Status

- Lichtaard is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Noardeast-Fryslân. T/m 2018 gemeente Ferwerderadiel.

- Het dorp maakt deel uit van het streekje de Flieterpen, de verzamelnaam voor de viereenheid van de dorpen Ginnum, Jannum, Lichtaard en Reitsum. Flieterpen is afgeleid van het woord 'flia' wat 'vluchten' betekent. Alle vier de dorpen zijn gebouwd op terpen die vroeger, toen er nog geen dijken waren, werden gebruikt als vluchtheuvels.

Naam

Oudere vermeldingen
944 kopie 1150-1158 Lihdanfurt, 1449 Lictauwert, 1465 Lichttauwert, 1505 Lichtaeuwerdt, 1527 Lichtewert.

Naamsverklaring
Samenstelling van het Germaanse leuhtan-* 'licht, helder', naar de grondsoort of naar de begroeiing? en wert, werd 'terp, bewoonde hoogte'. In de oudste vorm is furt 'voorde' een reïnterpretatie van een monnik in Fulda voor het Oudfriese uurð 'wierde'. Het eerste deel is ook geduid als de persoonsnaam Lichta.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

Lichtaard ligt W van Dokkum en Raard, Z van Holwerd, NW van Sibrandahûs, NO van Jannum en ONO van Reitsum en Ginnum. Het dorp heeft een open verbinding met de Dokkumer Ee.

Statistische gegevens

- Volkstelling 1830 Lichtaard. Lijst der inwoners, beroepen etc..

- In 1840 omvat het dorp Lichtaard 11 huizen met 89 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 35 huizen met ca. 90 inwoners.

Geschiedenis

Onderwijs
Doorgaans was in dit kleine dorpje de koster tevens schoolmeester en voorzanger, soms inde hij ook nog de belastingen en was hij tevens 'dorpsrechter'. Reeds in 1677 was mr. Claes Seerps hier onderwijzer. Hij overleed in 1689. Bij de kennisgeving stond vermeld dat hij "geweesene schoeldienaer en ontfanger van den dorpe Lichtaard" was. In 1817 wordt Kornelis Wopkes Smidt (3e rang), uit Raard, benoemd. Het traktement bedroeg toen ƒ 84 per jaar en "de opkomsten van 1 pondemaat weiland en het beweiden van een lange groene reed, de schoolpenningen en een woning met een hof".

In 1830 wordt een nieuwe school gesticht. In 1833 wordt Jacob Eelkes Talsma (3e rang) 'provisioneel' aangesteld. Hij was eerder ondermeester te Hijum. In het voorjaar van 1835 wordt hij vast aangesteld. Bij resolutie van Gedeputeerde Staten van 6 mei 1841 wordt hij afgezet met intrekking van zijn akte, "wegens bestendig verzet tegen de wettelijke reglementen, voornamelijk betreffende de koepok-inenting". Hij was daarvoor reeds geschorst. De school is in 1882 opgeheven wegens te weinig leerlingen, nadat in 1874 nog een nieuwe school was gebouwd. Kinderen uit Lichtaard volgden t/m schooljaar 2018-2019 basisonderwijd in buurdorp Reitsum. In 2019 moest ook deze school vanwege een dalend leerlingenaantal de deuren sluiten (in het laatste schooljaar had de school nog 29 leerlingen).

Woningen / agrariërs / burenplicht
In een zeer kleine kern als Lichtaard wordt natuurlijk niet of nauwelijks gebouwd, om het dorpsgezicht niet aan te tasten. De laatste nieuwbouw was eind jaren tachtig, begin jaren negentig, toen er 4 nieuwe woningen zijn gebouwd. Daarvoor is een gedeelte van de afgegraven terp weer opgevuld. Tegenwoordig zijn er nog 3 agrarische bedrijven in functie (veehouderij). In dit dorp bestaat nog altijd de 'burenplicht'; de mannen van het dorp komen eenmaal per jaar bijeen, waar dan alle 'lief en leed'-zaken worden besproken.

Recente ontwikkelingen

- "SWOT-analyse Flieterpen: Reitsum, Jannum, Ginnum en Lichtaard (op basis van gesprekken met inwoners tijdens inloop). Uit de gesprekken met dorpsbelangen en wijkraden kwamen aandachtspunten naar voren. Deze aandachtspunten vind je terug in een schema, dat ook op de website staat. De aandachtspunten hebben wij vertaald naar een gewenst toekomstbeeld per cluster dorpen. Dat geeft namelijk goed weer hoe de inwoners willen dat hun dorp er in de toekomst uitziet. De gewenste toekomstbeelden komen niet één-op-één in de Omgevingsvisie. Ze vormen tezamen wel een heel belangrijke informatiebron voor de gemeentelijke Omgevingsvisie.

Flieterpen: gewenst toekomstbeeld Reitsum, Jannum, Ginnum en Lichtaard in 2030 (op basis van het verdiepend gesprek met dorpsbelang): De mienskipszin is groot in de Flieterpdorpen. Er zijn veel vrijwilligers en met elkaar kunnen ze veel zelf aanpakken en organiseren. Zelfredzaamheid is een sterk punt van de dorpen. De gemeente luistert naar de dorpen en staat open voor ideeën. De gemeente en de dorpen werken samen aan leefbare en mooie dorpen. Bestaande voorzieningen zijn gebleven. Het dorpshuis is verplaatst naar het oude schoolgebouw en daarmee een centrale voorziening geworden met de sportvoorzieningen vlakbij. Jongeren én ouderen kunnen er voor allerlei activiteiten terecht.

Ouderen zijn in het dorp gebleven en ook jonge gezinnen wonen in het dorp. Dit komt omdat er woningen voor de juiste doelgroepen zijn gebouwd: ouderen en starters. De dorpen zijn veilig (er wordt niet meer te hard gereden) en de wegen en paden zijn goed onderhouden. De bermen bloeien, er is veel biodiversiteit. De landbouwsector floreert. De rust en ruimte en natuur en landschap zijn belangrijke kwaliteiten in de omgeving. Doordat de Flieterpen ook meegenomen zijn in het opvaarten-project en zo in verbinding staat met Holwerd aan Zee, weten toeristen de plaatsen ook te vinden. Er zijn veel Bed and Breakfast-adressen bijgekomen." (bron: gemeente Noardeast-Fryslân, 2020)

- De dorpen Reitsum, Lichtaard, Ginnum en Jislum zijn in of rond 2009 ingericht volgens het 'shared space'-principe. Shared space, in het Fries ook ‘dielde romte' genoemd, houdt in dat alle verkeersdeelnemers gebruik maken van dezelfde weg. Ze moeten dan meer op elkaar letten dan op verkeersborden, is de gedachte.

Bezienswaardigheden

- Lichtaard heeft 3 rijksmonumenten, zijnde 2 terpen (de kerkterp, plus een terp aan de Houwen NW van het dorp) en de Hervormde kerk (Noardermieddijk 3). De kerk staat op een terprestant dat dateert uit de voor-Romeinse ijzertijd en heeft een ingebouwde toren met houten zijschotten aan de noord- en zuidzijde. "Het kerkje ligt, behoudens enkele woningen en twee boerderijen aan de voet van de terprest, vereenzaamd in het land. Het is geheel uit dezelfde grote baksteen gebouwd en vertoont uitwendig geen sporen van wijzigingen, behoudens aan de westgevel, die met uitzondering van smalle gedeelten aan de zijden mer kleine steen bemetseld is. Een tekening van Piter Idserts uit 1754 geeft het kerkje weer met een zadeldaktoren, die sedertdien afgebroken is en vervangen door de ingebouwde toren die thans in het westelijk gedeelte van de kerk op een noord-zuid lopende muur rust.

Toch maakt het kerkje van Lichtaard geen middeleeuwse indruk. De betrekkelijk kleine vensters zijn segmentbogig gesloten en het regelmatige metselwerk blijkt in kruisverband te zijn verwerkt, een vaardige wijze van omgaan met het materiaal die eerst in de 17e eeuw algemeen werd. Daar sommige stenen bovendien 17e-eeuwse jaartallen vertonen moeten wij concluderen dat althans het uitwendige metselwerk 17e-eeuws is. Vaarschijnlijk geeft de windvaan op het oostelijke uiteinde van de nok, waarin S. A. 1642 te lezen staat, het juiste jaar aan van deze verbetering.

Gaan wij de kerk binnen door de spitsbogig omlijste ingang en sluiten wij de deur dan zien wij in het muurwerk uitgespaard te weerszijden van de deur een koker voor een sluitbalk. Ook aan de later gedichte noordingang is deze aanwezig. In de 17e eeuw, toen er reeds voldoende stenen huizen waren en de kerk geen rechtsvrijheid meer vormde zoals in de middeleeuwen, had het geen zin zich ter verdediging in een kerk op te sluiten. De sluitbalken dateren dus met de kern van de muur uit een oudere periode en wij mogen aannemen dat een middeleeuwse kerk in 1642 ommetseld en ook inwendig verbeterd is. De trekbalken rusten afwisselend op gepeerkraalde sleutelstukken en jongere hol en bol geprofileerde; aan de koorsluiting zijn zij alle gepeerkraald. De laatste zullen opnieuw toegepast zijn.

De bouwdatum 1642 komt zeer goed overeen met een datering voor de preekstoel, waarvan de kuip gebroken toogpanelen heeft in de trant van de Friese kasten tussen gekanneleerde zuilen met manchetten aan de voet. Een soortgelijke preekstoelkuip is in de kerk van Reitsum te zien in sedert kort geheel schoongemaakte en herstelde staat. Op de bijbehorende trap is deze preekstoel 1638 gedateerd. De gietijzeren ornamenten in de velden van de panelen te Lichtaard zijn uiteraard midden 19e-eeuwse toevoegingen, die waarschijnlijk gelijktijdig zijn aangebracht met het nieuwe deurtje in het doophek en de balustrade op de kraak. In de posten van de kerkvoogdijrekeningen zijn deze aanschaffingen niet apart vermeld, maar waarschijnlijk verantwoord in de buitengewone reparatíe van kerk en toren die in 1851 plaatsvond onder leiding van architect J. G. Rolsma. Uit een aantekening in het rekeningboek blijkt dat een groor aandeel van de verbouwing de toren betrof, waarvan de inwendige toestand minstens evenveel reparatie nodig had als het uitwendige. De bemetseling van de westgevel met grauwe kleine steen vindt in deze opmerking een goede datering.

De oostgevel die uit kleine gele steen bestaat en de vormgeving van het torentje moeten van na 1754 dateren, toen P. Idserts immers nog een volledige toren tekende. Mogelijk geeft een oude rekening uit 1785 aanwijzing voor de vervanging van de toren, daar er een grote post voor houtwaren in voorkomt en men deze rekening speciaal bewaard heeft. De vorm van de nieuwe toren suggereert het in deze streken zo bekende type gereduceerd westwerk. Inwendig werd een en ander op de meest simpele wijze opgelost.

De oostgevel rust op een muur van grote baksteen, waaruit ook de bemetseling van de kerk bestaat; de zijgevels bestaan uit vertikale houten delen die tegen de houtconstructie van de klokkenstoel zijn getimmerd, zoals bij enkele vrijstaande omtimmerde klokkenstoelen voorkomt. In de westmuur ziet men inwendig een dichtgezette doorgang naar de voormalige toren. Een van de klokken is als te Ginnum zeer oud. Het opschrift geeft uitsluitsel over de patroonheilige van de kerk en luidt: 'sanctus Petrus'. Blijkens de vorm van de klok kan deze 14e-eeuws zijn. De andere klok is gedateerd 1404 en draagt het opschrift 'O Rex gloriae Criste veni cum pace' (O Christus koning der heerlijkheid kom met vrede)." (bron: Herma M. van den Berg) Oorspronkelijk was de kerk van Lichtaard een dochterkerk van de parochie van Hallum. De laatste restauratie dateert van 1973. De kerk bevat geen orgel. Op het koor van de kerk staat een windvaan met initialen SA en jaartal 48. Het kerkje is eigendom van Stichting Alde Fryske Tsjerken (SAFT). De kerk wordt beheerd door een actieve Plaatselijke Commissie van SAFT, die er onder meer concerten en exposities organiseert, en de kerk ook verhuurt voor (familie-)bijeenkomsten en rouw- en trouwdiensten.

- Beschrijving van de kerk en 3 monumentale boerderijen in Lichtaard in tekst en beeld, in het naslagwerk 'Noordelijk Oostergo. Ferwerderadeel' (1981).

- Op een omgracht en door een bomensingel omzoomd terrein staat ZO van de dorpskern van Lichtaard aan de Dokkumer Ie de grote boerderij Bennerhús, van het kop-hals-romp type, met onderkelderd voorhuis. De voorganger hiervan was de state Bernardahuis, in de 12e eeuw Bernardaburen geheten. Verschillende generaties van de familie Bernarda, die hier woonde, worden in de Abtenlevens van Mariengaarde beschreven. Eerst werd een deel van dit landgoed aan het klooster Klaarkamp geschonken en tot vrouwenconvent ingericht; daarnaast bleef het adelshuis nog een tijd bestaan. Uiteindelijk verwierf Klaarkamp geheel Bernardaburen. Nadat de vrouwen naar elders waren verhuisd, was Bernarda- of Bannerhuis een kloosteruithof. In de 15e eeuw functioneerde de uithof ook als vergaderplaats van de landgemeente van de Noordelijke Niogen (Ferwerderadeel, Dongeradeel en Dantumadeel). In 1511 was de stamvader van de huidige familie Van Beyma (thoe Kingma) kloostermeier op Bannerhuis.

- In Lichtaard is een aantal naambordjes geplaatst bij boerderijen en woonhuizen. Op deze naambordjes staan onder andere verschillende oud- en nieuwe bewoners van deze panden.

- Gemaal De Mear te Lichtaard is in 2015 kennelijk nieuw gebouwd dan wel vervangen, getuige de informatie onder de link. Vooralsnog hebben wij hier geen nadere informatie over kunnen vinden.

Landschap, natuur en recreatie

- In of rond 2005 is een fietspad aangelegd Z van Lichtaard, langs de Holwerter Feart, richting Dokummer Ie, en aansluitend op een fietspad aldaar. Tevens is de vaart aangepast om meer ruimte te bieden voor waterberging.

- Onbebouwde delen van de terp zijn ook hier rond 1900 afgegraven, waardoor het noordelijk gelegen kerkpad als een ‘dam’ door de afgegraven terreinen de kerk bereikt. Een deel van de wat onregelmatig lopende ringweg aan de voet van de terp is aan de noordzijde als landweg te herkennen. Voor het overige maakt deze weg, rond 1867 rechtgetrokken, verhard en verbreed, onderdeel uit van de doorgaande verbinding met de dorpen in West-Dongeradeel. De bebouwing is deels aan deze weg gelegen.

- Overzicht van waargenomen dier- en/of plantensoorten in Lichtaard (tip: als je onder de tab 'Waarnemingen' weinig of geen resultaten ziet, leg de datum dan een stuk, bijvoorbeeld een jaar, terug).

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Lichtaard (online te bestellen).

Links/voorzieningen

- Algemeen: - Site van en over Ginnum, Jannum, Lichtaard en Reitsum.

- Nieuws: - Dorpskrant De Flieterper Dorpsbode is via de link ook online te lezen, ook oudere nummers (zie de links onderaan de pagina onder de link).

- Belangenorganisatie: - "Dorpsbelang De Flieterpen behartigt de belangen van de inwoners van de dorpen in de Flieterpen. Een van de doelstellingen is om een zo prettig mogelijk woon- en leefklimaat te krijgen en te behouden ongeacht de levensvisie. Er is geregeld overleg met B & W van de gemeente en andersom is het dorpsbelang een aanspreekpunt voor de gemeente. Het bestuur vergadert één keer per maand en gaat daarnaast naar verschillende vergaderingen en overlegbijeenkomsten. Rond maart/april is er elk jaar een ledenvergadering waar alle leden welkom zijn en kwesties besproken kunnen worden. Natuurlijk is het bestuur ook buiten deze vergadering aanspreekbaar voor algemene problemen die De Flieterpen betreffen."

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Lichtaard, met foto's van de grafzerken.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)