Leeuwarderadeel

Voormalige gemeente
Leeuwarden
Fryslân

gemeente_leeuwarderadeel_anno_ca._1870_kaart_j._kuijper_kopie.jpg

Gemeente Leeuwarderadeel anno ca. 1870, kaart J. Kuijper (collectie www.atlasenkaart.nl)

Gemeente Leeuwarderadeel anno ca. 1870, kaart J. Kuijper (collectie www.atlasenkaart.nl)

Leeuwarderadeel

Terug naar boven

Status

- Leeuwarderadeel is een voormalige gemeente in de provincie Fryslân. De gemeente is in 2018 opgeheven en toegevoegd aan de gemeente Leeuwarden.

- De gemeente Leeuwarderadeel heeft in 1944 - na overigens eerdere, mislukte pogingen van de gemeente Leeuwarden in 1915, 1925 en 1933 - een fors deel van haar grondgebied, dorpen en inwoners moeten afstaan aan de gemeente Leeuwarden. Het betrof de dorpen Goutum, Hempens, Huizum, Lekkum*, Miedum*, Snakkerburen*, Swichum, Teerns, Tjaard, Wytgaard en Wirdum. In totaal ging het destijds om 16.599 inwoners.
* Leeuwarderadeel was vanouds verdeeld in een noorder-, midden- en zuider trimdeel. Het midden trimdeel is al in de 15e eeuw afgescheiden; de terpen Oldehove, Nijehove en Hoek verbonden zich en ontwikkelden zich tot de stad Leeuwarden. De hier genoemde grenscorrectie betrof in hoofdlijnen het zuider trimdeel. De 3 kernen waar wij de * bij hebben geplaatst, betreffen een Z stukje van het noorder trimdeel.

- De gemeente Leeuwarderadeel bestond sindsdien nog uit de hoofdplaats Stiens met verder de dorpen Alde Leie (grotendeels), Britsum, Feinsum, Hijum, Jelsum en Koarnjum, plus de buurtschappen Bartlehiem (deels), Hoarne, Tichelwurk en Truerd (met plaatsnaambordjes), en De Groote Bontekoe (grotendeels), Finsterbuorren en Vrouwbuurtstermolen (deels) (zonder plaatsnaambordjes). In totaal zijn dit 7 dorpen en 7 buurtschappen.

- Vanouds en volgens Stienser Wiep Koehoorn in dit weblog nog altijd, is er N van Hoarne ook nog sprake van de buurtschap Swaerd of Swaerderterp (met 3 panden) onder Stiens, en W daarvan aan de weg Poelhúzen van een buurtschap Poelhúzen (met 2 dan wel 4 panden) onder Feinsum. Beide plaatsnaambordloos.

- De buurtschap 't Haantje (halverwege de 20e eeuw ook Jelsumerhuizen / Jelsumer Húskes geheten) bestaat niet meer. Wij lezen op de site van Tresoar als bijschrift bij een oude ansichtkaart uit begin 20e eeuw: "Bewoners van de Bredyk te Jelsum waar o.a. café 't Haantje stond. In verband met de verbreding van de weg met een ventweg en de vele geluidshinder van het vliegveld zijn alle huizen vanaf 1987 afgebroken." En: "Buurtschap 't Haantje bij Jelsum. De woningen staan op de nominatie om afgebroken te worden in verband met de geluidsoverlast door het vliegverkeer van het militaire vliegveld."

- De gemeenteraad heeft in februari 2013 besloten dat zij de gemeente wil laten samengaan met de gemeente Leeuwarden. In een in januari 2013 gehouden referendum bleek ook een grote meerderheid van de inwoners daar voorstander van, in plaats van opgaan in een nieuwe gemeente in Noordwest Fryslân (die overigens Waadhoeke is gaan heten). De fusie is in 2018 in werking getreden. Hiermee is eigenlijk een historische fout hersteld; het Noorder trimdeel is weer bij het Zuider en het Midden trimdeel gevoegd. Overigens was reeds bij de grootschalige herindelingen van 1984 in Fryslân het plan om Ferwerderadeel en Leeuwarderadeel te laten fuseren, tot de nieuwe gemeente Noarderâldlân, maar dat is dus niet doorgegaan. - Reportage met opzichter Anne Veendorp van de buitendienst in de toenmalige gemeente Leeuwarderadeel, die anno 2017 al ruim 33 jaar voor de gemeente werkte, over de gevolgen van de herindeling voor zijn werk, door Omrop Fryslân, december 2017.

- Wapen van de voormalige gemeente Leeuwarderadeel.

Terug naar boven

Naam

Spelling plaatsnamen
Per 1-1-2009 zijn de dorpsnamen in de toenmalige gemeente Leeuwarderadeel officieel Friestalig geworden. Voor de plaatsnaamborden betekende dit dat die voorheen (alleen) de Nederlandstalige plaatsnamen bevatten, en sinds 2009 de Friestalige naam bovenaan, met de Nederlandstalige naam eronder. Dit had met name gevolgen voor de plaatsen Cornjum (nu Koarnjum), Finkum (nu Feinsum) en Oude Leije (Alde Leie).

Gemeentenaam
De gemeentenaam is in het Fries Ljouwerteradiel, maar deze is in tegenstelling tot de plaatsnamen wél formeel Nederlandstalig gebleven.

Terug naar boven

Ligging

De gemeente Leeuwarderadeel lag N van de stad Leeuwarden en het 'dorp in de stad' Huizum, NO van Vliegbasis Leeuwarden en de dorpen Marsum, Ingelum, Bitgummole en Bitgum, O van de dorpen Berltsum, Sint Annaparochie en Vrouwenparochie, ZO van de dorpen Alde Leie (van kleine, W delen van dit dorp buiten de gemeente) en Oudebildtzijl, Z van de dorpen Hallum, Marrum en Ferwert, ZW van de dorpen Wânswert en Burdaard en de stad Dokkum, W van de dorpen Wyns, Aldtsjerk, Oentsjerk en Gytsjerk en NW van het dorp Lekkum. Hoofdplaats van de gemeente Stiens lag centraal tot W in de gemeente.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 omvat de gemeente Leeuwarderadeel 976 huizen met 6.714 inwoners, verdeeld in de dorpen Wirdum 103/665 (= huizen/inwoners), Wijtgaard 36/329, Swichum 15/104, Goutum 34/252, Huizum 96/676, Hempens 13/89, Teerns 6/40, Stiens 208/1.617, Finkum 33/227, Hijum 43/310, Britsum 54/326, Kornjum of Cornjum 47/303, Jelsum 49/262, Lekkum 22/127 en Miedum 12/62 en de buurtschappen Noordend 9/51, Tjaard 7/35, De Werp 5/25, Marwird 5/25, De Hem 7/34, Techum 5/32, De Schrans 49/293, Stienserhoek 8/54, Truurd 5/34, Het Tigchelwerk 11/77, De Leije 32/263, Vensterburen 8/41, Buren aan de Hoogedijk 12/74 en Snakkerburen 42/287. Anno 2017, dus vlak voor de opheffing, heeft de gemeente Leeuwarderadeel ca. 4.000 huizen met ruim 10.000 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Leeuwarderadeel, kun je terecht bij de volgende instanties en literatuur:

- De in 1991 opgerichte Documentatiestichting Leeuwarderadeel heeft ten doel het verzamelen, beheren en toegankelijk maken van documentatiemateriaal dat binding heeft met het Noorder trimdeel van de oorspronkelijke gemeente Leeuwarderadeel. Zij beoogt dit doel te bereiken door dit documentatiemateriaal, in zo breed mogelijke zin, veilig te stellen en te ontsluiten. Ter bevordering van kennis over de lokale historie brengt zij ook zelf publicaties uit. De documentatie is samengebracht en ontsloten middels het Histoarysk Ynformaasje Punt in de Stienser bibliotheek. Het is een indrukwekkende verzameling van ca. 100 films, veel foto’s, zelfgeschreven boeken en door anderen geschreven boeken over de historie van de gemeente.

Anno 2017 wordt gewerkt aan een onderzoek naar alle neringdoenden die ooit in de dorpen woonden en werkten en aan een inventarisatie van karakteristieke dorpspanden. Klaas Tijtsma van de Documentatiestichting: "Dy hawwe allegear in ferhaal. Wurk genôch dus. Der is noch in hiel soad út te sykjen. It iene ropt it oare op. Der binne altyd wer nije fragen dy’t in antwurd nedich hawwe." (bron: LC, 17-10-2017)

- Veel recent opgeheven Friese gemeenten hebben als afscheidscadeau voor de inwoners een boek of magazine over de gemeente gepubliceerd. Zo is in november 2017 het glossy magazine 'Tegearre oer' verschenen, waarmee de gemeente Leeuwarderadeel afscheid neemt van haar inwoners. De glossy is huis aan huis bij de inwoners bezorgd. In het magazine komen bekende en minder bekende inwoners aan het woord, die vertellen over de roerige geschiedenis, de mienskip, de toekomst en het bloeiende verenigingsleven. In 7 korte hoofdstukken wordt de historie van Leeuwarderadeel behandeld. Ook beroemde inwoners uit een ver verleden komen aan de orde. Het gaat om theoloog Balthasar Bekker, filosoof David van Goirle, veldheer Menno van Coehoorn en sterrenkundige Arjen Roelofs.

- Op het internet hebben wij de gescande en daarmee online te lezen boeken 'Tussen Potmarge en Jokse, deel II' (1995, 125 pag.) en idem deel IV (1999, 129 pag.) gevonden. Deze boeken behandelen een aantal elementen uit de geschiedenis van de dorpen in het oude zuidelijke deel van Leeuwarderadeel (d.w.z. van voor de herindeling van 1944), het 'Sudertrimdiel' geheten. Het betorf onder meer de dorpen Huizum, Wirdum, Swichum en Wytgaard. Er zijn in ieder geval vijf delen in deze serie verschenen. De uitgever, Stifting Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel, is inmiddels opgeheven.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden / cultureel erfgoed

- Stichting Monumentenzorg Leeuwarderadeel zet zich in voor het behoud van monumenten in deze voormalige gemeente. De stichting beoogt dit doel te bereiken door monumenten in eigendom te verkrijgen, te restaureren of te onderhouden. Daarnaast adviseert de stichting de gemeente Leeuwarden over monumenten en informeert zij de inwoners over de aanwezigheid en de historie van het cultureel historisch erfgoed. De stichting zoekt hierbij nadrukkelijk samenwerking met eigenaren van monumenten en organisaties actief op het gebied van cultuurhistorie, monumentenbehoud en onderwijs. Momenteel heeft de stichting vier rijksmonumenten in onderhoud en beheer. Dit betreft de kerktorens van de dorpen Jelsum, Stiens, Feinsum en Hijum. Dit is inclusief de torenuurwerken. Financiële middelen verkrijgt de stichting uit subsidies, fondswerving, donaties en schenkingen.

- Documentatiestichting Leeuwarderadeel heeft in samenwerking met Kultuerried Ljouwerteradiel en een flink aantal sponsors in 2017 het ‘statesproject’ kunnen realiseren. Het project gaat over states en stinsen in het Noorder trimdeel. In het verleden hebben er in totaal 25 stinsen en states in deze dorpen gestaan. Twee zijn er daar nog van over: Dekama State in Jelsum en Martena State in Koarnjum. Bij de dorpen in dit gebied is een informatiepaneel geplaatst met daarop de belangrijkste state die binnen het desbetreffende dorpsgebied heeft gestaan. Naast een afbeelding en de plaatsbepaling staat er op de borden ook informatie over welke states nog meer binnen dat dorpsgebied hebben gestaan en tevens wie de belangrijkste bewoner van de state is geweest, veelal ook met afbeeldingen. In totaal zijn er 6 van dergelijke borden geplaatst, te weten in, van noord naar zuid: Hijum, Aebingastins; Feinsum, Holdingastate; Stiens, Burmaniastate; Britsum, Lettingastate; Koarnjum, Wijdeveldstate en Jelsum, Hinnemastate.

Naast deze borden is er door de Documentatiestichting onder meer langs die borden een prachtige historische fietsroute van ca. 40 km. ontwikkeld, die ook in delen kan worden gefietst. De fietsroutes zijn verkrijgbaar bij de boekhandel, de VVV en historische/recreatieve instellingen. Plaatselijk Belang Stiens (PBS) is bij het project aangehaakt met een viertal borden van gelijke vormgeving als die van de states. Een drietal borden is geplaatst nabij het nieuwe fietspad ‘Spoardyk’ in Stiens en nabij de voormalige spoorloodsen aan de Lutskedyk. Het vierde bord is geplaatst bij de Grote of Sint Vituskerk te Stiens. Op de borden wordt de historie van de verschillende objecten beschreven.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- De intentie van de gemeente was om een toeristisch wandel- en fietspad aan te leggen op de plek van de vroegere spoorlijn, die in de regio bekend staat als het Dokkumer Lokaaltje. Het pad verbindt de dorpen Stiens, Britsum, Koarnjum en Jelsum met elkaar. Anderzijds heeft de Stichting Noord-Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij (NFLS) al jaren plannen om hier een toeristische spoorfietsverbinding aan te leggen, in combinatie met wandel- en fietsmogelijkheden. Maar de gemeenteraad is hier kennelijk niet voor te porren. De NFLS gaat echter via rechterlijke wegen kijken of haar plannen toch doorgang kunnen vinden, omdat zij een beter plan denken te hebben, ook in het kader van het toeristisch op de kaart zetten van de regio in het kader van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018. Welke van de twee er definitief doorgaat is (ons) nog niet bekend.

Terug naar boven

Beeld

- Oude foto's, ansichtkaarten e.d. van kernen in de voormalige gemeente Leeuwarderadeel op Facebook.

Reacties

(2)

L.S., Bij het opruimen kwam ik een knipsel tegen uit de LC van 30 augustus 2008, waarin aandacht wordt besteed aan 'Afscheid van De Werp'. Het gaat hierbij om de buurtschap bij Werpsterhoek onder Wirdum. In het artikel (waarvan ik u een kopie zou kunnen sturen) is sprake van Remkes Algra, die bijna 70 jaar op De Werp gewoond heeft en nu woonachtig is in Goutum. Ik vroeg me af uw stichting op de een of andere manier aandacht zou kunnen besteden aan de geschiedenis van deze buurtschap en of dhr. Algra hier misschien een rol in kan spelen, omdat hij er veel weet van af weet. Enkele jaren geleden heb ik hem een keer gesproken, maar er is geen contact geweest over de inhoud van dit mailtje. Mvg. Gerrit Visser, Sleutelbloem 45, 8935 RN Leeuwarden. 058 2159554. S.v.p. een reactie aan mij (afzender) alvorens evt. contact met dhr. Algra.

U heeft dit geplaatst op Plaatsengids.nl. Op deze site maak ik beschrijvingen van plaatsen, gemeenten en streken. In dit geval van de sinds kort voormalige gemeente Leeuwarderadeel. Ik vermoed dat u met 'uw stichting' het Documentatiecentrum Leeuwarderadeel bedoelt. Maar zoals bij die alinea staat, houden zij zich alleen bezig met het noorder trimdeel = de dorpen en buurtschappen N van de stad Leeuwarden. De door u bedoelde voormalige buurtschap De Werp valt onder het dorpsgebied van Wirdum en dat is het zuider trimdeel. Maar de club die zich daarmee bezig hield, Stúdzjerûnte it Sudertrimdiel, is inmiddels opgeheven...

U mag mij wel een kopie of scan sturen van het artikel, zodat ik het wellicht kan samenvatten tot een alinea op de pagina Wirdum over de voormalige buurtschap De Werp / de Werpsterhoek. Als dhr. Algra zeg een of enkele A4'tjes zou kunnen schrijven over de geschiedenis van De Werp, wil ik dat graag plaatsen op deze site, opdat een breed publiek er kennis van kan nemen, hetzij als hoofdstuk op de pagina van Wirdum, hetzij - afhankelijk van de omvang - als aparte pagina.

Met vriendelijke groet,
Frank van den Hoven
hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen