Status

- Assel is een buurtschap in de provincie Gelderland, in de streek Veluwe, gemeente Apeldoorn.

- De buurtschap Assel valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Hoog Soeren.

- De buurtschap Assel ligt buiten de bebouwde kom en heeft daarom witte plaatsnaamborden.

Naam

Oudere vermeldingen
Asselt. 814-815 kopie 1170-1175 in Hasle, 14e eeuw GN van Assel, 1516 Den Asselschen thienden, 2e helft 16e eeuw Asselt. Op ansichtkaarten uit ca. 1930 zijn wij ook de benaming Radio Assel tegenkomen. Dat was in de begintijd kennelijk (ook) de benaming van de ZW gelegen buurtschap Radio Kootwijk (zo waren er overigens ook nog ansichtkaarten met de benaming Radio Hoog Buurlo, naar een eveneneens nabijgelegen buurtschap).

Naamsverklaring
Men dacht aan een samenstelling van het Germaanse hasi-* 'hees, kreupelhout' en lo 'bos'. Een boomnaam hazel, hazelaar is ook geopperd. Beide verklaringen baseren zich op de oudste vorm. De H- van deze oudste vorm is wellicht onjuist. In hetzelfde document staat immers Hisla voor IJssel. Bovendien wijzen de latere vormen op het ontbreken van H-. Anderen menen daarom in Assel de boomnaam as ontstaan uit het Germaanse aski-* 'es' te mogen aannemen. Vergelijk Asselt.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

De buurtschap Assel ligt W van de stad Apeldoorn en ZW van het dorp Hoog Soeren, N van Radio Kootwijk en Hoog Buurlo, rond de kruisingen van de gelijknamige weg en de Pomphulweg en Alverschotenseweg en rond de spoorwegovergang aldaar aan de spoorlijn Apeldoorn-Amersfoort. De buurtschap grenst in het Z aan de A1 en wordt in het NO van Hoog Soeren gescheiden door het Kroondomein. De buurtschap ligt verder ZO van het dorp Uddel, ONO van het dorp Kootwijk, NO van het dorp Harskamp, NNW van het dorp Hoenderloo, NW van het dorp Beekbergen en WNW van het dorp Ugchelen.

Statistische gegevens

In de Volkstelling van 1840 wordt Assel niet apart vermeld. Kennelijk zat het toen bij Hoog Soeren inbegrepen. Tegenwoordig omvat de buurtschap ca. 10 huizen met ca. 25 inwoners.

Geschiedenis

In den beginne
Assel kent een zeer lange geschiedenis. Archeologische vondsten in dit gebied hebben aangetoond dat hier al twintig eeuwen voor Christus bewoning was. De plaatsnaam wordt voor het eerst genoemd in een schenkingsakte uit 814. In de 9e eeuw werd de buurtschap nog omringd door vele bossen die later, mede door de houtskoolbranderijen, in omvang afnamen. De daarna ontstane heidevelden waren van belang voor de levensstijl in dergelijke nederzettingen. Ook in deze omgeving was men afhankelijk van de heidevelden als weidegronden voor de schaapskuddes.

Verbindingswegen en ijzerindustrie
Naast een uitgebreid stelsel van lokale en interlokale wegen in en rond of tussen de schaarse bewoningskernen en naar de akkers, kende dit deel van de Veluwe van oudsher een aantal belangrijke wegen die het regionale belang overstegen. De sporen hiervan zijn soms nog in het landschap aanwezig, vooral rond de buurtschap Assel. Deze wegen zijn vaak van hoge ouderdom. Het betreft hier resten van de Harderwijkse-Heerweg van Harderwijk naar Doesburg en de Grote Hessenweg van Utrecht naar Deventer (volgt ongeveer het tracé van de huidige Asselsestraat), die elkaar bij het dorp kruisten. De wegen dienden tot ver in de moderne tijd om lokale producten en grondstoffen te vervoeren naar de verschillende markten of voor de ruilhandel.

In en rond het huidige Assel groeven de bewoners in de vroege middeleeuwen langs zandwegen kuilen om ijzeroer uit de gevonden klapperstenen te winnen. Het ijzer werd bewerkt tot smeedijzer. Dit eindproduct vond in die tijd zijn weg naar de grote bevolkingscentra van Noordwest-Europa. Voor reizigers waren de Veluwse wegen lang niet veilig. Toponiemen als Heidensgat en Heidensberg in deze omgeving verwijzen naar het gevaar van 'heidens' of struikrovers die het gebied in vroeger tijden teisterden. Een terrein met nog aanwezige ijzerkuilen aan de Kootwijkerweg is een rijksmonument, overigens het enige rijksmonument in de buurtschap. Zie daarvoor het hoofdstuk Bezienswaardigheden.

Halte
In 1876 is met de aanleg van de spoorlijn Amersfoort - Apeldoorn ook Halte Assel aan deze lijn geopend. De halte was vooral bestemd voor koning Willem III (en later prins Hendrik). Via deze halte kon hij namelijk makkelijker met zijn gasten naar het Aardhuis te Hoog Soeren, een jachtchalet dat hij in 1861 had laten bouwen. De halte werd enkele decennia later van belang voor de aanleg van Radio Kootwijk. Voor de start van de bouw hiervan in 1918 is hier vandaan een enkelbaans spoorlijntje aangelegd voor de aanvoer van bouwmaterialen. Aanvankelijk wilde men de bouwmaterialen voor het radiostation over de weg aanvoeren, maar de gemeente Apeldoorn was erg traag om een vergunning af te geven voor het doortrekken van een verharde weg van de buurtschap naar de bouwplaats van het radiostation. Daarom werd het een smalspoorlijntje. In 1935 is de halte gesloten, waarna het van 1943 tot 1944 weer kort in gebruik is genomen door de Wehrmacht. In 1972 is het stationsgebouw gesloopt.

Landbouwontginningen
In 1925 was Assel eigendom van mr. dr. W. Westerwoudt, een bankier die hier 330 hectare grond in bezit had. Hij liet in de jaren twintig en dertig van de 20e eeuw vele gronden ontginnen aan beide zijden van de spoorlijn. Hij liet een eenvoudige boerderij met opstallen bouwen. Tegen de Vroome Bergen en vlak bij ’s Gravenhout liet hij een eenvoudig huisje langs de weg bouwen voor zijn zetbaas de heer Van Maanen. Op Hoogh Westerwolde liet hij in 1941 de Heilige-Geestkapel bouwen. De salesianen (volgelingen van Don Bosco), die destijds een seminarie hadden in Ugchelen, mochten gronden huren om jongens vanuit Ugchelen op te leiden en een vak te leren. Hiertoe hadden zij een kloosterboerderij gebouwd.

Een bombardement in de oorlog verwoestte de boerderij. Na 1951 werd de nieuwe boerderij Mariahoeve gebouwd en waren de gronden in gebruik om producten te verbouwen voor de circa 100 seminaristen. De akkers, gelegen N van de spoorwegovergang, vormen een landbouwenclave in het omringende bosgebied. Tegenwoordig is de voormalige Mariahoeve omgevormd tot Assel Don Bosco Centrum. Dit centrum biedt ruimte voor bezinning, vorming en ontspanning aan jonge mensen en aan volwassenen die zich inzetten voor jeugd en jongeren. Het centrum wordt geleid door paters salesianen, die hier een salesiaanse communiteit vormen.

Kapel Assel voor katholieken Radio Kootwijk?
In De Tijd d.d. 12-2-1941 staat hierover het volgende bericht: "Naar wij vernemen zal binnenkort worden begonnen met den bouw van een kleine kerk ten behoeve van de in de omgeving van Radio Kootwijk verspreid wonende Roomsch-Katholieken. Het feit, dat er tusschen Barneveld en Apeldoorn op de Veluwe in het geheel geen katholieke kerk staat, bracht voor de katholieken van Radio Kootwijk en omgeving mede, dat zij zich of naar Barneveld of naar Apeldoorn moesten begeven, beide gemeenten op een afstand van ongeveer 15 km van Radio Kootwijk gelegen. De bewoners van Radio Kootwijk hebben thans zelf de handen ineengeslagen en gezamenlijk een som gelds bijeengebracht. Het terrein in de omgeving der woningen is voor den kerkbouw geschonken."

Een curieus bericht, want bankier mr. dr. W. Westerwoudt, die destijds 330 hectare in de buurtschap in bezit had, heeft de kapel laten bouwen, evenals, in 1944, de nabijgelegen familiebegraafplaats, later uitgebreid tot de huidige Natuurbegraafplaats Westerwolde. Zij waren opgericht als kapel en kerkhof voor de familie Westerwoudt. In Radio Kootwijk woonden nauweljiks katholieken. In ieder geval tot in de jaren zeventig waren er slechts 3 gezinnen van de 35 katholiek, die bovendien de gelegenheid hadden te kerken bij de Salesianen van Don Bosco te Assel. Mogelijk was het een door de familie Westerwoudt 'er met de haren bijgesleept' gelegenheidsargument om toestemming te krijgen van de kerkelijke en/of wereldlijke autoriteiten. Daarnaast hadden de PTT'ers van Radio Kootwijk ook niet zulke riante salarissen dat ze daarvan de kapel konden financieren, als ze dat al gewild zouden hebben. (bron: oud-Radio Kootwijkenaar Cees van der Pluijm)

De werkelijke toedracht is als volgt: Om aan de kerkelijke zondagsplichten te voldoen, moest de grootvader van de huidige eigenaren 12 kilometer reizen naar de dichtstbijzijnde rooms-katholieke kerk. Toen dit te vermoeiend werd voor de landheer, gaf hij opdracht tot het bouwen van de Heilige-Geestkapel op zijn eigen landgoed in Assel. De kapel werd opgenomen in een stichting en onder volledige goedkeuring van de aartsbisschop van Utrecht gebouwd. Het had meer voeten in de aarde om verlof te krijgen van de toenmalige wereldlijke instanties in oorlogstijd. Ook was er tijdens de bouw geen water en elektriciteit. Water werd per paard en wagen vervoerd naar de bouwput en een potkachel zorgde voor de verwarming. (bron: interview met de huidige eigenaren van landgoed Westerwolde)

Bezienswaardigheden

- Assel heeft 1 rijksmonument, zijnde de ijzerkuilen op de Asselse Heide. In de vroege middeleeuwen (5e-11e eeuw) kende de regio rond Apeldoorn een voor die tijd grootschalige ijzerindustrie. Nergens in de Lage Landen werd ijzer toen in zulke grote hoeveelheden geproduceerd als in deze omgeving. De vroeg-middeleeuwse ijzerindustrie van Apeldoorn en omgeving maakte gebruik van klapperstenen om het ijzer uit te winnen. Klapperstenen kunnen ontstaan in rivierafzettingen als zich rond leemklonters ijzerverbindingen afzetten. Soms kan de leemkern later door droging krimpen en daardoor los in de klappersteen komen te zitten. Als de klappersteen dan wordt geschud, maakt hij een klapperend geluid. Zo komen klapperstenen aan hun naam. De lagen waarin de klapperstenen zitten, zijn door de druk van het oprukkende landijs tijdens de voorlaatste ijstijd rechtop komen te staan. Daardoor lopen de lagen met klapperstenen nu als banen door het landschap. In die banen is in de middeleeuwen naar dit ijzererts gegraven. Een plaats waar de sporen van dit gegraaf goed zichtbaar zijn, bevindt zich op de Asselse heide. Hier liggen de kuilen achter elkaar in rijen in het landschap.

- De RK Heilige-Geestkapel in Assel (Alverschotenseweg 50) dateert uit 1941 en is ontworpen door de Apeldoornse architect J.G.A. van Dongen. De kapel biedt plaats aan honderd mensen. Op een gedenksteen staat een Latijnse tekst die in oud-Nederlands vertaald luidt: "Het hart vol druks, heeft piëteit in oorlogsstorm mij God gewijd, afbiddend blijder tijden keer en vreed’ge vreugde van weleer." Nog elke zondag wordt de kapel gebruikt voor diensten voor gelovigen uit de omgeving en voor de mensen die hier hun familie en bekenden hebben begraven. Ook wordt de kapel verhuurd voor rouw- en trouwdiensten en concerten. Zie verder bij Geschiedenis.

- In het zuiden van Assel ligt, op landgoed Westerwolde, Natuurbegraafplaats Westerwolde (Alverschotenseweg 24). Dit was de eerste natuurbegraafplaats in Nederland. In 1944 gaf de burgemeester van Apeldoorn aan de familie Westerwoudt, die hier 330 hectare grond in bezit had, toestemming om de gronden naast de in 1941 gebouwde Heilige-Geestkapel te gebruiken als familiebegraafplaats. De vader van de huidige eigenaren stelde rond 1955 de begraafplaats open voor niet-familieleden en realiseerde ook de kleine camping iets verderop. Tegenwoordig beheren drie kleinzonen van de oprichter het landgoed met begraafplaats en camping. Er vinden jaarlijks ca. 50 begravingen plaats. Vandaag de dag liggen er in totaal ca. 2.000 graven. De familiebegraafplaats ligt apart van de natuurbegraafplaats en is geheel ommuurd. Hier liggen 5 leden van de familie Westerwoudt begraven.

Telefoonnummers van de beheerders: 06-53396912 of 06-10921091. Dit zijn de enige contactmogelijkheden. De begraafplaats heeft geen site en ook geen e-mailadres. Let op 1): Als u nadere informatie wilt over de mogelijkheden van deze begraafplaats, gelieve deze nummers te bellen en niet hieronder een reacte te plaatsen, omdat onze site geen inhoudelijke bemoeienis heeft met deze begraafplaats. Let op 2): U kunt op deze begraafplaats gezien de beperkte ruimte die er nog is géén graf reserveren voor ´t.z.t.´. Er zijn alleen nog zeer beperkt mogelijkheden als iemand al is overleden, of in een terminale fase verkeert, of familie is van iemand die er al begraven ligt. Zie hiervoor de 2e link hierna, in dat artikel onderaan de 3e pagina. - Artikel over de geschiedenis en actuele situatie van Natuurbegraafplaats Westerwolde in Assel. - Nog een interview met Hayo Westerwoudt, een van de beheerders van natuurbegraafplaats Westerwolde, in 'Kijk op Oost-Nederland', jan./feb. 2011.

Landschap, natuur en recreatie

- De Ruetbron bij Assel heeft een belangrijke rol gespeeld in de watervoorziening van de fonteinen in de tuinen van Paleis het Loo. De fonteinen moesten kunnen wedijveren met die van Lodewijk XIV in Versailles. Daarom liet stadhouder Willem III in 1692 bij de Ruetbron een bassin aanleggen van bijna 1 hectare groot, van waaruit het verzamelde water in ondergrondse kilometerslange leidingen naar Het Loo ging. Het graven van deze leidingen gebeurde door soldaten uit de Veluwse Garnizoenen. Het natuurlijke hoogteverschil van circa 30 meter zorgde voor een enorme waterdruk. En het uiteindelijke resultaat was de Koningssprong; de hoogst spuitende fontein van Europa en het pronkstuk van de paleistuin. De middelste straal (13 meter hoog) werd omringd door 32 stralen in twee verdiepingen.

Tegenwoordig is de Ruetbron nog maar een kleine poel waaruit water opkwelt: de oude bron. Een dun stroompje water sijpelt in de richting van het oude verzamelbassin, dat nog enigszins te herkennen is aan de oude omwalling. In het bassin groeien nu eiken, berken en dennen. Maarten Wispelwey (regioarcheoloog Noord Veluwe) vindt dit het mooiste plekje van de Veluwe en schrijft er het volgende over: "Daar waar het kwelwater te midden van een rijke flora boven de grond komt, heeft zich een klein wonderlijk cultuurlandschap ontwikkeld. Temidden van een dicht bos ontwaart men als bij verrassing een besloten grasweide die de schoonheid van de Elyseesche velden moet benaderen. Het kwelwater zoekt zich sijpelend en begeleid door een oorstrelend gekabbel een weg en wordt niet veel verder opgevangen in een groot 17e-eeuws gegraven reservoir, vanwaar het water afgevoerd werd naar de tuinen van Het Loo."

- De Asselse Heide bij buurtschap Assel is een natuurgebied waar je, vooral tegen de avond, veel wild kunt zien. Onder de link vind je een wandelroute door het gebied.

- De Veluwe wordt doorkruist door het spoor tussen Amersfoort en Apeldoorn. Het spoor loopt o.a. dwars door de Asselse Heide bij buurtschap Assel en vormde daarmee een barrière voor dieren. ProRail heeft daarom een natuurbrug over het spoor gebouwd, zodat de dieren nu veilig van de ene kant naar de andere kant kunnen. Samen met andere natuurbruggen in dit gebied zorgt natuurbrug Asselse Heide ervoor dat de Noord- en Zuid-Veluwe weer met elkaar verbonden worden. Het project valt onder het Meerjarenprogramma Ontsnippering (MJPO). Het is de laatste van de zeven bruggen die zijn aangelegd op basis van het Beleidsplan Veluwe 2010. In maart 2019 is de nieuwe brug gereedgekomen. In het gebied komen edelherten, reeën en wilde zwijnen voor, maar ook diverse kleine zoogdieren en een groot aantal reptielen, amfibieën en insecten. Met de aanleg van een natuurbrug is het leefgebied vergroot en kunnen dieren zich beter verspreiden en voortplanten. De natuurbrug was anno 2019 natuurlijk nog kaal. Het is de bedoeling dat de brug uiteindelijk wordt begroeid door heidevegetatie. - Onder deze link vind je een prachte timelapse video van de aanleg van Ecoduct Asselse Heide. Dat wil zeggen dat er een half jaar een webcam heeft gehangen die alle bouwactiviteiten heeft opgenomen, en dat dit vervolgens vele malen versneld wordt afgespeeld, zodat jij nu in slechts 2 minuten kunt zien hoe de aanleg van het ecoduct in zijn werk is gegaan.

De bouw van natuurbrug Asselse Heide, over het spoor bij Hoog Soeren in Assel, is in juni 2018 gestart. Voorafgaand daaraan heeft ProRail de bouwplaats zo veel mogelijk vrij gemaakt van reptielen, amfibieën en bijzondere planten. Aannemer Dura Vermeer plaatste hekken en schermen om reptielen en amfibieën buiten het gebied te houden. Om al aanwezige reptielen en amfibieën te beschermen, hebben medewerkers van ProRail er zo veel mogelijk gevangen. Vervolgens hebben ze deze elders in het gebied weer vrijgelaten. ProRail heeft op logische schuilplaatsen naar reptielen en amfibieën in het gebied gezocht, en heeft daarnaast val-emmers en tapijttegels geplaatst. De val-emmers zijn ingegraven in de grond, waardoor dieren erin vallen. Door de tegels met de zwarte onderkant boven neer te leggen, warmen ze makkelijk op door de zon. Koudbloedigen kruipen graag onder de warme tegels en zijn vervolgens makkelijk te vangen. Op deze manier hebben ze zandhagedissen, hazelwormen, gladde slangen, ringslangen en levendbarende hagedissen kunnen vangen en verhuizen. Ook bijzondere planten hebben ze naar een plek buiten de bouwplaats verhuisd. (bron: MJPO)

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)