Zwollerkerspel

Voormalige gemeente
Zwolle Zwartewaterland Kampen
Salland
Overijssel

gemeente_zwollerkerspel_anno_ca._1870_kaart_j._kuijper.jpg

Gemeente Zwollerkerspel anno ca. 1870, kaart J. Kuijper (collectie www.atlasenkaart.nl)

Gemeente Zwollerkerspel anno ca. 1870, kaart J. Kuijper (collectie www.atlasenkaart.nl)

Zwollerkerspel

Terug naar boven

Status

- Zwollerkerspel is een voormalige gemeente in de provincie Overijssel, in de streek Salland.

- De gemeente Zwollerkerspel is per 1-8-1967 opgeheven en verdeeld over de gemeenten Zwolle (het grootste deel), Genemuiden, Hasselt, Heino en IJsselmuiden.

- Wapen van de voormalige gemeente Zwollerkerspel.

Terug naar boven

Ligging

Zwollerkerspel was een zeer landelijke gemeente met een forse oppervlakte en een relatief beperkt aantal inwoners (in, volgens de Volkstelling van 1840 - zie hieronder - maar liefst 34 buurtschappen), die de gemeente Zwolle geheel omsloot (vergelijkbaar met bijvoorbeeld de voormalige gemeente Weesperkarspel om Weesp, idem Lonneker om Enschede, Ambt Delden om Delden, Ambt Hardenberg om Hardenberg, Ambt Vollenhove om Vollenhove en Ambt Almelo om Almelo).

Terug naar boven

Statistische gegevens

Omstreeks 1813 heeft Zwollerkerspel ca. 3.500 inwoners, verspreid over 17 buurschappen. Bij de herindeling van de gemeenten in 1818 komen er daar nog 2 bij.

In 1840 heeft de gemeente Zwollerkerspel 602 huizen met 3.900 inwoners, verdeeld over de buurtschappen* Cellemuiden 6/29 (= huizen/inwoners), Robolligehoek 10/69, Hasselerdijk 9/65, Genne-Overwaters 15/92, Nieuwe Wetering Zuideinde 14/100, Nieuwe Wetering Noordeinde 9/65, Oude Wetering Zuideinde 12/80, Oude Wetering Noordeinde 12/83, Zeedijk 13/83, Biswetering 5/41, ’s Heerenbroek 23/161, Westenholte 27/149, Voorst 37/243, Spoolde 26/197, Schelle 14/92, Oldeneel 18/137, Herculo (= Harculo) 14/106, Windesheim 31/232, Hoog-Zuthem 14/93, Laag-Zuthem 11/61, Ittersum 21/127, Zalné 16/89, Wijthem of Wijthmen 38/240, Herfte 17/118, Berkum Veldhoek 21/134, Berkum Goepershoek 22/137, Berkum Bruggenhoek 23/133, Berkum Brinkhoek 15/102, Langenholte 14/93, Haerst 1e gedeelte 13/69, Haerst 2e gedeelte 20/132, Genne 25/144, Holten 12/71 en Streukel 25/133.
* Volgens de Volkstelling van 1840 waren het in die tijd allemaal nog buurtschappen. Enkele ervan hebben zich later tot dorp ontwikkeld.

De schrijfwijze van de plaatsnamen is die van de Volkstelling van 1840. Die wijkt in sommige gevallen af van de huidige schrijfwijze. Doorgaans zal wel duidelijk zijn welke huidige plaats ermee wordt bedoeld. Het dorp Berkum was (en is nog steeds) zoals je ziet in een aantal wijken verdeeld. Wat in de Volkstelling Berkum Goepershoek heet, heette in werkelijkheid vanouds Berkum Poepershoek. Of dat Goepershoek een drukfout (onbedoelde woordspeling, zagen we pas tijdens het intikken...) was of een bewuste spellingswijziging is geweest vanwege de associaties die de oude naam allicht zal hebben opgewekt, is ons niet bekend. De naam heeft overigens wel te maken met poepen, maar in de betekenis 'seizoensarbeiders uit Duitsland', die in de regio dus 'poepen' werden genoemd, wat is afgeleid van het Duitse woord Buben 'jongens'.

Bij de opheffing van de gemeente Zwollerkerspel per 1-8-1967 had zij een oppervlakte van ruim 14.000 hectare met ongeveer evenveel inwoners, dus een gemiddelde van slechts 100 inwoners per km2. Zulke getallen vind je alleen in zeer landelijke gebieden.
De gemeente is per de opheffingsdatum als volgt verdeeld:
naar de gemeente Zwolle: 7.866 hectare met 12.857 inwoners;
naar de gemeente Hasselt: 4.013 hectare met 1.080 inwoners (dus slechts 25 inwoners per km2!);
naar de gemeente IJsselmuiden: 1.369 hectare met 403 inwoners;
naar de gemeente Genemuiden: 1.050 hectare met 92 inwoners (is 9 per km2!);
naar de gemeente Heino: 213 hectare met 183 inwoners (betreft het dorp Laag-Zuthem).

Terug naar boven

Geschiedenis

Het gebied van de latere gemeente Zwollerkerspel wordt tot 1802 door en vanuit de stad Zwolle bestuurd. In dat jaar komt er een regeling tot stand waarbij het bestuur van het schoutambt Zwollerkerspel wordt gescheiden van dat van de stad Zwolle. Een bestuurscollege wordt belast met het behartigen van de belangen en het afdoen van de dagelijkse zaken van het 'Carspel'.

Tijdens de periode van de inlijving bij het Franse keizerrijk (1811-1813), wordt het lokale bestuur op Franse leest geschoeid. De gemeenten die dan ontstaan, vormen meestal de directe voorgangers van onze huidige gemeenten, zo ook in Zwollerkerspel. Na het herstel van de onafhankelijkheid in het najaar van 1813 fungeert het gemeentebestuur onder verschillende benamingen, afhankelijk van de vigerende wetgeving. Tot 1825 kent de gemeente een college van schout en zetters, van 1825-1851 burgemeester en assessoren, na 1851 een college van burgemeester en wethouders. Het is daarbij van belang om vast te stellen dat de schout sinds de invoering van het Franse rechtssysteem in 1811 geen rechtelijke functies meer heeft. In veel opzichten verschilt zijn rol sindsdien nog slechts in naam met die van de latere burgemeester.

Voor de burgers brengt de verzelfstandiging weinig verandering. Zij blijven voor de voorziening in veel van hun dagelijkse behoeften op de stad Zwolle aangewezen. Voor de stad betekent de scheiding een achteruitgang. Veel mensen uit Zwolle gaan in de gemeente Zwollerkerspel wonen, omdat de belastingen daar lager zijn. De verzelfstandiging van de buurgemeente brengt ook met zich mee dat de stad niet zo kan uitbreiden als zij zelf wil: Zwollerkerspel ligt als een ijzeren klem om de stad heen. Pas na de opheffing van die gemeente in 1967 kan Zwolle groeien.

De gemeente Zwollerkerspel was qua omvang een grote gemeente (opp. 147,5 km2). De gemeente had geen centrale kern, maar bestond uit een aantal buurschappen. Als lokale eenheden waren te onderscheiden: Berkum / Herfte-Zalné / Wijthmen / Genne-Holten-Streukel / Haerst / Ittersum / Schelle-Oldeneel / Windesheim-Harculo / Laag-Zuthem / Westenholte-Voorst-Frankhuis / Spoolde / 's-Heerenbroek-Veecaten / Cellemuiden / Mastenbroek.

De na-oorlogse ontwikkeling is ook aan Zwollerkerspel niet ongemerkt voorbijgegaan. De veranderde positie van de landbouw, de trek van het platteland naar de stad en meer werkgelegenheid in de steden door industrie-uitbreiding, doen het bevolkingsaantal van de gemeente stijgen tot bijna 14.000, waarvan meer dan de helft in de drie dorpen Westenholte, Berkum en Ittersum gevestigd is. Deze dorpen geven de gemeente het stempel van een randgemeente en hebben met name een woonfunctie voor personen die werkzaam zijn in Zwolle.

Reeds in 1873 onderneemt Zwolle een annexatiepoging, die niets oplevert. Ook latere pogingen in 1930, 1936, 1940 en 1946 blijven zonder succes. Bij wet van 20 mei 1955, Stb. W 220 worden wel de grenzen tussen Hasselt en Zwollerkerspel per 1 januari 1956 gewijzigd. Bij deze grenswijziging op vrijwillige basis gaat 35 ha onbewoond gebied naar Hasselt over.

Na de eerder mislukte pogingen doet het gemeentebestuur van Zwolle in 1961 een zesde verzoek tot grenswijziging. Het voorstel kan nauwelijks een grenscorrectie genoemd worden, omdat het de voornaamste woonkernen van Zwollerkerspel omvat, waardoor het voortbestaan van de gemeente in het geding komt. Het voorstel van de gemeente Zwolle steunt op uitvoerige sociografische en planologische studies.

De gemeente Zwollerkerspel bericht bij brief van 23 juni 1961 aan Zwolle, dat zij bereid is tot een grenscorrectie, waarbij gronden voor industrievestiging aan Zwolle zouden worden toegevoegd. De gemeente is echter van mening dat Zwolle de woongebieden zelf tot ontwikkeling moet brengen. Het rapport dat de gemeente tot ondersteuning van haar zienswijze uitbrengt, gaat uit van een functieverdeling: Zwolle is een industriestad en Zwollerkerspel zorgt voor woningbouw in de landelijke omgeving en voor de openluchtrecreatie.

Gedeputeerde Staten (GS) van Overijssel stellen vervolgens een onderzoek in naar de meest wenselijke oplossing. Uiteraard wordt daarbij de nodige aandacht besteed aan het voorstel van de gemeente Zwollerkerspel. Immers indien dit voorstel aanvaardbaar zou zijn, dan zou het voortbestaan van deze gemeente als zelfstandige gemeente gewaarborgd zijn. GS vinden dit voorstel evenwel niet aannemelijk. Zij adviseren de minister van Binnenlandse Zaken in mei 1962 het volgende:

"Dat een in alle opzichten meest aanvaardbare oplossing alleen kan worden verkregen door een aanmerkelijke vergroting van het grondgebied van de gemeente Zwolle, een opheffing van de gemeente Zwollerkerspel en toedeling van de overige gebieden van die gemeente aan enige omliggende gemeenten.

Met name is deze conclusie op de navolgende overwegingen gebaseerd:

- de landelijke en provinciaal erkende verwachtingen ten aanzien van de ontwikkeling van Zwolle;

- de reeds plaatsgevonden hebbende of te verwachten vergroeiing van de primaire kernen Berkum, Spoolde, Ittersum en Westenholte met de stad Zwolle, zowel naar ligging alsook naar samenstelling van de inwoners;

- het gevaar van een niet-wenselijke ontwikkeling van de verder van Zwolle afgelegen kernen van secundaire aard, te weten Wijthmen, Herfte, Windesheim e.d., wanneer de genoemde primaire kernen haar maximale capaciteit zullen hebben bereikt en de drang tot het wonen in de omgeving van Zwolle sterk blijft;

- daarbij zou niet tevens de meeste gewenste ontwikkeling in Schelle tot stand komen mede doordat van het streekplan tegen de sub 3 genoemde aandrang niet voldoende tegenwicht kan worden verwacht;

- de samenwerkingsvormen zouden, gelet op de verwevenheid van tal van belangen van beide gemeenten, zo groot in aantal dienen te zijn dat toepassing van de Wet Gemeenschappelijke Regelingen in dit geval tot onoverzichtelijkheid en ondoorzichtigheid van het bestuur zou voeren.

Voorgesteld moge worden een herindeling van gemeentelijk gebied overeenkomstig keuzemogelijkheid 4, zoals aangeduid op de bij dit rapport gevoegde kaart 3. Dit houdt in een vergroting van het grondgebied van de gemeenten Zwolle, Hasselt, Heino, Genemuiden en IJsselmuiden overeenkomstig de op genoemde tekening aangeduide begrenzing benevens opheffing van de gemeente Zwollerkerspel."

De minister van Binnenlandse Zaken neemt kennis van dit voorstel en vraagt vervolgens in februari 1963 GS om de betrokken gemeenten te horen en de meningen van de raden te zijner kennis te brengen. Zo wordt de gemeente Zwollerkerspel bij brief van 4 maart om advies gevraagd. De raad van deze gemeente handhaaft echter zijn oorspronkelijke mening en levert op een aantal punten kritiek op het voorstel van GS:

- het voorstel van GS weerspiegelt te veel een eenzijdige stedelijke en stedebouwkundige visie;

- het is niet noodzakelijk reeds nu al over te gaan tot uitbreiding van de stad Zwolle in zuidelijke richting (Schelle);

- verwerpelijk is het voortijdig prijsgeven van democratische waarde door het laten opgaan van een goed werkende gemeente in andere eenheden;

- GS vermijden de schijn van denken in een "zwart-wit" schema onvoldoende, met name ten aanzien van de wijze van wonen en de beoordeling van de bestuurskracht van het gemeentebestuur van Zwollerkerspel;

- ook is een zwart-wit aanduiding aanwezig met betrekking tot de bestuurlijke vormgeving van het onderhavige gebied; de indruk wordt gewekt dat bij het voortbestaan van Zwollerkerspel een te ingewikkelde situatie zal ontstaan, terwijl bij het voorstel van GS de moeilijkheden geheel zouden zijn opgelost.

GS brengt vervolgens wederom advies uit aan de minister van Binnenlandse Zaken.

Op 2 juni 1964 brengt de minister van Binnenlandse Zaken een bezoek aan Zwolle en Zwollerkerspel. Als resultaat van het gesprek deelt de minister mede, dat GS met de 2e fase van de procedure een aanvang kan maken. De gemeente wordt daarmee geconfronteerd met een wetsontwerp tot opheffing van de gemeente. Zowel het gemeentebestuur als de diverse belangenverenigingen blijven zich verzetten tegen de voorgestelde opheffing van de gemeente. Door het opgerichte 'Actie-Comité tot behoud der gemeente Zwollerkerspel' werden handtekeningen verzameld. Het mag niet baten: per 1-8-1967 wordt de gemeente opgeheven en over de omliggende gemeenten verdeeld, zoals hierboven gespecificeerd bij Statistische gegevens.

De vestigingsplaats van het gemeentebestuur is sinds 1916 de in dat jaar aangekochte villa aan het Terpelkwijkpark 18 te Zwolle. Per 1 december 1950 wordt Boschwijk in Wijthmen als ambtswoning van de burgemeester in gebruik genomen. Al spoedig daarna wordt een vleugel van deze ambtswoning tot raadszaal ingericht en medio 1951 als zodanig in gebruik genomen. Voor de gemeente Zwollerkerspel is dit huis in velerlei opzicht belangrijk. De gemeente heeft slechts enkele gebouwen die als monument vermeld staan, namelijk de hervormde kerken in Mastenbroek en Windesheim. Kasteel Windesheim was het meest waardevolle gebouw in de gemeente, maar dit is tijdens de Tweede Wereldoorlog vernield. (bron: beschrijving van de inventaris van het gemeentearchief van Zwollerkerspel)

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze voormalige gemeente, kun je terecht bij de volgende sites en literatuur:

- Geschiedenis van de gemeente Zwollerkerspel in de Canon van Zwolle.

- Het Zwolse echtpaar Christina en Arjan Kremer heeft een prachtig boekje gemaakt over geschiedenis en landschap van een aantal buurtschappen in de voormalige gemeente Zwollerkerspel. Via de link is het ook online te lezen. Wél in het dialect, maar dat is ook voor iemand van buiten de regio wel te doorgronden. Het boekje kan door liefhebbers van het zogeheten geocaching worden gebruikt om de diverse locaties te bezoeken aan de hand van de GPS coördinaten, waarbij op elke coördinaat een 'schat' is te vinden.

- In opdracht van Uitgeverij Waanders & De Kunst heeft historicus en schrijver Wim Coster in 2017 het boek 'Zwollerkerspel: een gordel van blauw en groen rondom de stad' gepubliceerd, t.g.v. het feit dat deze gemeente op dat moment 50 jaar geleden is opgeheven. Het boek vertelt de boeiende geschiedenis van in totaal meer dan 30 dorpen, buurtschappen en gehuchten en hun relatie met de stad. Het boek vertelt ook over het boerenleven, jaren van oorlog en strijd, een voetbalinterland in 1912, de komst van de IJsselcentrale en nog veel meer. De teksten worden afgewisseld met vaak uniek beeld- en kaartmateriaal. Wonen, werken, leven en landschap in deze regio in de afgelopen 50 jaar komen zo in woord en beeld voorbij.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Het rijksmonumentale pand op Ter Pelkwijkpark 18 in de binnenstad van Zwolle (foto) is een herenhuis in de Neo-Hollandse Renaissancistische stijl, ontworpen door architect S.J.H. Trooster in opdracht van koopman A.P.J. Trip, en voltooid in 1884. Van 1916 tot 1967 functioneerde het huis als gemeentehuis van de gemeente Zwollerkerspel, die toen werd opgeheven. Momenteel heeft het gebouw een kantoorfunctie. Het herenhuis maakt deel uit van het villapark op een van de bastions van de voormalige vesting en staat zodoende in het beschermd stadsgezicht van Zwolle binnen de stadsgracht.

- Buitenplaats Boschwijk in Wijthmen (Heiligeweg 11) wordt in 1950 aangekocht door de gemeente Zwollerkerspel. Het huis wordt de ambtswoning van de burgemeesters C. Slager (tot 1963) en mr. W.J.E. Crommelin (tot 1967). In een van de vleugels wordt de raadszaal ondergebracht. Na opheffing van de gemeente blijft de laatste burgemeester mr. Crommelin en zijn familie het huis particulier bewonen. Sinds 1996 is het landgoed weer helemaal in particuliere handen.

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Zwollerkerspel (online te bestellen).

Reacties

(8)

Een vriend in Canada probeert zijn overgrootvader's adres te vinden. Indertijd was het M35 in Ittersum. Misschien kan de kaart van Zwollerkerspel die u hier weergeeft wat aantonen. Is het mogelijk een betere resolutie kaart te plaatsen?
Hartelijk dank!

Ik heb hier geen hogere resolutie van, maar dat zou ook niet helpen, want deze kaartenserie geeft alleen de locatie van woonplaatsen aan en geen straten daarbinnen, dus al helemaal geen huisnummers. Wat in dit geval hopelijk wel baat kan bieden, is dat hetzij gemeentearchieven, hetzij heemkundekringen vaak wel 'omnummerlijsten' hebben met de oude adresindelingen van 'wijkletter' (veel gemeenten hadden hun grondgebied vroeger ingedeeld in 'wijken' met letters en daarbinnen nummers voor de huizen) en huisnummer (zoals uit uw voorbeeld) naar de huidige straatnaam en huisnummer.

Ik vermoed dat dit er niet per definitie van alle plaatsen is, omdat maar net iemand van een gemeentearchief of een heemkundekring dat een keer moet hebben uitgezocht en daar een lijst van moet hebben gemaakt. Ik weet alleen dat sommige heemkundekringen zoiets hebben. Dus uw/zijn hoop is dan gevestigd op de Zwolse Historische Vereniging (Ittersum is tegenwoordig immers gemeente Zwolle). Wellicht hebben zij dergelijke lijsten, dan wel weten zij waar die te vinden zijn. Hun site is https://www.zwolsehistorischevereniging.nl/.
Succes gewenst, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Al vanaf het begin had Zwollerkerspel wel een eigen gemeentebestuur, maar het gemeentehuis heeft steeds op verschillende plaatsen binnen de gemeente Zwolle gestaan. Zo ook het gemeentehuis op de Melkmarkt. Ik kan op dit moment niet vinden waar dit gemeentehuis nu precies heeft gestaan. Wie kan mij dat aangeven?

Groet
Johan Groten, Heelsum

Ik kan alleen vinden dat het gemeentehuis sinds 1916 gevestigd was in een pand aan het Ter Pelkwijkpark. Dat heb ik nu hierboven beschreven en gelinkt. Kennelijk is de gemeente daarvóór in een bepaalde periode op de Melkmarkt gevestigd geweest. Daarvan kan ik ook niets vinden. Ik adviseer u derhalve contact op te nemen met de Zwolse Historische Vereniging, die ik in mijn reactie hierboven heb gelinkt. Het lijkt mij aannemelijk dat zij dit wel zullen weten.
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Op plaatsengids.nl/zwollekerspel staat vermeld dat bij het opheffen van de gemeente buurtschap Streukel (nabij Hasselt) bestond uit 25 huizen / 133 bewoners. Graag zou ik een overzicht willen (kaart dan wel betreffende adressen) om welke huizen het hier gaat.

Dat staat er niet. Die getallen komen uit de Volkstelling van 1840. Zo staat het hierboven ook vermeld. Tegenwoordig is de buurtschap met ca. 40 huizen niet heel veel groter dan in 1840. Inmiddels heb ik de pagina van buurtschap Streukel uitgewerkt, op https://www.plaatsengids.nl/streukel. Op die pagina vindt u alles samengevat wat er op het internet over deze buurtschap te vinden is, plus een oude kaart, een actuele kaart, en onder Statistische gegevens een link naar een actuele kaart waarop u de straatnamen en huisnummers kunt zien. Uit dit alles moet u redelijkerwijs wel kunnen destilleren welke panden de buurtschap destijds omvatte en momenteel omvat.
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

De gemeente Zwollerkerspel is niet 'per' 1-8-1967 opgeheven, maar 'op' 1-8-1967.

Nee hoor, dat is 'ie wél. 'Per' is namelijk synoniem voor 'vanaf' of 'met ingang van'. 'Op' betekent in dit soort contexten 'tot en met'. Dus de gemeente Zwollerkerspel is opgeheven op 31-7-1967, en per 1-8-1967 (kijk maar op https://www.schrijfwijzer.nl/taalvragen/verwarwoordenboek/verwarwoord/42... en https://onzetaal.nl/taaladvies/het-contract-loopt-per-op-31-december-af). Omdat de laatste doorgaans minder misverstanden oplevert, houd ik die constructie in dit soort situaties aan.

Overigens dank voor uw compliment dat ik zoveel nuttige informatie over de voormalige gemeente Zwollerkerspel overzichtelijk op één pagina bijeen heb weten te brengen. Het doet mij altijd goed om te vernemen dat de vruchten van mijn arbeidsintensieve inspanningen gewaardeerd worden. Elke plaats- e.d. pagina kost mij namelijk gemiddeld enkele tientallen mensuren aan desk en/of field research en redactiewerk om een en ander te 'componeren', maar dan heb je ook wat, zogezegd. Het stimuleert mij ook om op de ingeslagen weg voort te gaan en de laatste 'puntjes op de i' te zetten. Eind 2022 wil ik namelijk alle pagina's inhoudelijk gereed hebben, dus de horizon komt na bijna 15 jaar eindelijk in zicht.
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen