De opzet van deze historisch-geografische en -cartografische atlas beoogt aan de hand van authentieke kaarten en plattegronden uit diverse bronnen, aangevuld met uitvoerige tweetalige tekstinleidingen en beschrijvende en verklarende bijschriften, een zo compleet mogelijk thematisch en topografisch kaartbeeld te geven van Nederland zoals het was tijdens het laatste vooroorlogse decennium, gedurende de Tweede Wereldoorlog en in de eerste jaren van de wederopbouw na 1945.
Bij de samenstelling van de atlas was het eerste uitgangspunt, dat daarin het authentieke kaartmateriaal uit de jaren 1930-1950 centraal moest komen te staan. Vervolgens doet zich dan de vraag voor, op welke wijze met behulp van zulk materiaal een typerend en herkenbaar totaalbeeld van ons land over die periode als geheel gepresenteerd kan worden. Wij hebben uiteindelijk gekozen voor een gecombineerde oplossing, waarbij de atlas inhoudelijk in tweeën is gedeeld: een thematisch gedeelte, met kaarten die een bepaald onderwerp met betrekking tot Nederland in de jaren 1930-1950 behandelen, en een topografisch gedeelte, dat in kaartbeeld het toenmalige uiterlijke aanzien van Nederland toont.
Het thematische gedeelte, dat tezamen 104 atlaspagina's beslaat, bestaat zelf ook weer uit twee delen: Nederland aan de vooravond van de moderne tijd en Nederland in de Tweede Wereldoorlog.
Deze twee verzamelhoofdstukken zijn bedoeld om enerzijds een algemeen beeld te geven van land en samenleving van Nederland tussen 1930 en 1950, de laatste periode voordat met de opkomst van de welvaartsstaat de maatschappij vanaf de jaren vijftig zo totaal veranderde, en anderzijds de hoofdlijnen van de geschiedenis van Nederland in de oorlogsperiode in kaart weer te geven. U vindt hier dus, om enkele voorbeelden te noemen, de Zuiderzeewerken en de Maaskanalisatie behandeld, maar evenzeer de opkomst van het forensisme in de vooroorlogse jaren, de demografische ontwikkeling tussen 1930 en 1950, de industrialisatie, de verzuiling en de annexaties van Duits grondgebied door Nederland in 1949. Bij de oorlogsjaren gaat veel aandacht uit naar het militaire aspect, met ondermeer de strijd in de meidagen 1940 en tijdens de bevrijding in 1944-1945, de luchtoorlog boven Nederland en de aanleg van de Atlantikwall, maar daarnaast komen bijvoorbeeld ook de vervolging van de Joodse Nederlanders, de inschakeling van de Nederlandse industrie bij de Duitse oorlogsinspanning en de voedseldroppings boven West-Nederland aan het eind van de bezettingstijd uitvoerig aan de orde.
Het topografische gedeelte is met liefst 438 atlaspagina's nog een stuk omvangrijker dan het thematische. Ook hier is een onderverdeling gemaakt, namelijk in een deel dat de toenmalige topografie van heel Nederland laat zien en een deel waarin de voornaamste steden van Nederland worden behandeld.
Voor de topografie van heel Nederland hebben wij gekozen voor de volledige en onverkleinde reproductie (over 246 atlaspagina's!) van de kaartserie die zonder twijfel als beste het aanzien van Nederland tijdens de oorlogsjaren in detail weergeeft, de Topografische Karte der Niederlande 1:50.000. Deze militair-topografische kaart in 112 bladen, ook bekend als de Truppenkarte, werd in de jaren 1940-1944 op last van de Duitse bezettingsautoriteiten vervaardigd door de (Nederlandse) Topografische Dienst. Dit unieke historisch- topografische document was indertijd uiteraard alleen bestemd voor gebruik door de Wehrmacht (de meeste bladen dragen dan ook de nadrukkelijke waarschuwing 'Nicht für die Öffentlichkeit bestimmt!'). Ook na de oorlog is deze 'bezettingskaart' nooit als publieksuitgave verschenen; tegenwoordig bezitten wereldwijd nog maar enkele instellingen, waaronder het NIMH, een complete serie. De kaartschaal van 1 : 50.000 (1 cm op de kaart = 500 m in werkelijkheid) maakt het mogelijk voor heel Nederland in het toenmalige landschap details van 'menselijke maat' te herkennen. U vindt bijvoorbeeld buiten de bebouwde kommen elke weg, elk pad, elk vrijstaand groter gebouw, elke molen en elke waterloop van toen terug op deze kaart, maar evenzeer de perceelscheidingen, het agrarisch grondgebruik en de begroeiingstypen, terwijl in de steden steeds alle grotere straten, doorgaande wegen en belangrijke gebouwen zijn aangegeven. En natuurlijk is de Truppenkarte in onze atlas voorzien van een volledig topografisch register, met in totaal ca. 40.000 namen!
De laatste 192 atlaspagina's in het topografische gedeelte hebben de steden van Nederland in de jaren 1930-1950 als onderwerp. U vindt hier in de eerste plaats gedetailleerde plattegronden van verschillende herkomst (Nederlandse, Duitse, geallieerde) uit die periode van de plaatsen die per 1 januari 1950 20.000 of meer inwoners telden en op grond van andere kenmerken toen als 'stedelijk' aangemerkt konden worden. Deze zijn bijna allemaal voorzien van een register van straatnamen en belangrijke gebouwen en kunnen u uitsluitsel geven over uiteenlopende historische bijzonderheden als bijvoorbeeld de routes van de Haagse tram in 1935, het vooroorlogse stratenplan van Eindhoven of de locatie van het Rembrandt Theater in Venlo in 1940. In de meeste gevallen zijn deze algemene plattegronden aangevuld met diverse thematische en topografische bijkaarten, bijvoorbeeld van de stedelijke ontwikkeling van de desbetreffende plaats tot 1920, Duitse militaire objecten ter plaatse en in de omgeving (ondermeer vliegvelden, concentratiekampen, verdedigingswerken) tijdens de bezetting, gemeentelijke uitbreidingsplannen, etc. Een zeer bijzondere, nooit eerder gepubliceerde categorie daarin wordt gevormd door de NIMH-collectie van inlichtingenkaarten van de Sectie V/O.D., de verzetsorganisatie die vanuit Amsterdam de geallieerde inlichtingendiensten doorlopend voorzag van kaartmateriaal over allerlei Duitse activiteiten en objecten in bezet Nederland. In onze atlas hebben wij er daarvan bij de steden zo'n 80 opgenomen, variërend van een plattegrond van het Luftwaffe-vliegveld Eelde en een overzicht van de Duitse stellingen rond de Verteidigungsbereich Den Helder tot een kaart van de Duitse instanties in Rotterdam en een plattegrond van het concentratiekamp Vught.
Al met al dus een formidabel historisch-topografisch naslagwerk, dat met recht de Grote Atlas van Nederland 1930-1950 mag heten: deze prachtuitgave telt niet minder dan 584 pagina's, met in totaal ca. 600 kaarten en plattegronden, tekstinleidingen, uitvoerige beschrijvende en verklarende bijschriften, registers en legenda's. Groot is de atlas ook in letterlijke zin, met zijn pagina-formaat van 48 x 34 cm (noodzakelijk om de Truppenkarte onverkleind te kunnen reproduceren!), buitenmaten van 50 x 36 x 6,5 cm (cassette) en een gewicht van ca. 9 kg.
- Grote Atlas van Nederland 1930-1950 is hier online te bestellen.