- Bavel is een dorp in de provincie Noord-Brabant, in de regio West-Brabant, en daarbinnen in de streek Baronie en Markiezaat, in grotendeels gemeente Breda en deels gemeente Alphen-Chaam. T/m 1941 gemeente Ginneken en Bavel. In 1942 deels over naar gemeente Breda, deels over naar gemeente Nieuw-Ginneken (dit gedeelte: in 1997 grotendeels over naar gemeente Breda, deels over naar gemeente Alphen-Chaam).
- Reeds in 1942 is een deel van het buitengebied van Bavel, met name het Bavelsbroek (dat is de huidige wijk IJpelaar) en de buurtschap Heusdenhout, naar de gemeente en de stad Breda overgegaan.
- Per 1 januari 1997 is een ander gedeelte van het buitengebied van het dorp, namelijk het gebied Z van de A58, gelegen rond de wegen De Aard, De Leeuwerik en Gilzeweg, overgegaan naar de nieuwe gemeente Alphen-Chaam. Aanvankelijk zou dit gedeelte, samen met het onder Ulvenhout gelegen gedeelte Z van de A58, Geersbroek gaan heten. De bevolking was het hier niet mee eens. Voor het buitengebied van het dorp dat naar de gemeente Alphen-Chaam is overgegaan, is het uiteindelijk de postale plaatsnaam ‘Bavel AC' geworden (met eigen postcode: 4859), met witte plaatsnaamborden 'Bavel gem. Alphen-Chaam'. Zie voor deze ‘affaire’ verder onder Ulvenhout, kopje Status.
- Onder het dorp Bavel vallen ook de buurtschappen Bolberg, Eikberg, IJpelaar (grotendeels), Lage Aard, Lijndonk (grotendeels), Roosberg en Tervoort. Dat zijn 7 buurtschappen in totaal.
Terug naar bovenNaamsverklaringen
- Waarschijnlijk lo ‘bos’ van de persoon Bavo. Het voorkomen van deze naam kan samenhangen met de verering van de Heilige Bavo (gestorven 653), mogelijk als kerkpatroon. (1)
- Een andere visie vinden we in (826): “Deze plaatsnaam wordt verklaard als ‘het bos van Bavo’. Maar wie is Bavo? Vrome zielen zien er graag niemand minder in dan de Gentse Sint Baaf, u weet wel, van die beroemde abdij daar. De archieven van die abdij zijn goed bewaard en heel precies uitgeplozen, maar dat leverde helemaal niets op dat naar Bavel verwijst. De heilige Bavo was in onze streken bij de bevolking wel bekend. Op zijn feestdag moest men vaak wat penningen aan de rentmeester van de Heer van Breda betalen. Dat oude gebruik kwam in veel dorpen voor en had niet speciaal met dit dorp te maken.
Nu ligt er in het Belgische Rijkevorsel ook een gehucht met deze naam. Misschien biedt dat nieuwe gezichtspunten? Het Rijkevorselse gehucht is ontstaan doordat bij de boerderij van de rijkste boer uit de 15e eeuw wat knechtenvolk ging wonen. Wie was die rijke boer die veruit de meeste belasting betaalde uit de hele omgeving? Precies, ene Jan van Bavel! Of lezen we in de stukken misschien Van Bouwel? Mogelijk is het een gemigreerde zoon uit ons Brabantse dorp geweest die het daar bij de zuiderburen goed deed? Hoe dan ook, dat helpt nog niet om de plaatsnaam te verklaren. Voorlopig moeten we het er maar op houden dat het bos en dus het dorp, is genoemd naar een vroegere boer Bavo.”
In (102, nr. 127, 1999) concludeert Leenders: “Het ziet er gezien de late datering (van de Rijkevorselse Van Bavel, red.) dus naar uit dat wij hier eerder met een geslaagde emigrant uit ‘ons’ dorp te doen hebben, dan met een omgekeerde relatie. Wij concluderen dus dat redenaties via Rijsbergen, Oud-Turnhout en Rijkevorsel voor het dorp geen aanwijzingen kunnen opleveren voor een hoog- of vroegmiddeleeuwse oorsprong. (…) Over het legendarische Strijen zullen wij maar helemaal zwijgen.” Toch vindt hij wel een aanknopingspunt voor een mogelijk hoge ouderdom van het dorp: “Opvallend is ook dat de plaatsnaam, afgezien van de Bavelse Akker, niet echt kleeft aan een van de gehuchten. Dat de nederzetting bij de huidige kerk Bavel genoemd werd, is mooi, maar daar stond pas vanaf 1488 een kerk en het dorp is zeker twee eeuwen ouder. Het is dus echt de naam van een parochie of een dorpsgemeenschap, niet van een specifieke nederzetting. Dat is een fenomeen dat wederom eerder bij oudere dorpen hoort, dan bij dorpen uit de expansieve periode (waarmee hier de periode 1245-1350 wordt bedoeld, red.).”
- En (89) stelt: “Bavel zal betekenen: het Lo van Bavo. Mogelijk had de abdij van Sint Baafs te Gent hier oude bezittingen, hoewel er in het archief van de abdij geen sporen van zijn nagelaten. Nu kunnen bezittingen van abdijen wel eens spoorloos verdwijnen, speciaal als ze op grote afstand van de abdij lagen. Zo bezat de Sint Baafsabdij vóór de 11e eeuw te Kraainem een domein, waarvan in latere bronnen geen spoor meer is terug te vinden. Lobbes had evenzo in de 9e eeuw bezittingen te Amelgem, van welk bezit later nooit meer iets vernomen wordt. Te Rijsbergen en Zundert bezat Sint Baafs, via haar uithof Sombeke, nog in de 13e eeuw cijnsen en het recht van de gist (gastrecht, jus hospitii), dat is het recht om met een gezelschap plus honden, valken et cetera te verblijven op kosten van de cijns- of leenman. In Rijsbergen is de kerk gewijd aan Sint Bavo en de abdij had daar het patronaatsrecht.”
Terug naar bovenBavel ligt ZO van Breda, O van de A27 en voor een klein deel W ervan (met name Klein Wolfslaar en de nieuwe wijk Nieuw Wolfslaar die parallel langs de A27 ligt).
Terug naar bovenIn 1840 heeft het dorp Bavel 29 huizen met 188 inwoners, inclusief de bijbehorende buurtschappen (Eikberg, Lijndonk, Langen Aart, Tervoort, IJpelaarseinde, Bolwerk, Leeuwerik, Kerkeinde en Roosberg) 800 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 3.300 huizen met ca. 8.300 inwoners.
Terug naar bovenHet dorp wordt voor het eerst vermeld in een akte van de parochie Gilze en de Abdij van Thorn uit 1299, waarin de verdeling van de inkomsten uit de parochie Gilze wordt geregeld. In die akte is sprake van heffing van tienden uit een aantal omliggende plaatsen, waaronder Bavel. In 1999 is dan ook het 700-jarig bestaan gevierd, dat wil zeggen het feit dat de naam voor het eerst in 1299 in de annalen voorkwam. In 1265 is een soortgelijk document opgesteld, maar daar kwam de plaatsnaam nog niet in voor. Ergens tussen die twee jaren moet de nederzetting dus ontstaan zijn. Het is een voormalige heerlijkheid, die later in bezit is gekomen van de Heren van Breda. De zelfstandige parochie is in 1317 ontstaan, gesticht vanuit de oude kerk van Gilze. Een zelfstandige gemeente is het nooit geworden. Vóór 1800 hoorde het dorp onder de schepenbank van ‘Ginneken en Bavel’, nadien werd het onderdeel van de gelijknamige gemeente.
K. Leenders concludeert in (102, nr. 127, 1999) overigens dat Bavel mogelijk veel ouder is dan de vroegste schriftelijke vermelding doet vermoeden, omdat er in de vroege middeleeuwen plaatselijk wel degelijk goede vestigingsomstandigheden waren, analyses van bodemkaarten en archeologische modellen in ogenschouw nemend. “Dat er niets gevonden is (de archeologische vondsten in de omgeving zijn mager, red.) lijkt er dus eerder op te wijzen dat er nooit systematisch opgelet is, bijvoorbeeld bij de aanleg van de autowegen en de woonwijken rond het dorp en in Heusdenhout. Het is een euvel waaraan grote delen van westelijk Noord-Brabant lijden.”
In (826) onthult hij: “Bavel beslaat een uitgestrekt gebied tussen Breda en Gilze, tussen Dorst (dat tot Oosterhout behoort) en Geersbroek (dat onder de huidige gemeente Alphen-Chaam valt, red.). Voor zover we weten, is er nooit een echte dorpskern geweest. Het is een typisch voorbeeld van een gehuchtenzwerm, waarvan de bewoners samen een dorpsgemeenschap vormden. Dat patroon was heel algemeen op de Brabantse zandgronden. De mensen woonden hier in gehuchten als Kerkeind, Tervoort, Lijndonk, Lage Aard, Bolberg, Eikberg, IJpelaar, IJpelaarseind en bij de kerk. Bijna al die gehuchten bestonden uit een zwerm boerderijen en huizen zonder een echte aaneengesloten concentratie van woningen. Dit nederzettingspatroon, dat het dorp nog tot 1960 kenmerkte, wordt ook wel de ‘nevelvleknederzetting’ genoemd.
(…) De gehuchten die samen het dorp Bavel gevormd hebben, liggen op ruggen tussen de beken en op hoogten die hier meestal berg of donk genoemd worden. De slecht ontwaterde stroken grond tussen die ruggen waren vaak moerassig. Binnen de gehuchtenring Kerkeind, Kerk, Bolberg en Tervoort lag het lege gebied De Beemd ingesloten.
(…) Al vóór 1669 is een groot deel van het dorpsgebied ontgonnen. De meeste akkerpercelen zijn tot 1900 door levende hagen omgeven gebleven. In het grasland overheersten de sloten. Bij de huidige kerk lag een kleine open akker. Misschien dat we daar dan toch het eerste begin van dit dorp moeten zoeken. Langs de oostgrens moet er in die tijd een zone met heide gelegen hebben. In de jaren 1551 tot 1564 was hier een brede strook heide beplant met bos. Boeren-pioniers stichtten op de resterende heidegronden hoeven zoals de Leeuwerik (dat thans onder 'Bavel gem. Alphen-Chaam' valt, red.). Een oudere heidehoeve is de Woestenbergse Hoef, nu de Mariahoeve. Op de heide lag, net over de grens met Gilze, de Gilze Wouwer. Daar was al eerder een deel van het beekdal afgedamd, zodat er een reeks visvijvers ontstond. Hier haalde de Heer van Breda in de middeleeuwen zijn maaltje vis vandaan. Het oude cultuurland van het dorp was ruim en aaneengesloten.
(…) De ‘hoofdnederzettingen’ van Bavel lagen in de 19e eeuw bij de kerk en bij de plek waar de eerste kerk gestaan moet hebben. Ze telden respectievelijk twaalf en acht huizen en hoeven. Veel stelde dat dus niet voor. Tegen 1970 was die straat veel dichter bebouwd geraakt (thans zeventig huisnummers). Veel was het nog steeds niet. Pas nadien zijn er echt woonwijken bijgebouwd en kreeg het dorpscentrum het karakter van een fors dorp.”
In ‘Brieven van Paulus’ nr. 127, december 1999, pag. 71-100*, beschouwt K.A.H.W. Leenders kritisch al het eerder over Bavel geschrevene en toetst dat aan diverse inmiddels verworven nieuwe inzichten omtrent de ontstaansgeschiedenis en de ontwikkeling van de parochie. Het beschrijft systematisch de aspecten fysische geografie, archeologie, naamkunde, oudste oorkonden en andere archivalia, nederzettingsstructuur en de oude en nieuwe inzichten omtrent het ontstaan van het dorp.
* Uitg. heemkundekring Paulus van Daesdonck.
Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Bavel, kun je terecht bij Heemkundekring Paulus van Daesdonck, die onder meer dit dorp als werkgebied heeft.
Terug naar boven- Leenders stelt aan het slot van het artikel in (102, nr. 127, 1999): “Na 1900 zijn de laatste stukjes hei opgeruimd en zijn ook de bossen die ooit als heideontginning gesticht waren, nogmaals ontgonnen, nu tot landbouwgrond. Na 1900 verdwenen ook veel van de heggen en heiningen die het oude cultuurland compartimenteerden. Na 1960 kwamen de moderne ontwikkelingen snel op het dorp af: bouw van woonwijken voor Breda of voor het dorp zelf, aanleg van alles doorsnijdende autowegen en van een almaar groeiende vuilstortberg*1, die het laagste punt van het dorp omvormde tot het hoogste. Bavel kwam voor de tweede maal in een expansieve periode terecht: de slag van boerendorp naar opname in de Brabantse stedenband.”
Woningbouw
Bavel is, evenals Teteringen, één van de uitbreidingslocaties van Breda wat betreft woningbouw. De stad ‘omarmt’ het dorp tot 2005 met 1.250 nieuwe woningen, later (tot 2030) komen er nog eens tussen de 2.750 en 3.750 woningen bij. Het gebied, gelegen tussen de A27 (Breda-Utrecht), A58 (Breda-Tilburg), Tilburgseweg en de oostelijke gemeentegrens van Breda, krijgt een mix van woningen, bedrijven (tot 600 hectare) en natuur (onder meer 100 hectare bos). Uiteraard vrezen de inwoners door deze grootschalige woningbouw hun identiteit kwijt te raken. Breda denkt dat dat wel meevalt en verwijst daarbij naar de nabije voorbeelden Princenhage en Ginneken, die reeds in de jaren veertig bij Breda werden getrokken en nog steeds een eigen identiteit hebben en die zich nog altijd als `dorp in de stad` beschouwen.
*1 Zie verder bij Tervoort.
Beperkte woningbouw en bedrijventerrein
38 hectare bedrijventerrein, 10 hectare woonwerkgebied en 100 woningen voor Bavel Zuid, waarvan ongeveer 60 woningen voor Eikberg en ongeveer 40 woningen voor Roosberg. Dat zijn de bouwstenen voor de ruimtelijke ontwikkeling van het dorp tot 2020. De Bavelse Berg is in 2015 en 2016 herontwikkeld tot vrijetijdslocatie Breepark, met o.a. een evenemententerrein, bedrijventerrein en natuur.
Integraal Dorpsontwikkelingsplan
De maatschappelijke voorzieningen in Bavel zijn met de komst van de bewoners van de wijk Nieuw Wolfslaar de afgelopen jaren flink onder druk komen staan. De Dorpsraad heeft het college eerder voorgesteld om met een visie te komen op de voorzieningen in het dorp. Het college heeft nu besloten om een Integraal Dorpsontwikkelingsplan (iDOP) op te stellen, dat uitsluitsel moet geven over het niveau aan voorzieningen dat nodig is om het dorp leefbaar te houden. Het iDOP wordt vervolgens uitgewerkt tot een concreet programma met acties die de komende jaren kunnen worden opgepakt. (2011)
- Bavel heeft 11 rijksmonumenten.
- De huidige neogotische kerk Maria Hemelvaart van de parochie Bavel dateert uit 1887 en heeft een roerige voorgeschiedenis: “In zeven eeuwen hebben de katholieken van dit dorp op vijf verschillende plaatsen gekerkt. De eerste kerk van het dorp lijkt in de omgeving van de huidige molen De Hoop te hebben gestaan. In 1488 werd de tweede kerk een eind naar het zuidoosten gebouwd, waar nu nog een kerkhof ligt. Die kerk, gewijd aan de H. Brigida, zou vierhonderd jaar dienst doen. Niet alleen voor de katholieken, maar ook voor de protestanten die er na het eind van de Tachtigjarige Oorlog (die eindigde met de Vrede van Munster in 1648, red.) het bezit van kregen. De zogenaamde godsdienstvrijheid van de Republiek dwong de katholieken uit te wijken naar een schuurkerk. Ook kasteel IJpelaar deed lange tijd dienst als katholiek godshuis. In 1887 kwam de huidige kerk gereed, weer op een wat andere plaats. Toch bleef er steeds een bindend element. Al die eeuwen luidt er één en dezelfde kerkklok: de Brigidaklok uit 1463”.(826) - Beschrijving orgel O.L.Vrouwe Tenhemelopneming.
- De voormalige pastorie dateert uit 1850 en heeft na het overlijden van de toenmalige pastoor in 1998, sinds 2000 een kantoorfunctie.
- Korenmolen De Hoop dateert uit 1865. Anno 2019 moeten de wieken van de molen worden vervangen, wat zo’n 100.000 euro kost. In 2018 hebben dorpsgenoten hiertoe Stichting Molen Bavel opgericht. Zij hebben inmiddels het benodigde bedrag verzameld. De stichting verwacht dat de molen in 2020 weer zal draaien. Dan is hij ook weer te bezoeken en worden de producten weer verkocht aan de lokale bakker en aan thuisbakkers.
- Het voormalige klooster van de zusters franciscanessen aan de Kloosterstraat 5 dateert uit 1922.
- Het pand aan de Kloosterstraat 57 (voorheen Bolbergseweg 2) dateert uit omstreeks 1872.
Terug naar boven- Carnaval. - Hofkapel De Blaosaope is sinds decennia verbonden aan Stichting De Baviaonen, die op haar beurt het carnaval in Baviaonenland (de naam van Bavel tijdens carnaval) organiseert.
- KPJ Bavel organiseert o.a. de Lentefeesten (2 dagen in mei) en het Feestweekend (september).
- Het dorpsfeest Bavel Anno (weekend in juni) omvat onder meer een braderie en optredens van tal van Bavelse kapellen en orkesten. Het is een echt dorpsfeest waarbij vrijwel iedere Bavelaar aanwezig is.
- Tijdens de Kermis (begint op de zaterdag in het weekend na 21 september en duurt 4 dagen) is er o.a. de Kermisloop. Naast een Kinderloop en een Funloop (stiletto) is er natuurlijk ook een Wedstrijdloop, voor individuen en teams. De afstand daarvan is 5 kilometer. Omdat de Kermisloop een week vóór de Bredase Singelloop plaatsvindt is dit voor de recreanten een mooie laatste test. Voor de wedstrijdatleten past deze snelle 5 kilometer prima in het schema voor de halve marathon een week later.
- Kerstmarkt (op een zondag eind november).
Terug naar boven- Markt: op het Jacq van Gilsplein, donderdag 9-12 uur.
Terug naar boven- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Bavel, met laagsteprijsgarantie!
Terug naar boven- Fotoreportage van Bavel door Kees Wittenbols uit Breda. Zie onderaan de pagina ook de links naar deel 2, 3 4 en 5.
Terug naar boven- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Bavel (online te bestellen).
Terug naar boven- Belangenorqanisatie: - Dorpsraad Bavel heeft ten doel het algemeen belang van het dorp en zijn inwoners te behartigen, in voortdurende wisselwerking met de inwoners. Onder behartiging van het algemeen belang wordt o.a. begrepen de bevordering en verbetering van het woon-, leef- en werkklimaat van het dorp, en het stimuleren van initiatieven die het mogelijk maken dat de identiteit en het karakter van het dorp behouden blijven. Om dit doel te realiseren neemt de stichting de volgende initiatieven: het onderhouden van een goede communicatie met de bewoners, bevolkings- en belangengroepen van het dorp; het bevorderen van een goed overleg tussen bewoners, bevolkings- en belangengroepen; het ondernemen van actie ten aanzien van knelpunten, problemen en wensen; het gevraagd en ongevraagd adviseren van de gemeenteraad van de gemeente Breda over bestaand en voorgenomen nieuw beleid, projecten en/of plannen, inzake aangelegenheden die het algemeen belang van het dorp betreffen. - Nieuws van de Dorpsraad op Facebook.
- Onderwijs: - "Midden in Bavel, op de hoek van de Lange Vore en de Pastoor Doensstraat, vind je basisschool De Spindel. Met een team van ruim 40 collega’s verzorgen we hier eigentijds onderwijs aan ruim 400 kinderen. Naast kennis leren onze kinderen vaardigheden om zich te ontwikkelen tot een sterke persoonlijkheid. Met behulp van het KiVa- programma doen kinderen kennis op over het samenwerken met anderen in de school. Onze site helpt je om een beeld te krijgen van wie we zijn en wat we doen. Je bent van harte welkom op de Spindel om dit eens in de praktijk te ervaren."
- Muziek: - "Dat muzikaliteit samengaat met gezelligheid bewijst harmonie St. Caecilia Bavel. Ons doel is om het muzikaal niveau te behouden en waar mogelijk te verhogen, echter zonder dat hierbij de sfeer van vriendschap onder de leden aangetast wordt. De muzikale activiteiten zijn voornamelijk gericht op de Bavelse woongemeenschap. Onze harmonie ontleent immers haar bestaansrecht hieraan. Dat betekent dat we regelmatig op straat te vinden zijn voor muzikale rondwandelingen, wanneer er in het dorp activiteiten plaatsvinden. Ook worden serenades gebracht als dorpsgenoten hun gouden of diamanten bruiloft vieren. Verder worden jaarlijks een aantal concerten georganiseerd, soms in samenwerking met andere verenigingen, en wordt ook het traditionele dauwtrappen met Hemelvaart in ere gehouden."
- Sport: - Voetbalvereniging v.v. Bavel.
Reactie toevoegen