle gebouwen en woningen hebben platte daken. De woningen zijn vooral in stroken gebouwd met een sterke voorkeursorientatie van de gevels richting het oosten en het westen voor optimaal invallen van zonlicht. Om het dorp heen is een grote parkachtige bomengordel geplant, die het dorp beschermt tegen de polderwind. Nu na een halve eeuw begint het dorp door het volgroeien van de aanplant steeds meer karakter te krijgen. Eén van de principes is binnen en buiten, wonen en natuur met elkaar te verbinden, zodat de kwaliteit van leven beter zou worden.

Nagele is het laatst gereed gekomen dorp van de 10 dorpen in de Noordoostpolder. Door de enorme veranderingen in de jaren vijftig werd besloten geen arbeiderswoningen meer te bouwen bij de boerderijen, maar de landarbeiders in het dorp te laten wonen. Het was ook het eerste dorp in de Noordoostpolder waar ook niet-poldergebondenen een woning mochten huren. Daardoor was het ook het eerste dorp in deze polder waar zich vrij veel randstedelingen vestigden. Kennelijk beschouwt men 1956 als jaar van gereed komen van het dorp, want in 2016 is het 60-jarig bestaan gevierd.

Museum
Museum Nagele, gevestigd in de voormalige RK Isidoruskerk, gaat in op de ontstaansgeschiedenis van het dorp en zijn unieke plaats in de architectuurgeschiedenis van Nederland. Het verhaal van ontwerpers als Rietveld, Merkelbach en Van Eyck speelt een belangrijke rol. De architecten van 'Het Moderne Bouwen' verenigd in de collectieven als 'De Acht' en 'De Opbouw', hebben hun stempel gedrukt op het dorp. Nergens in Nederland is een zuiverder voorbeeld van hun ideeën te vinden. Dat is ook de reden geweest om het dorp te benoemen tot 1 van de 30 'wederopbouwgebieden van nationaal belang'.

Niet zozeer de ontzuiling, ontkerkelijking en individualisering, maar vooral de snelle technologische ontwikkelingen achterhaalden het dorpsconcept van Nagele snel. De landbouwmechanisatie maakte de menskracht van landarbeiders overbodig. Het nieuwe grootwinkelbedrijf werd de concurrent voor de kleine middenstander. Bovendien kwamen winkels en voorzieningen in Emmeloord door het algemene autobezit ineens dichtbij te liggen. Het ruim bemeten centrum van het dorp oogt nu leeg. Daarom werd het tijd voor een herinrichting van het dorp, waarover je alles kunt lezen in het hoofdstuk Recente ontwikkelingen.

- Op de lokale dorpssite vind je nog veel uitvoeriger informatie over verleden en heden van Nagele, ingedeeld op onderwerp.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

Onderzoekslab / Ontwerplab / Uitvoeringslab
Meer dan 50 jaar na het ontstaan van Nagele staat het dorp aan de vooravond van een nieuw hoofdstuk in zijn geschiedenis. Het landarbeidersdorp van in den beginne is niet meer. Het dorp heeft te maken met een lichte daling van de bevolking. Het woning- en voorzieningenaanbod sluit onvoldoende aan bij de vraag van de hedendaagse samenleving. Gebouwen staan leeg en op sommige plekken maakt het dorp een verloederde indruk. Tegelijkertijd is het besef aanwezig dat het dorp bijzonder is en wordt er hard gewerkt aan de toekomst. Dorpsbewoners dragen actief bij aan het creëren van een prettige woon- en leefomgeving.

Met het Onderzoekslab in 2009 is begonnen met de dorpsvernieuwing. Dit lab stond in het teken van inspireren door onderzoek te doen naar ontwikkelingsmogelijkheden (verslag Onderzoekslab). Het Ontwerplab (2010) richtte zich op het concretiseren van de onderzochte ideeën (hier vind je daar een voorbeeld van m.b.t. de Koolzaadhof). Met het Uitvoeringslab (vanaf 2013) is de volgende stap gezet, namelijk de implementatie en realisatie van verschillende ideeën. Gezamenlijk werken aan het behoud van het bijzondere karakter en een prettige leefomgeving staat hierbij centraal. Nagele heeft kwaliteiten die uitzonderlijk zijn en met het Uitvoeringslab (raadsvoorstel Uitvoeringslab) krijgt het dorp de impuls die het verdient. Het Uitvoeringslab heeft 5 terreinen aangewezen waarop het plannen uitvoert: groen, wonen, voorzieningen, leefbaar en vitaal, en promotie en marketing van het dorp. In het Uitvoeringslab werken gemeente, provincie en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed samen met particulieren, bewonersorganisaties, woningcorporaties en ontwikkelaars.

Restauratie Karwijhof
Het streven is om een van de voor Nagele zo typerende hoven in de oorspronkelijke staat terug te brengen. Althans, aan de buitenzijde. De gemeente heeft een aantal hofjes aangemerkt als 'architectonisch van wezenlijk belang'. Het gaat onder andere om de woningen van Gerrit Rietveld. Met name de Karwijhof, Tarwehof en Klaverhof worden van architectonisch belang geacht. De Karwijhof, ontworpen door Lotte Stam-Beese en Ernest Groosman, is het best bewaard gebleven woonhof van het dorp. Vereniging Hendrick de Keyser heeft de 32 woningen aan de Karwijhof in 2019 aangekocht, en gaat deze restaureren en aanpassen aan de eisen van deze tijd. Daarbij zorgen een museumwoning* en B&B voor extra uitstraling. * Zie daarvoor verder het hoofdstuk Bezienswaardigheden.

Convenant gemeente en woningbouwvereniging
De gemeente Noordoostpolder en woningbouwvereniging Mercatus hebben in 2011 het convenant 'Behoud en herstel Nagele' getekend. Met het convenant bekrachten de gemeente en Mercatus hun samenwerking bij het willen behouden en herstellen van de bijzondere cultuurhistorische waarde van het dorp. Ook richt de samenwerking zich op het behoud en het bevorderen van de aantrekkelijkheid van het woon- en leefklimaat van het dorp. Wethouder Wouter Ruifrok: "Het dorp is een monument van moderne stedenbouw, dat we graag willen behouden voor de volgende generatie. Mensen moeten weer iets voelen bij Nagele. Dit is wel een project van decennia, niet van jaren." Niet alleen vanwege de vele (ver)bouwplannen als zodanig, die sowieso vele jaren kosten van ontwerp tot realisatie. Ook financieel wordt het nog een uitdaging om alles rond te breien: het inwilligen van alle architectenplannen kost naar schatting 20 tot 30 miljoen euro. "Met schrapen vinden we tot heden 8 tot 10 miljoen", aldus wethouder Ruifrok. "Er zijn nog 9 andere dorpen die ook zo hun wensen en plannen hebben".

Schokkererf en Noorderwinkels
De locaties Schokkererf en Noorderwinkels zijn de afgelopen jaren herontwikkeld. De bestaande panden zijn gefaseerd vervangen door nieuwbouw. Schokkererf BV heeft de bestaande Noorderwinkels herontwikkeld tot woningbouw en heeft de locatie Schokkererf ontwikkeld tot een locatie met commerciële ruimten en daarboven appartementen. Hierbij trekken de partijen samen op om dit deel van het kerngebied passend bij het karakter van Nagele een nieuwe impuls en functie te geven. Schokkererf BV en de gemeente streven naar een woon- en winkelgebied met een moderne uitstraling, passend bij de bijzondere achtergrond van het dorp. De plannen zijn in lijn met de acties in de Dorpsvisie en passen goed bij de ontwikkelgedachte van het hierboven beschreven Uitvoeringslab.

"Anno 2021 wordt in het centrum van het dorp ’t Schokkererf ontwikkeld. Het complex bevat ca. 500 m2 aan commerciële ruimte op de begane grond en twee woonlagen met elk 7 levensloopbestendige koopappartementen. Op de begane grond komen tevens vier levensloopbestendige koopappartementen. ’t Schokkererf komt te staan aan de Voorhof, de plaats waar het voormalige Café-Restaurant ’t Schokkererf ooit stond, dat in 2014 is afgebroken. Reeds in 2004 is Johan van der Slikke vanuit zijn rol als makelaar begonnen met de ontwikkeling van ’t Schokkererf. Geboren en getogen en tevens kantoorhoudende in Nagele heeft Johan vanuit zijn binding met het dorp en onroerende zaken enkele jaren geleden een visie ontwikkeld om het centrum van het dorp, waar ook het kantoor van Makelaardij Schokland is gevestigd, te herontwikkelen. Het centrum moet vorm krijgen naar een concept dat past in de huidige tijd, en tegelijkertijd voldoen aan de bijzondere architectuur van het dorp.

Samen met stedenbouwkundige Gert Achterveld, een ervaren compagnon op het gebied van projectontwikkeling, is in 2009 de vennootschap Schokkererf BV opgericht. Vervolgens zijn de plannen in goed overleg met de gemeente Noordoostpolder verder uitgewerkt. Dit heeft geresulteerd in een intentieverklaring tussen de gemeente Noordoostpolder en Schokkererf BV, die op 27 maart 2013 werd getekend. Op 9 november 2016 is de grondovereenkomst voor ontwikkeling van de Schokkererf-locatie tussen de gemeente Noordoostpolder en Schokkererf BV getekend en op 23 juni 2020 is de omgevingsvergunning in de vorm van een bouwvergunning voor ’t Schokkererf afgegeven door de gemeente Noordoostpolder. Een van de eigenaren van het voormalig Café-Restaurant 't Schokkererf heeft op 2 december 2020 de eerste heipaal, vergezeld van een oud consumptiemuntje van het etablissement, symbolisch de grond in geslagen. De bouw van toparchitectuur voor een betaalbare prijs in architectuurdorp Nagele is hiermee van start gegaan. Het complex wordt in de loop van 2021 opgeleverd.

Appartementencomplex ’t Schokkererf past volledig binnen de bijzondere architectonische waarden van Nagele. De architectuur van ’t Schokkererf is tevens zeer hoogwaardig: het gebouw kent een unieke interne geleding met een hoge functionele woonkwaliteit en bijzondere aandacht voor mens en landschap. Het complex is ontworpen door architecten prof. ir. Dick Van Gameren en ir. Robbert Guis van het internationaal vermaarde architectenbureau Mecanoo uit Delft. Het complex bevat grote open ruimten die ontstaan door de uitgesneden open hoeken, die worden ingericht met terrassen en planten. Hierdoor vloeit het groene landschap van de Noordoostpolder door in het gebouw. Het gebouw is uiteraard volledig gasloos en wordt opgetrokken uit zo veel mogelijk duurzame bouwmaterialen. Het gebouw wordt voorzien van een warmteterugwin-installatie met koeling van de ruimtes ’s nachts via een by-pass. Het imposante appartementencomplex is gesitueerd in het centrum, aan de ingang van het dorp." (bron: Makelaardij Schokland)

Zuiderwinkels
De Zuiderwinkels is een revolutionair ontwerp van architect Bakema i.s.m. Romke de Vries, en wordt wel de miniversie van de Rotterdamse Lijnbaan genoemd. Ook dit complex wordt heringericht. Als voorafgaande stap is hiertoe in 2014 het Bouwhistorisch onderzoek Zuiderwinkels Nagele opgeleverd.

Beeldkwaliteitsplan / subsidie woningverbetering
In het Beeldkwaliteitsplan Nagele staat per type woning aangegeven wat de belangrijke architectonische kenmerken zijn en hoe met deze kenmerken om te gaan als de woning aangepast of energiezuiniger gemaakt wordt. - In 2015 is de subsidieregeling bevordering particuliere woningbouwverbetering in dit dorp in werking getreden.

Door renovatie van de huizen sec worden ze natuurlijk niet groter, waardoor sommige huizenblokken aan de krappe kant blijven voor gezinnen. Dorpsbelang hoopt daarom op meer typen woningen in het dorp, bijvoorbeeld door de puntdakloze huisjes een uitbouw aan de achterzijde te geven in de diepe tuinen. Op zich kan dat, zolang de oude dorpsstructuur maar in tact blijft, aldus de bij de herinchtingsplannen betrokken architect Bas Horsting. Verder stelt hij dat ook sloop en herbouw geen taboe zijn, zolang bouwers zich maar aan de ontwerpspelregels van het Nieuwe Bouwen houden. Nieuwbouw kan best, zo bleek in 2011, toen het nieuwe multifunctioneel centrum (MFC) Het Rietveld in de gemeenschappelijke weide is gerealiseerd. Het is getekend volgens de vormtaal van het Nieuwe Bouwen. "Dit geeft Nagele een boost."

Groenstructuurplan
Niet alleen de bebouwing, ook het openbaar groen in het dorp krijgt een 'grote beurt'. Door de jaren heen is de oorspronkelijke groenopzet van het dorp verwaterd. Buro Mien Ruys heeft in 2014 een Groenstructruurplan voor Nagele opgesteld, wat behelst dat het groen gefaseerd in 10 jaar tijd - vanaf 2014 - wordt heringericht, zo veel als redelijkerwijs mogelijk en functioneel in de geest van hoe Mien Ruys zelf het destijds bedoeld en aangelegd heeft.

Herinrichtingsplannen
- Reportage over de herinchtingsplannen voor Nagele in Trouw, 2011.

Supermarkt
- In oktober 2015 is de Coop-supermarkt in Nagele voor de 7e keer in 8 jaar tijd overvallen. Begrijpelijk dat eigenaar Arie de Wit het toen even niet meer zag zitten en overwoog ermee te stoppen. Maar de dorpelingen wilden natuurlijk graag hun Coop-compact supermarkt behouden - vanwege de voorziening als zodanig én vanwege de levendigheid die het in het dorp brengt - en hebben geld ingezameld om bij te dragen in de kosten van herstel. Collega-ondernemers hebben dit aangevuld, zodat de winkel hiermee goed kon worden uitgerust met anti-inbraakmaatregelen zoals camera's. Verder hebben de dorpelingen een opvallend hek gebouwd en in de winkel geïnstalleerd om het inbrekers moeilijker te maken. Gelukkig zag De Wit het hierdoor weer zitten om door te gaan. Inmiddels is de supermarkt van eigenaar gewisseld en een Spar geworden.

Moderne erfenis
"Plattedakendorp, modeldorp, icoon van Het Nieuwe Bouwen; bijnamen en kwalificaties die vaak in één adem worden genoemd met Nagele. Het is een indicatie dat dit dorp in de Noordoostpolder afwijkt van menig ander dorp in Nederland. Dat komt omdat Het Nieuwe Bouwen centraal stond bij het ontwerp van het dorp en dit ontwerp het resultaat is van een bijzondere samenwerking tussen toonaangevende architecten van “de 8” en “Opbouw” tijdens de wederopbouwperiode (1940-1965). Om die reden heeft het dorp altijd in de belangstelling gestaan in de wereld van architecten, stedenbouwkundigen en cultuurhistorici.

Nagele werd gebouwd als dorp voor landarbeiders die in de Noordoostpolder aan het werk gingen. Maar het is allang geen landarbeidersdorp meer en ook fysiek is het dorp veranderd en aan vernieuwing toe. Daarvoor zijn het afgelopen decennium verschillende toekomstplannen gemaakt. De landelijke erkenning als wederopbouwgebied van nationaal belang in 2011 in de Visie Erfgoed en Ruimte gaf deze plannen een impuls. Het dorp werd een voorbeeldproject. De afgelopen vier jaar hebben de gemeente Noordoostpolder, de provincie Flevoland en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed zich ingezet om het dorp nieuw leven in te blazen met diverse projecten en in samenwerking met een groot aantal partijen. Het cultureel erfgoed van het dorp speelt hierin een prominente rol.

Over het polderdorp is veel geschreven en vaak wordt aangenomen dat alles al bekend is. Met name het ontwerpproces en de stedenbouwkundige principes zijn veelvuldig geanalyseerd. Toch bestaan er ook onduidelijkheden en zijn van het ontwerpproces meerdere versies in omloop. Over de realisatie van het ontwerp is weinig geschreven en daar is nooit overkoepelend onderzoek naar gedaan. Evenmin is vastgesteld wat precies de cultuurhistorische waarde van Nagele is. Voor een zorgvuldige integratie van de bijzondere eigenschappen van het dorp in de toekomstplannen en het ruimtelijk beleid was hieraan wel behoefte. Daarom hebben de gemeente Noordoostpolder en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed besloten cultuurhistorisch onderzoek te verrichten als onderlegger voor de planvorming.

De publicatie 'Nagele - Een moderne erfenis' richt zich op de uitkomsten van het cultuurhistorisch onderzoek en de toepassing van de resultaten in planvorming en uitvoering van projecten. Deel A 'Kiezen voor karakter' geeft inzicht in de cultuurhistorische betekenis en waardevolle kenmerken van het dorp, en hoe deze een vertaling hebben gekregen in de diverse projecten. In Deel A wordt tevens de context geschetst van het verrichte cultuurhistorisch onderzoek. Deel B 'Biografie' vertelt de geschiedenis van het dorp en waarom het vanuit verschillende invalshoeken een bijzondere nederzetting is.

Architectuurhistoricus Willemijn Zwikstra verrichtte het cultuurhistorisch onderzoek en begeleidde het opstellen van de cultuurhistorische waardering. Het onderzoek is uitgevoerd aan de hand van literatuur, veldwerk en empirische bronnen. Het opstellen van de cultuurhistorische waardering is ondersteund door een klankbordgroep binnen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Tevens is het in overleg met de gemeente Noordoostpolder, Museum Nagele, het Kwaliteitsteam en supervisor Bas Horsting tot stand gekomen. Voor kunst in het dorp uit de wederopbouwperiode is door de Rjiksdienst een aparte inventarisatie gemaakt.

Het cultuurhistorisch onderzoek liep gelijk op met de planvorming voor het dorp. Projectleider Norman van der Ende en stedenbouwkundige Arjen van den Berg van de gemeente Noordoostpolder speelden daarin een belangrijke rol. De gemeente voerde de regie bij de planvorming en maakte het mogelijk dat nieuw opgedane kennis direct kon worden ingebracht. Omgekeerd leverden de analyses en verkenningen ten behoeve van de planvorming nieuwe inzichten op en verrijkten daarmee het cultuurhistorisch onderzoek. Met deze publicatie kunnen geïnteresseerden in Nagele en in wederopbouwerfgoed hiervan nu kennis nemen." Aldus de inleiding van dit rapport uit 2016.

Dorpsvisie
Dorpsvisie Nagele (2012).

Bestemmingsplan
Bestemmingsplan Nagele (2010).

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

Rijksmonumenten
Nagele heeft 3 rijksmonumenten. Het betreft allemaal schoolgebouwen: de katholieke school op Ring 1, de protestantse school op Ring 11 en de openbare school op Ring 17. De scholen zijn alle drie ontworpen door A. van Eyck en H. van Ginkel en zijn vrijwel identiek. De scholen bestaan elk uit zes verspringende klaslokalen, gegroepeerd rondom het centrale schoolplein. Kenmerkend in het ontwerp zijn de vier vrijstaande portieken die het schoolplein omsluiten. Het schoolplein is hierdoor bedoeld als een overgangsruimte tussen het openbare leven in het centrum en het besloten leven in de school.

Gemeentelijke monumenten
Nagele heeft 1 gemeentelijk monument: de voorheen Gereformeerde Samen op Weg kerk met klokkentoren (Ring 15) uit 1960 van de architecten J.B. Bakema en J.H. van den Broek. Tegenwoordig is het de kerk van de lokale Protestantse Gemeente, in 1998 ontstaan uit de federatie van de lokale Hervormde Gemeente en Gereformeerde Kerk.

Hervormde kerk
De voorheen Hervormde kerk uit 1960 (Ring 7) is in 1998 i.v.m. de hierboven beschreven fusie tot PKN-kerken, als zodanig buiten gebruik geraakt. Tegenwoordig is de kerk in gebruik bij de Noorse Broederschap.

RK Isidoruskerk
De voorheen RK Isidoruskerk uit 1961 (Ring 21) biedt tegenwoordig onderdak aan Museum Nagele. Zie verder bij Geschiedenis.

Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt
De Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt (Ring 5) uit 1961 is in 2013 aan de eredienst onttrokken. Er waren te weinig leden om nog zelfstandig te kunnen voortbestaan. Waren er rond 2000 nog ca. 150 leden, in 2013 was dat aantal gehalveerd. De leden van deze kerk gaan nu naar de GKV-kerk in Emmeloord. Een nieuwe bestemming van het gebouw is (ons) nog niet bekend.

Museumhuis Polman
"In maart 2020 heeft Vereniging Hendrick de Keyser Museumhuis Polman gerealiseerd aan de Karwijhof, als onderdeel van haar project Museumhuizen. Het Museumhuis is ingericht naar wat gebruikelijk was in 1956, toen het huis net gebouwd was. Nagele was vooruitstrevend en innovatief, met veel aandacht voor groen, licht, lucht en ruimte. Kom je binnenkort ook ervaren hoe dat er uit zag? In het Museumhuis worden bezoekers uitgenodigd om zich thuis te voelen. Je mag plaatsnemen op de bank en in de laadjes van de kasten kijken. Hier vind je dus geen bordjes met ‘niet aanraken’ of strenge suppoosten. Wél vind je er een gezellige groep vrijwilligers die in het Museumhuis bezig zijn.

Esly van Dam, hoofdcoördinator vrijwilligers, vertelt: "In al onze Museumhuizen staat gastvrijheid hoog in het vaandel. Vrijwilligers ontvangen bezoekers net zoals je dat thuis zou doen: hartelijk en persoonlijk. De vrijwilligers leiden niet rond, maar gaan vooral in gesprek met de bezoekers en nodigen hen uit om het huis echt in gebruik te nemen." Om vrijwilliger te worden in Museumhuis Polman in Nagele heb je geen specifieke voorkennis of ervaring nodig, maar wel goede sociale en communicatieve vaardigheden. We vragen een inzet van tenminste twee dagdelen per maand. Vereniging Hendrick de Keyser biedt haar vrijwilligers professionele begeleiding, een persoonlijke pas voor gratis toegang tot alle Museumhuizen en een eventuele reiskostenvergoeding. Voor aanmelden en nadere informatie kun je terecht bij Esly van Dam, hoofdcoördinator vrijwilligers, tel. 020-5210630, e-mail vandam@hendrickdekeyser.nl."

Kunstwerken
Kunstwerken in Nagele.

Winfinformatiecentrum
Informatiecentrum Windexperience 11 Beaufort biedt op een interactieve manier informatie over duurzame energie, windenergie en het in 2017 gereedgekomen Windpark Noordoostpolder. In het centrum kunnen bezoekers onder andere in een tunnel de kracht van de wind voelen of zelf al fietsend stroom opwekken. Tevens is er van alles te zien en te lezen over de bouw van Windpark Noordoostpolder en windenergie. Windpark Noordoostpolder is het grootste windturbinepark van Nederland. De 86 turbines met een vermogen van 3,6-8 MW, die zowel aan de IJsselmeerdijk als in het IJsselmeer staan, hebben een tiphoogte van 190 meter (ter vergelijking: dat is hoger dan de Euromast) en leveren aan ruim 400.000 huishoudens energie.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- "Al vele jaren organiseert de Feestcommissie (FC) van Nagele met veel plezier vele leuke activiteiten voor en door Nagelezen. Zo wordt er ieder jaar Koningsdag gevierd, kis er het jaarlijkse Dorpsfeest en helpen wij bij de Autocross."

- "Toneelvereniging DITO speelt ieder jaar in maart een hilarisch, gaaf, bijzonder of emotioneel toneelstuk. Met zowel oude rotten als debutanten."

- Paasvuur.

- Koningsdag.

- Dorpsfeest (mei), met o.a. de RietveldRun, over de afstanden 3,3 / 6,6 / 10 km.

- Autocross (september).

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

Perenbomen
Drie oude perenbomen op de Noorderwinkels in Nagele zijn in november 2019 verplaatst (zie de video onder de link), na een actie van inwoners om de bomen te behouden. De drie bomen staan al vanaf de jaren vijftig, toen het dorp gebouwd werd. Marjan van der Reest haalt regelmatig een emmertje peren bij de bomen en dat doen meer inwoners. Toen ze hoorde van het plan voor woningbouw op deze locatie, waarvoor de bomen zouden moeten verdwijnen, heeft ze samen met andere omwonenden de Groenbrigade opgericht, die zich heeft ingezet voor het behoud van de bomen. Ze hebben de Pomologische vereniging erbij gehaald voor deskundig advies. Zij hebben de gemeente ervan kunnen overtuigen om de bomen te behouden en te verplaatsen. Voorzitter Tammo Katuin stelde: "Deze bomen zijn nog nooit gesnoeid en dat is uniek voor een perenboom van deze leeftijd. Ze zijn zo mooi van vorm en ook een beetje gedraaid en dat is heel bijzonder. Het is heel belangrijk dat deze bomen gered zijn, omdat we anders deze oude perenrassen kwijtraken."

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Nagele, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Beeld

- Oude ansichtkaarten van Nagele.

Terug naar boven

Literatuur

- Nagele - Een cultuurhistorische wandeling (2015).

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - Site van en over Nagele. - Reportage van reisjournalist Sander Groen over het dorp, in de Volkskrant, mei 2019.

- Nieuws: - Nieuws uit Nagele op Facebook.

- Dorpsmagazine Nagelezen is een onafhankelijke dorpskrant. De krant wordt uitgegeven door een groep vrijwilligers en wordt elke maand in het dorp gratis huis aan huis verspreid. De dorpskrant is via de link ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Belangenorganisatie: - "Dorpsbelang Nagele: behartigt de belangen van de inwoners; zet zich in voor de leefbaarheid van het dorp en buitenwegen; bevordert een goede communicatie tussen inwoners, verenigingen en de middenstand, onder andere door het onderhouden van een website waarop elke inwoner, vereniging en onderneming uit het dorp zelf nieuwtjes, mededelingen en informatie kan inbrengen. Dorpsbelang heeft nauwe contacten met de gemeente en zo nodig met andere overheden en instanties. Dorpsbelang faciliteert de feestcommissie om activiteiten te organiseren zoals Koningsdag en Dorpsfeest. Het vogelschieten tijdens het dorpsfeest wordt georganiseerd door dorpsbelang. Het tulpenmozaïek wordt door dorpsbelang gecoördineerd. Dorpsbelang organiseert jaarlijks in samenwerking met IGW de Plantjesdag en stimuleert de inwoners tot het actief deelnemen aan opschoondagen zoals NL Doet. Dorpsbelang verwelkomt graag zoveel mogelijk leden! Dan kunnen we namelijk zoveel mogelijk voor ons dorp betekenen en organiseren. De jaarcontributie bedraagt slechts € 10,- voor een gezin en € 7,- voor alleenstaanden." - Interview met - sinds 2021 - Dorpsbelang-voorzitter Gerwin Kets.

- MFC: - Multifunctioneel centrum (MFC) Het Rietveld is in 2011 gerealiseerd. In 2021 wordt het MFC verbouwd en heringericht. "Bij de bouw in 2011 ging het vooral om de buitenkant. Het is een mooi gebouw. Nu komt er vooral aandacht voor de binnenkant: wij zouden graag wat meer kleur en gezelligheid willen en de ruimte wat kleiner maken", aldus Henri van Ulsen van de werkgroep 'MFC van de toekomst'. Het interieur van de grote zaal gaat op de schop, zodat de ruimte door middel van verrijdbare schermen op te delen is en sfeervoller wordt. Na de opknapbeurt van Het Rietveld moet het gebouw vaker open gaan voor dorpsbewoners én voor toeristen, is de bedoeling. Zij kunnen gebruik maken van het toilet en kunnen er terecht voor een kop koffie met een gebakje en wellicht een kleine lunch. De werkgroep bespreekt alle ideeën met de nieuwe beheerder die sinds januari 2021 in dienst is. Voor de verbouwing van Het Rietveld is 400.000 euro nodig. Subsidie komt van de gemeente, de provincie en de werkgroep hoopt ook aanspraak te kunnen maken op een LEADER-subsidie. Dorpsgenoten kunnen ook een bijdrage leveren door mee te helpen met de diverse klussen in het gebouw. De verbouwing beoogt in de zomer van 2021 te starten en beoogt eind 2021 gereed te komen.

- Onderwijs: - "Samenwerkingsschool De Kring (Ring 17) is gestart in augustus 2020. De school heeft zijn wortels in het dorp en het dorp in de school. Onze oorsprong ligt in 2 scholen met 3 denominaties: protestant christelijke basisschool Klimop en samenwerkingsschool Titus Brandsma (katholiek en openbaar). Nu doen beide scholen het samen, als een weerspiegeling van het dorp. Kinderen worden niet voorbereid op de samenleving: ze staan er midden in! Het is een school, die we samen hebben ‘gedroomd’: ouders, kinderen en leerkrachten. Een school met ruimte om te zijn wie je bent. Waar we niet omgaan met verschillen, maar uitgaan van verschillen. Waar de ‘neuzen’ niet dezelfde kant op hoeven, maar meerwaarde wordt gezien in diversiteit. Waar je je eigen geloof mag hebben en delen, en waar je ook leert over andersdenkenden. De kinderen leren hier samenleven, ze ontdekken hun eigen identiteit en leren nadenken over zingevingsvragen.

Onze naam. De naam De Kring is gekozen om zijn betekenis en om zijn relatie met de omgeving. De Kring is een sterk symbool dat kinderen goed begrijpen. Kinderen die naar school gaan zitten regelmatig in een kring met de andere kinderen uit hun klas. Ze vormen samen een geheel, waar iedereen gelijkwaardig is en iedereen erbij hoort. Een kring vormt een eenheid, het is één geheel. In de kring leer je met elkaar en van elkaar en leer je naar elkaar te luisteren en elkaar te respecteren. Alle kinderen van Nagele horen daarbij. Het is een symbool dat past bij het dorp. De Kring verwijst ook naar de bijzondere opbouw van het dorp en de Noordoostpolder. De huizen in het dorp liggen in een kring om het centrale open deel heen, waar de gemeenschapsgebouwen staan, zoals ook de school. De straatnaam is dan ook Ring. De kinderen in de Ring vormen een Kring. De dorpen in de NOP liggen in een kring om Emmeloord heen. Het dorp maakt daarmee deel uit van die kring van dorpen."

- Muziek: - "Muziekvereniging de Zeeschelp is een gezellige vereniging met voornamelijk jonge leden uit de dorpen Nagele en Tollebeek. Onze vereniging bestaat uit een Brassband en een Drumband. Al sinds 1958 zorgen wij voor een muzikale noot bij optochten en feestdagen zoals de Avondvierdaagse-intocht, het binnenhalen van Sinterklaas, dorpsfeesten en ook op Koningsdag zijn wij altijd van de partij. Wij spelen echter niet alleen bij optochten en op feestdagen, maar ook houden wij twee keer per jaar een concert waar wij de mooiste en indrukwekkendste stukken ten gehore brengen. Daarnaast hebben wij ook meegedaan aan het Gouden Spiker Festival. Sinds een aantal jaar organiseren wij ook scholenprojecten, waarbij wij basisschoolleerlingen van groep 5 en 6 kennis laten maken met de verschillende instrumenten van het orkest. Op onze website kun je informatie vinden over onze vereniging, onze komende optredens, en natuurlijk ook over hoe je lid of donateur kunt worden."

- Smartlappenkoor De Johanna's is opgericht in 1999.

- Sport: - "Bij sportvereniging S.V. Nakala uit Nagele komt sportief plezier op de eerste plaats. Je kunt bij onze vereniging zowel recreatief als in competitieverband sporten. We zijn een omnivereniging, dat wil zeggen dat er veel verschillende sporten bij ons uitgeoefend kunnen worden, zoals gymnastiek, volleybal, badminton, bewegen op muziek voor senioren en Bodyfit. Al deze sporten worden begeleid door enthousiaste en ervaren trainers. De vereniging biedt een gezond evenwicht tussen gezelligheid en sociale aspecten, ontwikkeling en prestatie. Daarnaast streven we naar een open cultuur waarbij veel interactie plaatsvindt tussen de vereniging en haar leden én tussen de leden onderling zodat een maximaal verenigingsgevoel ontstaat (men is lid van de vereniging en niet van een team). Wees welkom bij S.V. Nakala. Sporten hoeft niet altijd snel, wild of in competitieverband. Je kunt ook gaan sporten om te ontspannen of om andere mensen te leren kennen. Eén ding is zeker: bewegen is goed en daar staat S.V. Nakala met haar veelzijdige sportaanbod garant voor. Sport & beweeg jij ook mee met S.V. Nakala?"

- "Het voetballen in Nagele begon allemaal vanuit een speelveld aan de rand van het dorp bij de barakken, nu kavel Eilander en niet veel later lag er een veld waar nu de Tarwehof ligt. Precies weten we het niet wanneer de huidige speelvelden in gebruik zijn genomen maar we schatten in dat per seizoen 1958/1959 de wedstrijden hier zijn gaan plaatsvinden. Eerst in de houten kleedkamers, met provisorische wasgelegenheid, die in de bosrand stond met de ingang van het sportterrein ter hoogte van administratiekantoor Van Giessen (nu Accura). Weer vele jaren later werden de nu huidige kleedkamers gebouwd, wat al een enorme vooruitgang was en niet veel later werd de eerste kleine kantine gebouwd onder de bezielende leiding van Piet Crombeen Sr. De kantine was niet groter dan wat zich nu links van de pilaren bevindt (de breedte van de bestuurskamer en entree dus). Wel heel knus en voor die tijd een prachtig clublokaal.

Voordien werd er na de wedstrijden, zowel de thuis- als de uitwedstrijden, afgesloten met een drankje bij de fam. Dijkstra in ’t Schokkererf. Verlichting was in de beginperiode niet aanwezig, dus de trainingen vonden altijd bij daglicht (in de winterperiode niet) plaats. De eerste lichtinstallatie was van dusdanige kwaliteit dat er wel getraind kon worden, maar door de schaduwkanten en het weinige licht was het nog geen ideale situatie. Nu zijn er mooie lampen met veel lichtopbrengst voorhanden zodat het hele seizoen door getraind kan worden bij voldoende licht." Aldus de beschrijving van de eerste jaren voetballen in het dorp op de pagina 'Geschiedenis' van de in 1956 opgerichte voetbalvereniging v.v. Nagele.

- "Tennisclub TC Nagele is opgericht in 1959 en bestaat dus al meer dan 60 jaar. In 2014 heeft ons tennispark een metamorfose ondergaan. Drie van de vier banen zijn gerenoveerd. Drie oude gravelbanen hebben plaats gemaakt voor drie nieuwe onder afschot liggende Gravel Premium Plus banen. Deze nieuwe banen zijn alle drie van verlichting voorzien. De 4e baan is een gravelbaan gebleven. Gelijktijdig met de renovatie van de banen heeft ook de tenniskantine met terras en tegelwerk een geweldige metamorfose ondergaan. We zijn trots op onze vernieuwde accommodatie, waar we weer vele jaren op vooruit kunnen en waar vele prachtige wedstrijden gespeeld zullen gaan worden. Op onze site tref je informatie aan betreffende de te spelen toernooien, de competities, de contactpersonen, de sponsoren en alle andere wetenswaardigheden van onze tennisclub. Sportieve strijd en gezelligheid gaan hand in hand tijdens de jaarlijks terugkerende toernooien zoals de club-enkel, de club-dubbel en de club-mix. Ook zijn het Herfsttoernooi en het (V)echtparentoernooi binnen enkele jaren uitgegroeid tot een vast item binnen de club. Twijfel je om lid te worden van onze vereniging dan kun je gerust eens proef komen draaien op ons park. Graag tot ziens op ons tennispark!"

- Vrouwen: - "Vrouwen van Nu versterkt de leefomgeving met de (lokale) kracht van vrouwen. Als grootste vrouwenvereniging van Nederland bouwen we mee aan een wereld waarin diversiteit als een meerwaarde wordt gezien en er naar wordt gehandeld. Om hier te komen zetten we in op het versterken van de kracht van individuele vrouwen en op het versterken van het vrouwelijk geluid in de samenleving, bij politieke en maatschappelijke organisaties. Wij verbinden vrouwen door persoonlijke ontmoetingen, gedeelde interesses en activiteiten om zo samen het verschil te maken voor een inclusieve samenleving. Wij hebben de overtuiging dat een belangrijke voorwaarde voor het bereiken van zo’n wereld is dat vrouwen en mannen gelijkwaardig en volwaardig deelnemen aan de samenleving. Vrouwen van Nu afd. Nagele organiseert vrijwel maandelijks een bijeenkomst met een lezing of activiteiten. We hebben ook verschillende commissies en interessegroepen, zoals een Leeskring, Kunstclub, de Lupinen, Naaigroep. Ieder lid kan hieraan deelnemen en ook als er een uitje georganiseerd wordt kan ieder lid van de afdeling hieraan deelnemen."

- Zorg en welzijn: - "Het bieden van zorg op maat in een mooie uitdagende omgeving. Met deze motivatie is Zorgboerderij Op de Wurf in Nagele ontstaan. Wij bieden de 'helpende hand' aan jongeren, volwassenen en ouderen met een zorgvraag, met een dagindeling op maat waar leren, gezelligheid, structuur en de juiste professionele begeleiding centraal staan. Samen met onze deelnemers verzorgen wij onze dieren, onderhouden we het erf en doen we verschillende groenwerkzaamheden. Kortom we bieden veel uitdaging op de boerderij! Samenwerking tussen de jongeren en ouderen op dezelfde locatie vinden wij een hele zinvolle combinatie. Ouderen kunnen naar behoefte en zorgvraag meehelpen, ervaren, proeven en beleven. Samen maken wij er een leuke dag van! De fijne mix tussen jong en ouder, samen leren, de dieren en de natuurlijke rustgevende omgeving maken dat Op de Wurf veel mogelijheden biedt om zorg op maat te leveren. Bij Op de Wurf doen wij alles zelf! Van het verbouwen van groenten in de moestuin tot aan het opknappen van de bolderwagen waar we regelmatig een ritje met de paarden mee maken. Kom gerust eens langs voor een kopje koffie!"

- Duurzaamheid: - Coöperatieve vereniging Energiek Nagele heeft samen met partners een innovatief systeem bedacht om het dorp aardgasvrij te maken. Hiermee beoogt zij het dorp een kwaliteitsimpuls te geven. Op de platte daken van gebouwen - het hele dorp heeft platte daken - komen zonthermische collectoren die warmte opwekken door middel van warm water. Dit wordt opgeslagen in een collectieve seizoensbuffer onder de grond. De opslag is beschikbaar voor warm tapwater en ruimteverwarming.

Sinds 2018 loopt er een proef om 27 woonwijken in Nederland aardgasvrij te maken. Het kabinet wil namelijk samen met gemeenten bestaande wijken aardgasvrij maken. Zij krijgen ondersteuning van het Ministerie van BZK. In de beleidsbrief 'Erfgoed telt' van OCW is aangekondigd hierbij aan te sluiten en zijn middelen beschikbaar gesteld voor de combinatie van erfgoed en ruimtelijke kwaliteit. Die zijn bestemd voor 3 'proeftuinen' met cultuurhistorische waarde: Nagele, het Groningse Loppersum en de Van Der Pekbuurt in Amsterdam-Noord.

- Bedrijfsleven / ondernemen: - Ondernemersvereniging Nagele (ca. 40 leden) is een netwerkclub voor de ondernemers in het dorp, en draagt daarnaast bij aan de leefbaarheid in het dorp door het organiseren van verschillende evenementen (met name Sinterklaasfeest, Midwinterfeest, Consumentenbeurs tijdens lustrumfeesten).

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Nagele, met foto's van de grafstenen.

Reacties

(2)

hi,
interessante informatie over Nagele. Wellicht kan er wat informatie geupdate worden? De genoemde Dorpsvisie (2012) en het Bestemmingsplan staan niet meer online. inmiddels is de supermarkt van eigenaar gewisseld en een Spar geworden.
De 2 scholen zijn samengevoegd tot sws de Kring.
En er worden gebouwd: huizen op de plek van de oude Noorderwinkels en een appartementengebouw met bedrijfsruimte op de plek van het oude Schokkererf.
Per 1 mei a.s. hopen we de vernieuwde site www.nagele.nl te lanceren met alle actuele informatie voor inwoners en bezoekers. Plus wat een dagje en nachtje kan bieden in onze mooie omgeving. Het kan zijn dat de genoemde links dan net anders worden
vriendelijke groeten,
Ratna Groenheijde (redactie marketing en media nagele.nl)

Dank voor uw compliment en voor uw aanvullingen en actualiseringen! Ik heb het allemaal verwerkt. De pagina was inderdaad aan een update toe. Want nog veel meer links bleken inmiddels 'dood te lopen'. Helaas verdwijnen na enkele jaren veel pagina's van het internet, maar ook veel pagina's staan nog wel op het internet maar veranderen soms van www-adres op een zelfde site, dan wel komen op een andere site te staan en veranderen dan natuurlijk ook van www-adres. Zo heb ik alsnog werkende links gevonden voor het Dorpsplan en het Bestemmingsplan, op andere www-adressen dus, en ook vele andere links weer werkend gemaakt dan wel verwijderd als de pagina er echt niet meer bleek te zijn. Ook nog de nodige aanvullingen gepleegd, zoals een recent rapport van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (onder Recente ontwikkelingen), een mooi stuk over het Schokkererf en diverse verenigingen beschreven dan wel uitgebreid, plus Dorpsbelang en het MFC. De pagina is nu uitgebreid van 4.000 naar 6.300 woorden. Succes gewenst met de laatste loodjes van jullie vernieuwde site!
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen