De buurtschap Worth-Rheden, klein qua aantal huizen, maar groot qua oppervlakte, bestaat nog altijd, maar komt vreemd genoeg al decennia niet meer voor in de atlassen en de plaatsnaamborden zijn ook verdwenen. Beetje slordig...
De buurtschap Worth-Rheden heeft van 1874 tot 1945 een postkantoortje gehad. Hier enkele afdrukken van een van de gebruikte stempels (het typenrader langebalkstempel).
De buurtschap Worth-Rheden heeft een eigen carnavalsvereniging: CV De Vieverdükers. Op de foto de wagen van de vereniging tijdens de carnavalsoptocht van Rheden 2014.
Carnavalsvereniging De Vieverdükers in Worth-Rheden viert ook jaarlijks een eigen feestje, naast de optocht in Rheden.
De buurtschap Worth-Rheden heeft geen plaatsnaamborden meer. Je kunt alleen nog aan de naam van deze kwekerij zien dat je je in Worth-Rheden bevindt.
En de derde instantie waaraan we konden zien dat de buurtschap nog altijd bestaat, was voetbalvereniging v.v. Worth-Rheden, opgericht in 1927. In 2016 is de club met v.v. Rheden gefuseerd tot SC Rheden.
De buurtschap Worth-Rheden staat sinds kort aangegeven op Google Maps. De buurtschap viel vanouds onder het dorp Velp en tegenwoordig onder het dorp Rheden. Nu nog de plaatsnaambordjes terug en een vermelding in de atlassen...
- Worth-Rheden is een buurtschap in de provincie Gelderland, in de streek Veluwe(zoom), gemeente Rheden.
- De buurtschap Worth-Rheden valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Rheden. Oorspronkelijk viel de buurtschap onder Velp (in de volkstelling van 1840 met 24 huizen en 182 inwoners. Onder Rheden wordt het in dat jaar niet genoemd). Tegenwoordig valt de N785 en alles ten oosten, het gros van de buurtschap dus, onder de kern Rheden, en vallen alleen de handvol panden ten westen van de N785 nog (voor de postadressen) onder Velp.
- De buurtschap Worth-Rheden heeft geen plaatsnaamborden (meer), zodat je ter plekke niet kunt zien wanneer je het plaatsje binnenkomt c.q. weer verlaat.
Plaats of geen plaats, that's the question...
De plaatsnaam Worth-Rheden is tegenwoordig - vreemd genoeg - officieel niet meer in gebruik. De plaatsnaam komt namelijk niet meer voor op plaatsnaamborden, in atlassen zoals de Provincie-atlas Gelderland (9958) en in diverse plaatsenlijsten. De plaatsnaam is in ieder geval tot in de jaren veertig van de 20e eeuw nog gangbaar in gebruik geweest. Zo was er - sinds 1874 - tot ca. 1945 een hulppostkantoor dat poststempels in gebruik had met deze plaatsnaam (zie afbeelding). Overigens spreken ouderen in de omgeving nog altijd over bijvoorbeeld "die en die woont in Worth-Rheden". De bebouwing is er ook gewoon nog, dus in geografische zin is de buurtschap er ook nog altijd.
Er is ook nog sprake van een boomkwekerij Worth-Rheden (aan de Lentsesteeg 2) en tot 2016 was er nog voetbalvereniging v.v. Worth-Rheden, die in dat jaar is gefuseerd met v.v. Rheden tot sc Rheden. De club speelt sindsdien op het sportpark aan de IJsselsingel, vanouds al de thuishaven van v.v. Rheden. Verder staat op de hoek van de Arnhemsestraatweg en de Valkenbergerweg de Gereformeerde kerk uit 1929, die ook onder het grondgebied van de buurtschap viel/valt. De naam komt ook nog voor in het Bestemmingsplan Rheden-West en ook in diverse plannen van de Provincie wordt de naam nog gebezigd. Het is ons dus al met al een raadsel waarom deze plaatsnaam niet meer in gebruik is in atlassen en op plaatsnaamborden. De buurtschap als zodanig bestaat immers nog steeds. Sinds kort komt de plaatsnaam wel weer voor op Google Maps (wellicht door de aandacht die wij er op onze pagina aan besteden?).
Terug naar bovenSpelling: d, dt, t, th...
In de loop van de afgelopen eeuwen werd de naam Worth-Rheden op verschillende manieren geschreven. Bijvoortbeeld met een “t” op de kaart van N. Geelkerck 1639 en op een kaart van zijn zoon I. Geelkerck uit 1665. Met een “d” op de defensiekaart van De Man 1804, de kadastrale Atlas 1832 en op de stafkaart van 1903. Met “th “op de stafkaart van 1964. In het telefoonboek van 1910 wordt het als “Worth” geschreven.
Naamsverklaring
Over het naamdeel Worth heeft de heer Frans Wellink - tot april 2008 bewoner van landgoed De Kruishorst ter plekke - het volgende geschreven in het periodiek van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal:
"In Worth-Rheden bepaalde de hoogwaterlijn van de IJssel de plek waar boerderijen gebouwd konden worden. Een vorkje prikken met de voeten in het water trok toen ook al niemand aan. Men bouwde de boerderijen dus bóven de hoogwaterlijn. De 12 hofsteden en het landgoed De Kruishorst lagen daarom alle aan de noordzijde van deze weg. Zo ontstond de buurtschap met de naam Worth-Rheden. Wort, wurt, woerd was de naam voor hoog oeverland of hoogte waarop zich gebouwen bevinden die daardoor tegen het water beschermd zijn, althans volgens de geschiedschrijver S. Reynders in zijn boekje over Worth-Rheden (1928). Volgens periodiek nummer 150 van de Oudheidkundige Kring betekent het echter: laaggelegen, omdijkt stuk grond. Hoe het ook zei, net als de waarheid ligt de Brinkweg er precies tussen, op de scheiding tussen het hoogste nat en het laagste droog: 12,5 mtr. boven NAP.”
De buurtschap Worth-Rheden ligt tussen Velp en Rheden, rond landgoed de Kruishorst, de Lentsesteeg, de Brinkweg (het oude hart van de buurtschap) en de N785 (de verbindingsweg tussen A348 en de weg van Velp naar Rheden). Het gebied N van de weg Rheden-Velp met o.a. de Worth-Rheder Heide en het Worth-Rheder Zand, kan tot het buitengebied van Worth-Rheden worden gerekend. Ter plekke ligt ook nog een streekje genaamd Worth-Rhedensche Broek. Oorspronkelijk liep de grens tussen Rheden en Worth-Rheden langs de Massenweg.
Terug naar bovenDe buurtschap Worth-Rheden heeft ca. 40 huizen met ca. 100 inwoners.
Terug naar bovenZeer oud gebied
Het bestaan van het gebied Worth-Rheden is zeer oud en gaat duizenden jaren terug. Hieronder wederom een fragment uit het onder Naam genoemde artikel van de heer Wellink:
“Dat de Brinkweg met zijn toenmalige nederzettingen zeer, zeer oud moet zijn blijkt wel uit het volgende: Waar de Oranjeweg eindigt - tussen de spoorlijn en de Arnhemsestraatweg - stond voorheen villa Voorheide. In het oostelijke tuingedeelte van deze villa (de tuinmuur is nog te zien, kijkt u maar eens als u voor het stoplicht staat te wachten) stootten tuinlieden in 1924 tijdens grondwerkzaamheden op een “oude pot”. Tuinbaas Dirk van Kooi liet de werkzaamheden stoppen, hij begreep dat dit iets buitengewoons moest zijn. “Leiden” werd in kennis gesteld en spoorslags kwamen per spoor enkele oudheidkundige deskundigen de “oude pot” bekijken en de omgeving van deze pot onderzoeken. Er kwamen meerdere “potten” te voorschijn, het bleken urnen te zijn. Een zeldzame vondst uit de prehistorie.
Het bleek een grafveld te zijn van Germaanse stammen. De urnen waren in een kring opgesteld, op een steenworp afstand van de Brinkweg. De doden werden in die tijd gecremeerd en hun resten in urnen op heilige plaatsen begraven. Deze heilige plaatsen lagen niet in de bewoningsgebieden, maar wel in de buurt. Het ligt daarom voor de hand dat dit grafveld resten van inwoners van Worth-Rheden bevatte. In 1929 werd in de terreinen van landgoed De Kruishorst een urn met daarin lijkverbrandingresten en een grafring gevonden. Ook in de terreinen van Rhederhof zijn urnen gevonden.
De oorspronkelijke functie van de Worth-Rheder Heide
De plaatsnaamaanduiding met de toevoeging -heide, -veld of -zand op vrij grote afstand van een buurtschap, vindt zijn oorzaak in een eeuwenoud gewoonterecht in deze omgeving, namelijk het stelsel van geërfden.
De genoemde "woeste gronden" behoorden aanvankelijk aan niemand. De bisschoppen en de adel hadden in het verre verleden in deze woeste gronden geen interesse. Vanuit een zeer oud gewoonterecht zijn deze woeste gronden in gebruik genomen en in eigendom verkregen door de bewoners van de meest nabijgelegen nederzettingen. Men moest dan wel geërfde zijn, dat wil zeggen dat men een bezitting in grond of opstal moest hebben. Zo heeft men in deze omgeving naast de Worth-Rhedense heide, de Rheder-heide voor de Rhedense geërfden, de Velper-heide voor de Velpse geërfden, de Rozendaalse heide voor de Rozendaalse geërfden en de Terletse heide voor de geërfden uit Terlet.
De rechten bestonden onder andere uit het weiden van vee (doorgaans schapen), het plaggen van zoden, het maaien van heide, het graven van leem, zand, enzovoort. Een heel gesjouw om de opbrengsten thuis te krijgen.
Voor toezicht, beheer en rechtspraak was een soort bestuur (bank) bestaande uit geërfden aangesteld. In 1931 zijn deze gronden verkocht aan, en de plichten overgenomen door Natuurmonumenten. De hierboven genoemde rechten behielden de geërfden. Door onbewust - of bewust - niet beschrijven van deze rechten door de plaatselijke notarissen (wellicht waren zij bevriend met Natuurmonumenten) werden deze bij versterf of verkoop niet meer doorgegeven aan de nieuwe eigenaren. Wij mogen hen nu achteraf zeer dankbaar zijn, daar de gronden niet verkaveld zijn. Door de komst van kunstmest en andere manieren van landbouw en veeteelt had ook geen enkele boer meer belang bij deze rechten.
De naamgeving van het Worth-Rhedense Broek heeft een andere oorzaak. In deze omgeving wordt de naam Broek veel gebruikt voor laaggelegen nat land, dit tengevolge van de wisselende rivierstand.
"Aanbouwen": landjepik in vroeger tijden...
Tot slot nog een stukje, eveneens van de hand van de heer Wellink, over een Worth-Rhedense affaire uit 1884. Een kwestie die overigens ook elders speelde: Boeren die veel landhonger hadden en hebben (ook nu komt dit nog voor, overigens ook bij burgers) en hun land langs een weg hadden, ploegden telkens een stukje van de berm - en desnoods van de weg - bij hun grond. "Aanbouwen" noemde men dit. Bouwen betekende in die dagen: ploegen, land bewerken. Een bouwman was een boer, een bouwplaats of bouwhoeve was een boerderij en bouwland was een akker. Tengevolge van deze manier van ’landjepik’ werd de weg zodoende steeds smaller (de wegen waren toen verhard met steenslag en grind). Zó smal, dat de gebruikers van de weg elkaar niet meer konden passeren. Zo geschiedde het ook te Worth-Rheden. Daarom haalde een aantal inwoners in 1884 de plaatselijke schrijver van stal en lieten hem een verzoekschrift samenstellen, gericht aan B. en W. van de gemeente Rheden om de oorspronkelijke breedte van de weg weer te herstellen:
“Aan de Heeren Burgemeester en Wethouders der Gemeente Rheden.
Geven met verschuldigden eerbied te kennen de ondergeteekenden, allen inwoners van de buurtschap Word-Rheden.
Dat de weg genaamd de Kerkweg (nu het stukje Brinkweg naar de Oranjeweg, F.W.) loopende van de Word-Rheder Gemeente weide, bij de bouwhoeve bewoond door Frederiks, naar de kom van het dorp Rheden en zich op kleinen afstand daarvóór vereenigende met den grindweg van Word-Rheden naar Rheden, door aanbouwen der nevenliggende eigenaren of gebuikers zoo smal is geworden dat het gebruik van den weg daardoor zeer wordt bemoeielijkt en het elkander voorbijrijden met breede vrachten eene onmogelijkheid is geworden. Reden waarom Req. met vorigen eerbied verzoeken dat het U moge behaagen een onderzoek naar de staat van dien weg in te stellen en het noodige te willen bevorderen dat die tot zijn vorige breedte worde terug gebracht en met scheidspalen voorzien.
Welk doende
J .Evers, B. Teunissen, H.J. Groenewoud, J. Harmsen, G. Frederics, W.C.Ketjen, B. Oosterink, W. Groenewoud, D. Master, A. Brantsen?, J.W Moll, F. Kip.”
Telefoon
Het telefoonboek van 1910 laat zien dat er in het dorp Rheden noch in Worth-Rheden telefoonaansluitingen waren, behalve op landgoed De Kruishorst, daar waren zelfs twee aansluitingen. Deze aansluitingen stonden vermeld onder Velp. Eén aansluiting voor W.C.Ketjen, de vrijgezelle broer van de eigenaresse en één voor haarzelf, zij was getrouwd met Jhr. Den Tex.
Postkantoor
Van 1874 tot 1945 had de buurtschap Worth-Rheden een eigen hulppostkantoor. Het was oorspronkelijk gevestigd in het pand waarin zich nu restaurant De Bronkhorst bevindt, aan de Arnhemsestraatweg, hoek Lentsesteeg. Later is dit kantoortje 40 meter zuidelijker gevestigd geweest in een villaatje aan de Lentsesteeg. Het luikje om de postzegelkopers te woord te staan zit nu nog in de muur.
Worth-Rheden gelukkig geen Vinex-wijk...
De toenmalige voorzitter van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, de heer Adriaan Kolkman, heeft in 1988 succesvol gepleit bij de Hoge Raad voor het niet laten doorgaan van de nieuwbouwplannen voor ca. 700 woningen in Worth-Rheden.
- Voetbalvereniging v.v. Worth-Rheden is opgericht in 1927. In 2016 is de club met v.v. Rheden gefuseerd tot SC (Sportcombinatie) Rheden. Het eerste elftal van de club speelde in het laatste seizoen in de Vierde klasse zondag van District Oost. De club telde vier seniorenteams en vijf pupillenteams. De clubs speelden, en de huidige club speelt, op sportpark Vijverzicht aan de IJsselsingel in Rheden. Ze hadden dus beide eigen terreinen op hetzelfde complex. Uiteindelijk concludeerde men dat er beter kon worden samengegaan; Worth-Rheden had weinig leden en in verhouding veel velden, terwijl dat bij v.v. Rheden net andersom was. Bovendien: "Als je samenwerkt heb je maar één kantine nodig en één gebouw met kleedruimten. Ik zou zeggen 1 plus 1 is 3", aldus toenmalig 'formateur' Ronald Beumer, die het fusieproces begeleidde.
Terug naar boven- Beschrijving van bijzondere objecten in Worth-Rheden.
- Bij de brievenbus even voorbij de Bronckhorst bevindt zich een kadastersteen die het begin van Worth-Rheden aangeeft. Het gebied van de buurtschap liep van de Bronckhorst tot de Massenweg.
Terug naar boven- Carnaval. De buurtschap heeft een eigen carnavalsvereniging: CV De Vieverdükers. Zij doen met een wagen mee aan de carnavalsoptocht Rheden (onder de link de optocht van 2015, bij 8 minuten zie je deze vereniging voorbij komen).
Terug naar boven- Het thans 12 ha grote landgoed De Kruishorst, even ten westen van Rheden gelegen rond de Brinkweg, in de buurtschap Worth-Rheden, wordt reeds begin 16e eeuw vermeld. De eerst bekende eigenaar van De Kruishorst is Johan Derck van Meeckeren tot Cruyshorst en Puffelick. In 1675 neemt Van Brienen het landgoed over nadat de Van Meeckerens zich in de schulden hebben gestoken. Daarna komen Van Schevickhaven, Baron van Haersolte tot Staverden en de familie Van der Steen. In 1830 koopt de familie Ketjen het landgoed, via overerving komt het in handen van jonkvrouwe Den Tex.
In 1941 koopt Albert Vis de Kruishorst. Die beleeft er eerst bijzonder weinig plezier aan. Het wordt geplunderd door Duitsers, vluchtelingen vinden er later onderdak en na de oorlog worden er kinderen van NSB-ouders in onder gebracht. De familie Vis verblijft in een caravan op hun landgoed om te redden wat er te redden valt op hun door de overheid gevorderde eigendom. In 1950 mag het oude vervallen huis worden gesloopt, in 1953 betrekt het echtpaar Vis hun nieuwe woning. Meneer Vis mag dan nog 16 jaar genieten van zijn landgoed, zijn vrouw nog tien jaar langer.
In 1979 kopen Nelly en Frans Wellink de Kruishorst, met park en bos. De familie Wellink heeft het landgoed in 2008 overgedragen aan Theo Jansen, die bekend is in de hippische wereld (o.a. als een van de organisatoren van het hippisch evenement Outdoor Gelderland in De Steeg) en van Residence Rosendael. Jansen wil het gebied herontwikkelen in combinatie met een boerderij aan de Brinkweg. Daarmee zou een aaneengesloten gebied van 23 hectare ontstaan. Hij wil de villa laten herbouwen, maar wel in een moderne stijl. Eerder lag er een idee om in het huis 6 woningen te maken. De eigenaar heeft ook plannen met de boerderij, die hij wil slopen en laten herbouwen. Er moet ruimte komen voor een paardenfokkerij, maar ook het boerenbedrijf wil hij voortzetten. Tevens stelt Jansen enkele verkeersingrepen voor. Hij wil een toegangsweg vanaf de provinciale weg richting het landhuis, inclusief een tunneltje onder het spoor. Ook wil hij een parallelweg laten aanleggen langs de spoorlijn. Het deel van het landgoed tussen de provinciale weg en de spoorlijn wordt vrij toegankelijk voor recreanten. Landgoed De Kruishorst is deels opengesteld voor wandelaars. Beoordeling externe werking landgoed De Kruishorst (t.b.v. de beoogde omvorming van boerderij naar paardenhouderij met B&B). Idem Quick scan landgoed De Kruishorst.
Met dank aan en © de heer Frans Wellink, tot april 2008 woonachtig op landgoed De Kruishorst te Worth-Rheden, die het gros van het bronnenmateriaal voor deze pagina heeft aangeleverd.
Reactie toevoegen