Zuid-Schalkwijk lijkt op het eerste oog een gewone, doorsnee-woonwijk. Maar er is ook nog een prachtig buitengebied bewaard gebleven om deze wijk heen (met o.a. drie molens) waar de gemeente gelukkig zuinig op is en een beheerplan voor heeft gemaakt.
Molen De Eenhoorn in Zuid-Schalkwijk is een van de nog slechts vijf bewaard gebleven paltrokmolens in ons land. Wat er nu zo bijzonder is aan paltrokmolens in het algemeen en deze molen in het bijzonder, kun je lezen op de site van de molenaar.
Molen De Hommel, ook wel De Kleine Molen, in de buurtschap Zuid-Schalkwijk
- Zuid-Schalkwijk is een buurtschap, deels wijk in de provincie Noord-Holland, in de streek Kennemerland, gemeente Haarlem. Het was een zelfstandige gemeente t/m 21-9-1863 (en vóór de Franse Tijd is het ook nog een 'heerlijkheid' geweest; van 1812 t/m 30-4-1817 gemeente Spaarnwoude). De gemeente is per 22-9-1863 opgegaan in de gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude. Middels een grenscorrectie per 1-10-1963 is het gebied Schalkwijk, waaronder ook Zuid-Schalkwjik, naar de gemeente Haarlem overgegaan. Op dat moment was heel Schalkwijk nog landelijk en dunbebouwd gebied: op het moment van de grenscorrectie had Schalkwijk 654 inwoners. Sinds de jaren zestig is Schalkwijk in hoog tempo volgebouwd. Tegenwoordig heeft Schalkwijk 31.000 inwoners en is daarmee het grootste stadsdeel van Haarlem.
- Schalkwijk is verdeeld in 4 buurten: de Boerhaavewijk en Europawijk in het N, en de Meerwijk en Molenwijk in het Z. Die laatste 2 zal men vermoedelijk gezamenlijk als wijk/buurt Zuid-Schalkwijk betitelen. Wij vinden dat het nog altijd landelijke gebied dat in een U-vorm om Molenwijk en Meerwijk heen ligt, nog als buurtschap Zuid-Schalkwijk (vallend onder de stad Haarlem) kan worden beschouwd. Op dat deel doelen wij primair in het kader van deze pagina.
- De wijk Zuid-Schalkwijk heeft wijkborden, de gelijknamige buurtschap echter geen plaatsnaamborden, en ook geen gelijkluidende straatnaam - wat bij veel andere buurtschappen wél het geval is - zodat je ter plekke nergens aan kunt zien dat en wanneer je de buurtschap binnenkomt en weer verlaat.
Terug naar bovenSpelling
De Topografische atlas Noord-Holland(1) hanteert de spelling Zuid-Schalkwijk. Google Maps spelde tot voor kort Zuidschalkwijk maar heeft de naam tegenwoordig als twee woorden met koppelteken. Sinds 2011 staan ter plekke wijkbordjes Zuid Schalkwijk, zonder koppelteken dus. Maar wij hanteren toch maar de spelling met koppelteken, omdat dat taalkundig beter is, en de plaats volgens ons in het verleden ook doorgaans zo gespeld is geweest, dus wij gaan ervan uit dat het ontbrekende koppelteken op de plaatsnaamborden een 'drukfoutje' is.
Alternatieve naam
Het landelijk gebied van Zuid-Schalkwijk wordt ook de Verenigde Polders genoemd.
Oudere vermeldingen
1343 Scalcwijc, 14e eeuw Suyt-Schalkwijk.
Naamsverklaring
Samenstelling van wijc 'nederzetting, vaak met speciale functie' en het Middelnederlandse scalc 'dienstknecht, dienaar'.(2)
- Het landelijk gebied van Zuid-Schalkwijk betreft:
- Het ZW van Schalkwijk, met lintbebouwing van huizen aan de Zuid Schalkwijkerweg, en woonarken aan de lintbebouwing W daarvan aan het Jaagpad, in het W begrensd door het Zuider Buiten Spaarne.
- In het Z de Molenplas en de Meerwijkplas, in het Z grenzend aan de Ringvaart van de Haarlemmermeerpolder.
- In het O een groenstrook met daarin o.a. de weg (en vanouds buurtschap) Vijfhuizen met daaraan gelegen een 8-tal boerderijen en een molen.
- De buurtschap Zuid-Schalkwijk ligt verder direct Z van de stad Haarlem, O van het dorp Heemstede, NO van de dorpen Cruquius, Zwaanshoek en Bennebroek, N van de stad Hoofddorp, W van het tegenwoordige dorp Vijfhuizen en ZW van het dorp Haarlemmerliede.
Terug naar boven- In 1840 heeft de gemeente Zuid-Schalkwijk 17 huizen met 128 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 11/90 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Vijfhuizen 5/32 (dat op dat moment dus inderdaad nog maar 5 huizen had...) en Nieuwerkerk aan den Drecht (gelegen in de Nieuwerkerkerpolder) 1/6. Om de 'dunbebouwdheid' van Schalkwijk als geheel in die tijd te illustreren: Noord-Schalkwijk (dat toen nog deel uitmaakte van de gemeente Haarlemmerliede) had in 1840 9 huizen met 49 inwoners. Heel Schalkwijk had in 1840 dus slechts 26 huizen met 177 inwoners...
- Tegenwoordig omvat de buurtschap Zuid-Schalkwijk ca. 60 huizen met ca. 150 inwoners.
Terug naar bovenHet eerste geschrift waarin sprake is van Zuid-Schalkwijk dateert uit de 14e eeuw. Aanvankelijk kende het gebied bossen, veengebied, drassige elzen- en wilgengebieden en een poldergebied, dat vaak ten prooi viel aan het woeste water van het Haarlemmermeer. In 1838 werd besloten het Haarlemmermeer droog te leggen. In 1849 was de met de hand gegraven Ringvaart van ruim 60 km klaar. Stoomgemaal De Cruquius was een van de drie stoomgemalen die drie jaar lang het water uit het Haarlemmermeer in de Ringvaart hebben gepompt. In 1852 was de drooglegging een feit. De drooglegging van het Haarlemmermeer verandert het leven van de overwegend boerenbevolking: de angst voor het water verdwijnt en er komt geleidelijk meer bebouwing.
"Na de omwenteling van 1795 werden Zuid-Schalkwijk, Vijfhuizen en Nieuwerkerk-aan-den-Drecht met elkander vereenigd (tot de gemeente Zuid-Schalkwijk, red.). Door de wet van 27 juni 1863 is zij bij Haarlemmerliede-en-Spaarnwoude ingelijfd. Doch het overgebleven deel van Nieuwerkerk-aan-den-Drecht (met uitzondering van dat wat aan de gem. Haarlemmermeer bij hare oprichting was toebedeeld) is door de wet van 19 april 1868 aan Sloten gekomen" (Witkamp, 1877). Nieuwerkerk is een voormalig dorp, reeds vóór 1687 door het Haarlemmermeer verzwolgen (Rietstap, 1892). Aan deze plaats herinnert nog de Nieuwerkerkertocht (kanaal), die loopt van Buitenkaag via Nieuw-Vennep en Hoofddorp naar Lijnden.
Terug naar boven- In 2021 wordt een nieuwbouwwijkje gerealiseerd op het terrein van voorheen de firma Tjaden, in het zuidelijke puntje van Zuid-Schalkwijk (Zuid-Schalkwijkerweg 58). "Het stedenbouwkundig ontwerp voorziet in 32 grondgebonden woningen. Het blijft daarmee duidelijk onder het maximum van 38 woningen dat is meegegeven in de Nota van Uitgangspunten. De woningen zijn gegroepeerd in 11 volumes van verschillende afmetingen. Daardoor is het mogelijk om een compositie te maken die refereert aan de typologische variatie van de agrarische erfbebouwing in de omgeving. Door de woningen te combineren in volumes ontstaat een brede variatie aan woningen en woningoppervlaktes. Daarmee is het voor een bredere doelgroep mogelijk om hier te wonen. Dit sluit aan op de regionale woningbehoefte. Het programma is samengesteld uit twee vrijstaande woningen, 10 tweekappers en 20 rijwoningen. De rijwoningen hebben een lengte van drie tot zeven woningen. Binnen de tweekappers en de rijwoningen is sprake van telkens twee verschillende types."
- De buurtschap Zuid-Schalkwijk is een van de zeer weinige landelijke buitengebieden die de gemeente Haarlem vandaag de dag nog heeft. Gelukkig blijft dit zo, en zet de gemeente zich in om het gebied zodanig te transformeren dat allerlei planten- en diersoorten zich er nog beter thuis gaan voelen. Daartoe is een Inrichtingsplan Verenigde Polders opgesteld, dat de komende jaren zal worden uitgevoerd. Het gebied blijft wel agrarisch in gebruik (terwijl aanvankelijk een transformatie tot overwegend natuur- en recreatiegebied was voorzien).
Terug naar boven- De uit 1879 daterende molen De Hommel of De Kleine Molen in Zuid-Schalkwijk (Hommeldijk 20) is te bezoeken wanneer de molen draait. De molen bemaalde de Vereenigde Groote en Kleine polders. Het is een rietgedekte achtkantige molen van het type grondzeiler met een Oudhollands wiekenkruis. Hij is uitgerust met een vijzel, waarmee tot 1944 de polder werd bemalen. In dat jaar werd op last van de Duitse bezetter de polder onder water gezet. Na de oorlog is de Kleine Molen de behuizing voor een elektrisch gemaal geworden. In 1963/1964 is de molen opgeknapt. Op 31 maart 1967 slaat de bliksem in en brandt de molen uit. In 1972 en 1991 is de molen gerestaureerd, waarbij het verkoolde houten achtkant grotendeels is behouden. De molen is sinds 1968 eigendom van de gemeente Haarlem. Voorheen was dat de Vereenigde Groote en Kleine Polders.
- Molen De Eenhoorn is 1 van de nog slechts 5 bewaard gebleven paltrokmolens in ons land. Het is een houtzaagmolen die, in beheer bij de SMZK, bemand door vrijwilligers, nog altijd in functie is en regelmatig draait. Naast de hiervoor reeds gelinkte 2 sites over De Eenhoorn is er nog een uitvoerige site over de geschiedenis van De Eenhoorn in tekst en beeld van molenaar Jos van Schooten.
- De Vijfhuizer Molen (Vijfhuizen 9) is een in 1874 gebouwde poldermolen. De molen bemaalde de Vijfhuizer Polder in Zuid-Schalkwijk en verving een op 31 december 1859 afgebrande molen. Het is een rietgedekte achtkantige molen van het type grondzeiler met een oud-Hollands wiekenkruis. In 1924 is vergunning verleend tot de bouw van een woning in de molen. In de woning heeft een groot gezin gewoond. In 1938 is een elektrisch aangedreven vijzel geplaatst. Bemaling op windkracht bleef mogelijk, wat tijdens de Tweede Wereldoorlog een goede keuze bleek te zijn. Na de Tweede Wereldoorlog wordt steeds minder op de wind gemalen en de molen raakt in verval. In 1973 en in de jaren negentig zijn restauraties uitgevoerd, die niet het beoogde succes hadden. In 2010 is de staart hersteld, waarna de molen weer goed gekruid kan worden. Het interieur wordt teruggebracht naar de situatie gedurende de periode dat de molen nog in gebruik was. De Vijfhuizer Molen is te bezoeken wanneer hij draait.
Terug naar boven- In 1869 is vanuit het poldergebied van Zuid-Schalkwijk een pontveer over de Ringvaart naar de Haarlemmermeerpolder in gebruik genomen. Dit pontveer werd telkens voor perioden van 3 jaar aan de hoogste inschrijver verpacht. De laatste pachter was H. Wilkes, die tot 1970 voornamelijk recreanten en scholieren overzette. Naast een roeibootje voor het overzetten van voetgangers en wielrijders beschikte hij over een trekpont voor gemotoriseerde voertuigen, karren en vee. In de zomer was de veerman de hele week van ’s morgens 6 tot ’s avonds 11 uur op zijn post, in de wintermaanden tot ’s avonds 7 uur.
In 1997 is dankzij inspanningen van Martin van Trigt, Herman Oudejans en Thijs van Bruggen de verbinding hersteld, voor recreatief/toeristisch fiets- en voetverkeer. Nu vanuit de oorspronkelijke steigerplaats in Zuid-Schalkwijk naar Theehuis Cruquius. De pontverbinding wordt onderhouden door Stichting FietsVoetveer Zuid Schalkwijkerweg - Theehuis Cruquius. De steigerplaats aan de Schalkwijkse kant is recentelijk vernoemd naar mede-initiatiefnemer van het pontje Thijs van Bruggen, telg uit een oude Schalkwijker boerenfamilie en sinds 2017 oud-bestuurslid.
De Stroomboot is een fiets- en voetgangerspont, die helemaal op groene stroom vaart. Het veer wordt beheerd door een stichting en wordt gevaren en onderhouden door vrijwilligers. De overtocht is gratis, aan boord is wel een potje voor een vrijwillige bijdrage. Hiermee en met gelden van donateurs en sponsors en met subsidie van de gemeenten Haarlem en Haarlemmermeer wordt het pontje in de vaart gehouden. Jaarlijks maken zo’n 20.000 mensen gebruik van de Stroomboot. De overtocht duurt ruim 5 minuten, met een prachtig zicht op het Spaarne. Volop genieten dus. Van 1 april tot 1 oktober wordt tussen 10 en 6 uur, elke dag, 7 dagen per week gevaren. Bij te harde wind vaart het pontje niet. Voor de zekerheid zijn er steeds twee schippers aan boord. Er mogen maximaal 12 passagiers (met fiets) op de pont. Er is ook plek voor rolstoelrijders en scootmobiels.
"Vrijwilligers beheren, onderhouden en varen de pont. Er zijn zo’n 40 vrijwilligers, mannen en vrouwen. Elke schipper vaart gemiddeld 1x per week, met z’n tweeën, een halve dag. In overleg wordt maandelijks een vaarrooster opgesteld. Nieuwe vrijwilligers zijn altijd van harte welkom en kunnen zich via ons e-mailadres vvstroomboot@gmail.com opgeven."Het pontje is van aluminium en gebouwd op de werf van de Fa. Kuipers te Woudsend. De veerpont heeft twee schroeven en wordt aangedreven door twee elektromotoren. De motoren krijgen hun energie van een accuset. De batterijen worden bijna helemaal opgeladen door 6 zonnepanelen, die bovenop het dak van het pontje liggen. Groene stroom dus! ’s Avonds wordt het pontje in de stalling voor de zekerheid nog aan het stroomnet gekoppeld. Ook het onderhoud gebeurt bijna helemaal in eigen beheer door de vrijwilligers. Buiten het vaarseizoen wordt het lak- en schilderwerk gedaan en worden zonodig schroefassen en oliekeerringen vervangen en nieuwe lagerbussen gemonteerd. Op 1 april is de pont weer klaar om in de vaart te worden genomen. Binnen het vaarseizoen moet de pont soms uit het water omdat er rommel in de schroef zit (plastic zakken, touw, takken en ander drijfhout). In uitzonderlijke gevallen is het pontje dan hooguit een paar uur uit de vaart. - Hier kun je een mooi filmpje van het pontje bekijken.
Terug naar boven- Algemeen: - Pagina over de Molenwijk en pagina over de Meerwijk - waarover wij hierboven reeds schrijven dat wij vemoeden dat deze samen de wijk Zuid-Schalkwijk vormen - op de site van de gemeente Haarlem. - Mirjam en Amber interviewen sinds augustus 2018 inwoners van de Molenwijk en plaatsen dat als artikel in de wijkkrant en op de Facebookpagina onder de link.
- Belangenverenigingen: - Wijkraad Molenwijk. - Wijkraad Meerwijk.
Reactie toevoegen