Terug naar boven

Status

- Borgharen is een dorp in de provincie Limburg, in de streek Zuid-Limburg, gemeente Maastricht. Het was een zelfstandige gemeente t/m 30-6-1970.

- Borgharen en het nabijgelegen Itteren zijn in de gemeente Maastricht de enige nog echt los van de stad Maastricht gelegen dorpen - in tegenstelling tot veel andere, wél door de (bebouwde kom van de) stad opgeslokte dorpen zoals Amby, Heer, Heugem, Limmel, Sint Pieter en Wolder - met eigen blauwe plaatsnaamborden (komborden). Toch hebben beide dorpen in 1978 geen eigen postcode en plaatsnaam gekregen in het postcodeboek, waardoor ze sindsdien voor de postadressen 'in' Maastricht liggen en ze hier en daar vermoedelijk daarom weleens als 'wijk' of 'buurt' worden betiteld (en je als gevolg daarvan fenomenen krijgt als een Buurt- of Wijkraad i.p.v. een Dorpsraad...). Maar het zijn toch echt nog altijd heuse dorpen met alles erop en eraan.

- Wapen van de voormalige gemeente Borgharen.

Terug naar boven

Naam

In het Limburgs
Hare of Haare.

Oudere vermeldingen
Borcharen, Burcharen, ca. 1170-1180 curtim aput Haren.

Naamsverklaring
Het Latijnse curtim betekent ‘hoeve’, het germaanse haru-* ‘zandige heuvelrug’. Sinds de 15e eeuw werd borg aan de naam toegevoegd, wat slaat op het kasteel ter plaatse. Soms heette Borgharen ook wel Opharen, ter onderscheiding van Neerharen, dat 3 km N van het dorp ligt, aan de Belgische kant van de Maas.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Borgharen ligt N van de stad Maastricht, aan de Maas. Samen met het dorp Itteren een ‘eiland’ vormend tussen Julianakanaal en Maas, die de grens met België vormt, tegenover Smeermaas. Het dorp ligt NW van de Kanjelbeek en W en ZW van het water Oude Kanjel. Het dorp ligt verder NW van het 'dorp in de stad' Limmel, WNW van het 'dorp in de stad' Amby, W van de A2 en het dorp Rothem, WZW van het dorp Meerssen, ZW van het dorp Bunde, ZZW van het dorp Itteren, Z van de Belgische plaatsen Neerharen en Rekem, ZO van de Belgische plaatsen Smeermaas en Lanaken en NO van het 'dorp in de stad' Caberg.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Borgharen, die slechts het gelijknamige dorp omvat, 80 huizen met 437 inwoners. Per 1-7-1970 is de gemeente opgeheven en opgegaan in de gemeente Maastricht met 271 hectare, ca. 550 huizen en 1.664 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 700 huizen met ca. 1.800 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Heerlijkheid
Borgharen is een voormalige heerlijkheid. Het kasteel was het stamhuis van het Friese geslacht Van Haren. De oudst bekende eigenaar der heerlijkheid, Ogier Sire van Haren, wordt al in 1248 vermeld. In 1330 wordt het een Brabants leen; Itteren wordt afgescheiden. Bij het Partagetraktaat van 1661 komt het onder Staats gezag.

Julianakanaal
Begin 20e eeuw voeren België en Nederland gesprekken over de verbetering van de Maas als transportroute. Als de onderhandelingen mislukken, besluit Nederland het 36 km lange Julianakanaal aan te leggen, tussen Borgharen en Maasbracht. De aanleg start in 1925 en komt in 1934 gereed. Bij Borgharen wordt een stuw in het bestaande rivierbed aangelegd plus een keerschutsluis aan het begin van het Julianakanaal, waardoor het waterniveau in de Maas, stroomopwaarts van de stuw, wordt verhoogd.

Kern in twee delen
De kern Borgharen bestaat feitelijk uit twee delen, van elkaar gescheiden door het kasteel en haar voorgebouwen en de noordelijk daarvan gelegen hoogstamboomgaard. Deze ruimtelijke scheiding heeft geen historische grondslag. Het oudste deel is gelegen langs de Daalstraat, Middenstraat en Bovenstraat aan de zuidzijde en de Kasteelstraat, Schoolstraat en de hiertussen gelegen Kerkstraat. Uitbreidingen van de kern hebben voornamelijk plaatsgevonden vanaf de jaren zestig in het noordwestelijke deel en in de jaren zeventig, tachtig en (in geringe mate) negentig.

Graanmolen
De Graanmolen van Borgharen (Bovenstraat 12) was een watermolen die werd gevoed door de Kanjel, een riviertje dat op zijn beurt gevoed werd door het water van de Geul. Vroeger had het riviertje een eigen brongebied nabij Rothem, gemeente Meerssen. De beek kruist het Julianakanaal middels een duiker, waarna deze zich splitst in twee takken, de Oude Kanjelbeek en de Nieuwe Kanjelbeek. De molen lag aan de Nieuwe Kanjelbeek, tussen de dorpsweg en de Maas. Het gebouw uit mergelsteen en een onderbouw uit maaskeien en Naamse steen lag onder één leien dak samen met de woonruimten. De molen die in ieder geval rond 1700 al bestond, behoorde tot 1951 tot de goederen van het kasteel. Sinds midden jaren veertig was de molen al niet meer in bedrijf. Na 1951 is het complex verbouwd tot woonhuis. De beek is omgelegd en overkluisd.

Kunstschilder Henk Dijkman
Van 1943 tot aan zijn overlijden in 1954 heeft kunstschilder Henk (voluit Christoffel Hendrik) Dijkman in Borgharen gewoond en gewerkt. Hij woonde boven het café van de fam. Wouters. Dijkman heeft meer dan 1250 schilderijen gemaakt, doorgaans van stadsgezichten en landschappen.

Archeologie
- Bij archeologisch onderzoek in Borgharen in 2008/2009 zijn Merovingische graven onderzocht en de sporen van een Romeinse villa gedocumenteerd. Dit heeft een schat aan informatie opgeleverd. In de aangetroffen graven lagen zowel mannen, vrouwen als kinderen. Bijzonder is dat door de combinatie van fysisch-antropologisch en DNA-onderzoek familierelaties konden worden aangetoond. De grafinventaris stamt uit de 6e en 7e eeuw en is zeer omvangrijk: van sieraden en vaatwerk tot wapentuig. Het tweede doel van het onderzoek was de documentatie en registratie van gegevens over het villaterrein. De combinatie van het aangetroffen schervenmateriaal en het beschilderde pleisterwerk plaatst het gebruik van de villa voornamelijk in de 2e eeuw.

De bijzondere combinatie van villa en grafveld was al bij eerder onderzoek aangetroffen. Daarbij bleek echter ook dat het bot in de graven zo snel degradeert dat maatregelen tegen verder informatieverlies nodig waren. Daarom is besloten de graven op te graven en de rest van het terrein in situ als Rijksbeschermd monument te behouden. Het onderzoek is gedocumenteerd in het rapport 'Merovingers in een villa. Romeinse villa en Merovingisch grafveld Borgharen - Pasestraat. Onderzoek 2008-2009' (uitg. RCE, 2011), dat via de link ook online is te lezen.

- In 2010 is tijdens archeologische opgravingen te Borgharen, ter voorbereiding op de Grensmaas-herinrichting, een massagraf gevonden met de skeletten van 65 paarden. Zeer waarschijnlijk dateert dit 'paardengraf' uit 1794, en zijn de paarden gesneuveld tijdens de belegering van Maastricht door de Fransen. In 2016 is een kunstwerk geplaatst op de plek van het paardengraf. Het kunstwerk omvat 65 grote stenen, evenveel als het aantal paardenskeletten dat is gevonden. De stenen liggen op de plek waar de respectievelijke skeletten zijn aangetroffen. Op een informatiezuil is de geschiedenis van het graf te lezen.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp, kun je terecht bij het in 2015 verschenen boek 'Borgharen van A tot Z' (auteur: Frank Jansen). De onderwerpen zijn alfabetisch zijn waardoor het ook te gebruiken is als naslagwerk. Onderwerpen zijn o.a. het kasteel, hoogwater, archeologie, burgemeesters, pastoors, de sociale geschiedenis, de vele verenigingen, talloze cafe’s en ondernemingen.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- In 2015 is de nieuwe Waterkrachtcentrale Borgharen (in het Bosscherveld, naast de stuw) gereed gekomen. De centrale is met een vermogen van 11 MW de grootste waterkrachtcentrale die de afgelopen 25 jaar in Nederland is gebouwd, en een van de 3 grootste van Nederland. De centrale heeft een jaarproductie van ca. 42 miljoen kWh, wat overeenkomt met de energieconsumptie van 1/3 deel van de huishoudens in de stad Maastricht. Waterkracht is een van de meest klimaatneutrale en duurzame methoden om elektriciteit op te wekken. Zo bespaart deze centrale de uitstoot van 38.000 ton CO2 per jaar ten opzichte van de gebruikelijke vormen van elektriciteitsopwekking in Nederland. Deze jaarlijkse verlaging van de CO2-emissie komt overeen met de jaaruitstoot van 20.000 tot 22.000 auto's.

Daarnaast bespaart de waterkrachtcentrale ten opzichte van een kolencentrale jaarlijks 85 ton SO2, 75 ton NOx en 11 ton fijnstof. Daarmee draagt Borgharen direct bij aan de Nederlandse klimaatdoelstellingen. De waterkrachtcentrale levert verder een positieve bijdrage aan de Nederlandse economie, omdat blijvend de import van conventionele brandstoffen (olie, kolen en gas) wordt verminderd. In Nederland speelt waterkracht tot dusver een beperkte rol. Uit een verkenning van WINN (het innovatieprogramma voor Wateruitdagingen van Rijkswaterstaat) blijkt dat energie uit water aan 10% van de elektriciteitsvraag in Nederland zou kunnen voldoen.

- Bestemmingsplan Itteren - Borgharen.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- De huidige St. Corneliuskerk is in 1887 gebouwd op de plaats van de gotische kerk uit (vermoedelijk) de 15e eeuw. We zien een bakstenen kruiskerk in de vroege neogotische stijl van architect J. Kayser. In 1962 is het godshuis gerestaureerd en uitgebreid met zijkapellen aan weerszijden van het priesterkoor. (3023) De Corneliusverering (16 september, octaaf, en verder het gehele jaar) bestond met zekerheid in de 18e eeuw, maar dateert waarschijnlijk al uit de middeleeuwen. In de 19e eeuw is Borgharen een bedevaartplaats, die omstreeks 1900 jaarlijks duizenden bezoekers trekt. Dit getal verveelvoudigt in de eerste helft van de 20e eeuw, mede dankzij de oprichting in 1905 van een St. Corneliusbroederschap. Na een terugval in de periode 1965-1975 wordt het dorp sinds het laatste decennium van de 20e eeuw weer even druk bezocht als omstreeks 1900. De bezoekers komen uit de Belgisch-Nederlandse regio (inclusief Wallonië) en, in mindere mate, uit de rest van Nederland. De heilige wordt aangeroepen als patroon tegen vallende ziekte, stuipen, zenuwziekten en overspannenheid. (3121) Site parochie Borgharen.

- Kasteel Borgharen (16e/17e eeuw). Kasteel met een burchttoren van vóór 1318, tot de 18e eeuw bekroond met een spits. Een verbouwing in Lodewijk XVI-stijl tussen 1776 en 1785 leverde een enorm dak op ter verbinding met de beide 15e-eeuwse zijtorens. De afgelopen jaren is het kasteel in verval geraakt. Borgharenaar Ronny Bessems die, zoals in de alinea's hieronder beschreven, in 2003 de kasteelhoeve heeft gekocht en gerestaureerd, had destijds eigenlijk zijn zinnen gezet op het kasteel, maar daar werden toen nog miljoenen euro's voor gevraagd. In 2014 heeft Bessems het kasteel alsnog kunnen kopen. Voor 1 euro. Daar staat tegenover dat deze restauratie-uitdaging naar schatting wél ca. 20 jaar gaat duren én ca. 10 miljoen euro gaat kosten...

Voor Bessems was het een jongensdroom die uitkwam: "Toen ik als klein jongetje door mijn slaapkamerraam keek, zag ik altijd dat grote kasteel. Het had iets moois en mysterieus. Ik had altijd al de wens om dat te bezitten." Hij vindt het van groot belang dat het kasteel zijn oude staat terug krijgt: "Het is belangrijk om ons cultureel erfgoed te behouden. Mensen moeten zich er meer van bewust zijn hoe belangrijk het is je geschiedenis te koesteren." Kasteel Borgharen heeft in oktober 2018 de Inspiratieprijs 2018 van het Prins Bernhard Cultuurfonds Limburg gewonnen. Het project kreeg de meeste stemmen en is gekozen tot het meest inspirerende monument van Limburg. Het kasteel liet elf andere genomineerde monumenten achter zich, waaronder de Puddingfabriek in Venlo en het Miljoenenlijntje.

- De restauratie van de 19e-eeuwse - oorspronkelijk uit 1651 daterende - hoeve van Kasteel Borgharen is in 2009 bekroond met de Victor de Stuersprijs. De jury motiveerde dit als volgt: "De cascorestauratie van de kasteelhoeve is door HVN Architecten uit Hoensbroek voorbereid en gecoördineerd, maar de invloed van opdrachtgever Ronny Bessems - die de hoeve in 2003 heeft gekocht - kan men in ieder onderdeel van deze restauratie bespeuren. Met een onnavolgbare passie, overgave en doorzettingsvermogen heeft hij in 6 jaar tijd de restauratie van deze zeer vervallen hoeve gerealiseerd. De heer Bessems was blijkbaar al voorbestemd om deze opgave tot een goed einde te brengen. Zijn overgrootvader was op de kasteelhoeve al in dienst als paardenknecht. De heer Ronny Bessems speelde in zijn jeugd op de binnenplaats van de hoeve en vele jaren later kon hij die hoeve zelf verwerven.

De hoeve was vanwege een onverdeelde boedel jarenlang buiten gebruik gebleven en zeer sterk vervallen. Het resultaat van de restauratie is verbazingwekkend. Een ensemble zorgvuldig gecomponeerde gebruiksgebouwen gerealiseerd met up-to-date technieken en technisch perfect uitgevoerd, geheel in de geest van de 19e eeuw. Want je ziet vrijwel geen verschil meer: behoudens dan dat de mestvaalt op de binnenplaats is verdwenen. De restauratie is heel letterlijk opgevat; er zijn nauwelijks hedendaagse toevoegingen gedaan en er zijn ook weinig concessies gedaan voor het nieuwe gebruik van de hoeve: het is kortom een restauratie die je tegenwoordig nog maar zelden meemaakt."

- De schuifstuw met kleine schutsluis in de Maas bij Borgharen dateert uit 1929 en is een rijksmonument. De stuw bestaat uit 5 betonnen torenpijlers, stalen schuiven en een stalen bedieningsbrug, beschikt over 3 afvoeropeningen en één scheepvaartopening, die zich kenmerkt door hogere torenpijlers. De schuifstuw is van cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een technologische en typologische ontwikkeling en ontleent architectuurhistorische waarde aan haar importantie voor de geschiedenis van de bouwtechniek. De stuw is van bijzondere betekenis voor het aanzien van de streek, beschikt over een historisch-ruimtelijke relatie met Maas en Julianakanaal en is in hoge mate gaaf bewaard gebleven. De stuw beschikt over regionale bouwtechnische zeldzaamheidswaarden, met name vanwege de toepassing van een enkele wielschuif in de scheepvaartopening en van wielschuiven met verstelbare klep in de afvoeropeningen.

- Wiegershof.

- Maashof.

- Gevelstenen in Borgharen.

Terug naar boven

Evenementen

- Evenementenkalender Borgharen.

- Carnaval. - Carnavalsvereniging De Beerbieters. - Carnavalsvereniging De Neutetikkers is onderdeel van Fanfare St. Cornelius.

- Servaas Kermis (mei).

- Bij de Haarderluip (hardlopen, augustus) kun je kiezen uit de afstanden 5 of 10 km.

- Haarderfeesten (weekend in september).

- Najaarskermis (september).

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Borgharen en het naastgelegen dorp Itteren hebben regelmatig te lijden gehad van wateroverlast door de Maas. Bijvoorbeeld in 1993, en op 8 januari 2011 was er weer hoogwater in het dorp. Een deel van de inwoners is toen geëvacueerd. - Reportage wateroverlast januari 2011 I. - Reportage wateroverlast januari 2011 II. De afgelopen jaren zijn zodanige maatregelen genomen dat deze dorpen niet meer zouden moeten kunnen onderlopen bij hoogwater. Rond het dorp zijn dijken aangelegd, waardoor bij hoogwater een eiland ontstaat en de dorpskern zelf niet meer onder water loopt. En dankzij grindwinning in de Grensmaas, waarbij de 'weerden' zijn verlaagd, is de kans op overstroming nu flink lager.

Bovendien kan dat gebied zich sindsdien ontwikkelen tot een natuurlijke rivieroever waar konikpaarden en gallowayrunderen op de oever grazen. Het natuurgebied bij Borgharen is het hele jaar vrij toegankelijk, tussen zonsopgang en zonsondergang, ook buiten de paden. Stevig schoeisel is aan te raden. Honden mogen mee, mits aangelijnd. De mooiste manier om de oevers van de Grensmaas te bezoeken, is door de paden te verlaten en rond te dwalen op zoek naar de honderden planten en dieren die er leven. Dit is de eerste locatie van het project Grensmaas waar de werkzaamheden zijn afgerond. Zowel inwoners, recreanten als natuurliefhebbers zijn enthousiast over het resultaat. Het gebied van de heringerichte Grensmaas wordt op de kaart gezet als Rivierpark Maasvallei.

Een onderdeel hiervan is Rivierpark Maasvallei Borgharen - Itteren, dat vrij toegankelijk is middels klaphekjes op diverse plekken in de omgeving. Onder de link word je op een Facebookpagina op de hoogte gehouden van actuele ontwikkelingen in het gebied.

In november 2018 zijn in de Grensmaas ter hoogte van Borgharen 3 dode bomen in het water gelegd. Dit rivierhout is bedoeld om een impuls te geven aan het waterecosysteem; dood hout werkt als een soort koraal, waar het al snel krioelt van het leven. Rijkswaterstaat werkte voor het plaatsen van dit rivierhout in de Grensmaas samen met Consortium Grensmaas en ecoloog Alphons van Winden van Bureau Stroming. "Het rivierhout moet samen met enkele grote keien voor afwisseling in stroomsnelheid zorgen, wat meer soorten vis aantrekt", vertelt Van Winden, die de maatregel uitwerkte. "Ook kan zich achter deze ‘obstakels’ een laagje zand en fijn grind ophopen, precies zoals in een natuurlijke rivier normaal gesproken gebeurt. Aan het dode hout hechten zich allerlei kleine waterdiertjes als insectenlarven, kokerjuffers en mosselen, maar ook wieren en algen, die weer een belangrijke voedselbron voor vissen en vogels vormen. De wortels en takken dienen tevens als schuil- en paaiplaats voor jonge vis. Zo komt de voedselkringloop weer op gang."

Borgharen is als startlocatie gekozen omdat het Grensmaasproject hier al afgerond is en er geschikte bomen voorhanden waren. Ze zijn buiten de hoofdgeul neergelegd, in een wat dieper gedeelte tussen 2 grindeilanden in. Zodoende ligt een deel van de stammen permanent onder water en zullen waterrecreanten er naar verwachting geen hinder van ondervinden. Om wegdrijven te voorkomen, zijn de bomen met kettingen vastgemaakt aan zware betonplaten, die op hun beurt stevig in de bodem zijn ingegraven. Behalve een grote kei bij het rivierhout, zijn nog eens 10 keien in de nabijheid daarvan op grindeilanden neergelegd, eveneens buiten de hoofdstroom. Op basis van de technische, financiële en ecologische uitkomsten wordt bekeken welke andere plekken in de Grensmaas geschikt zijn om de komende jaren bomen en keien neer te leggen. (bron: Rijkswaterstaat, 30-11-2018)

- In 2016 is de wandelkaart Borgharen. Ontdekkingskaart voor struiners en wandelaars verschenen. Eén zijde bevat een fraaie struinkaart van het dorp. De andere zijde bevat een topografische kaart van RivierPark Maasvallei tussen Elsloo en Maastricht. Hierop staan tevens 3 wandelingen uitgestippeld. Verder biedt de wandelkaart allerlei toeristische informatie en geeft de kaart een beschrijving van nieuwe riviernatuur en oude streekcultuur.

- Langs Borgharen lopen diverse fietsroutes.

- In 2011 is een nieuw fietspad aangelegd tussen Borgharen en Itteren. Het bestaande pad langs de Maas was vervallen vanwege de werkzaamheden voor het Grensmaasplan.

- In de zomer kun je hier kajaks huren.

- Sinds 2014 is er in Borgharen een Dorpstuin in ontwikkeling. - Dorpstuin op Facebook. - Zie ook de reportage over de Dorpstuin van L1-programma Ongerwaeg d.d. 7-11-2014.

Terug naar boven

Beeld

- Fotoreportage 'Rundsje Hare' door oud-inwoner Math Ubachs.

- Fotoserie herinrichting Grensmaas bij Borgharen. - Nog een fotoserie van de herinrichting van de Grensmaas in deze omgeving.

Terug naar boven

Links

- Nieuws: - De ca. 5x per jaar verschijnende dorpskrant Buurtpraat is via de link ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Belangenorganisatie: - Buurtraad Borgharen.

- Dorpshuis: - Het voormalige gemeentehuis biedt tegenwoordig onderdak aan Gemeenschapshuis Haarderhof, dat op zijn beurt onderdak biedt aan het verenigingsleven van het dorp.

- Onderwijs: - Basisschool De Maasköpkes is een echte dorpsschool waar ouders, kinderen en dorpsgenoten altijd welkom zijn. Samenwerking met verenigingen in Borgharen vindt de school erg belangrijk. De school stimuleert de kinderen ook om binnen de verenigingen te participeren.

- Jeugd: - Jeugdwerk de Maaskluivers.

- Muziek: - Fanfare Sint Cornelius. - Drumband Sint Cornelius.

- Mannenkoor Borgharen Maastricht is opgericht in 1902, heeft ca. 70 leden en tracht een middenweg te vinden tussen traditie en moderniteit. Zo wil het aantrekkelijk blijven voor het publiek, maar ook voor nieuwe koorzangers. Het koor treedt op in binnen- en buitenland. Het koort heeft uiteraard zijn wortels in het dorp, maar de leden komen inmiddels uit de hele regio.

- Sport: - Voetbalverenigingen SV Itteren en VNB Borgharen zijn in 2003 gefuseerd tot IBC '03, wat staat voor Itteren Borgharen Combinatie '03.

- Tennisvereniging LTV Borgharen.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Borgharen.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)