Status

- Valkenheide is een buurtschap in de provincie Utrecht, in de streek en gemeente Utrechtse Heuvelrug. T/m 2005 gemeente Maarn.

- De buurtschap Valkenheide valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Maarsbergen.

- Buurtschap Valkenheide heeft geen plaatsnaamborden en is daarom slechts herkenbaar aan de gelijknamige straatnaamborden en een plattegrond ter plekke waarop de plaatsnaam groot staat vermeld.

Naam

Oudere vermeldingen
1936 Valkenheide.

Naamsverklaring
Tot begin 20e eeuw heette de plaats Valkeneng, naar de hier gelegen, al in de middeleeuwen genoemde hofstede (1397 Walkenengghen, te lezen als Valkenengghen), met als eerste lid waarschijnlijk de persoonsnaam Valke.(1) De naam van de hier sinds 1912 ontstane nederzetting Valkenheide zou zijn ontleend aan het feit dat de eigenaren van kasteel Maarsbergen het recht hadden om op eigen grond maar ook op de gemeenschappelijke heide, met valken op gevederd wild of ander gedierte te jagen.

Ligging

De buurtschap Valkenheide ligt rond de gelijknamige weg, Z van Maarsbergen, NW van Leersum, en grenst in het W aan de provincialeweg N226 (Amersfoort - Leersum).

Geschiedenis

De buurtschap is ontstaan sinds de oprichting in 1912 van 'Valkenheide, Opvoedingsgesticht voor jongens vanwege de Nederlandsche Hervormde Kerk'. Het instituut is destijds officieel geopend door koningin-moeder Emma. Belangrijke redenen om het opvoedingsgesticht op grondgebied van Maarsbergen te vestigen zijn de goedkope grond (heide) en de goede bereikbaarheid (de nabijheid van station Maarsbergen aan de spoorlijn Utrecht-Arnhem), en tegelijkertijd toch een eind van de bewoonde wereld, zodat de pupillen niet worden blootgesteld aan verleidingen die daarvan uit zouden kunnen gaan. De heidegrond is ontgonnen en in cultuur gebracht door de Nederlandsche Heidemaatschappij. Valkenheide is uitgegroeid tot buurtschap doordat naast het instituut als zodanig ook enkele tientallen woningen voor het personeel werden gebouwd.

Het instituut is begonnen als een zelfvoorzienend kinderbeschermingsdorp. Op het 80 ha. grote terrein waren bijna alle voorzieningen aanwezig om een eigen gesloten gemeenschap te vormen. Men eet wat er door pupillen op het land wordt verbouwd, er wordt zelf brood gebakken, de gestichtskleding wordt zelf gemaakt en woningen en andere gebouwen op het terrein, waaronder de 30 meter hoge watertoren, zijn door metselaarsleerlingen gebouwd. Doordat ook het personeel op het terrein woonde, was Valkenheide haast een op zichzelf staand dorp. In 1931 krijgt het zelfs een eigen begraafplaats, die nog altijd in gebruik is.

Uiteraard zijn er in de loop der tijd de nodige ontwikkelingen geweest in de jeugdzorg. Internaat Valkenheide is in 2009 onder de naam JOOZT gefuseerd met Bredervoort (van Jeugddorp De Glind in de gem. Barneveld). JOOZT (wat staat voor Jeugd, Opvoeding, Onderwijs, Zorg en Toekomst) exploiteert er de polikliniek Traverse. JOOZT en Traverse zijn onderdeel van LSG-Rentray (in 2010 ontstaan uit fusie van Leo Stichting Groep LSG en Rentray), die op haar beurt in 2012 met de Zonnehuizen is gefuseerd tot de nieuwe instelling Intermetzo.

Tweede Wereldoorlog
Dirk Noordam is sinds 1922 directeur (en daarvoor sinds 1913 adjunct-directeur) van Valkenheide. In 1940 moet hij verschijnen voor de Utrechtse plaatsvervanger van Seyss-Inquart omdat enkele leerlingen de Führer beledigd zouden hebben. Hij weet zijn leerlingen vrij te pleiten. Noordam raakt betrokken bij het verzet. Als in september 1944 de bevrijding nabij lijkt, worden de Leersumse en de Wijkse NSB-burgemeesters door het verzet gearresteerd. Ze zouden op Valkenheide worden opgesloten. De Duitse Sicherheitsdienst heeft bij de raid echter enkele verzetsmensen herkend en volgt het spoor naar het instituut. Dat wordt door troepen omsingeld. Noordam, die net een hartaanval achter de rug heeft, weet aanvankelijk de Duitsers een rad voor ogen te draaien, maar de volgende dag keren ze terug. Noordam wordt ter plekke gefusilleerd. Zie verder de biografie betreffende Dirk Noordam.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Valkenheide, kun je terecht bij de volgende instantie en sites:

- Museum Valkenheide, dat een goed beeld geeft van ontstaan en ontwikkeling van deze jeugdinstelling, is enige tijd gesloten geweest, omdat de huidige eigenaar andere plannen had met het gebouw. Vanuit de Cultuurhistorische Commissie Maarn Maarsbergen Natuurlijk (CHC MMN) en het Regionaal Historisch Centrum RHC Zuidoost-Utrecht is initiatief genomen om de situatie te inventariseren en te zien wat er aan gedaan kon worden. Inmiddels gloort er weer licht aan de horizon. Folkert Nijboer, een van de bewoners van Valkenheide, is met veel enthousiasme en gedrevenheid een plan aan het opzetten voor het reactiveren van het museum. De nieuwe eigenaar is niet onwelwillend. Ondertussen is sinds medio 2016 tot nader order het museum weer geopend op dinsdagmorgen van 10.00-12.00 uur, donderdagavond van 19.00-21.00 uur, en zondagmiddag van 13.00-15.30.

Bezienswaardigheden

- De Hervormde kerk of kapel de Valkenburcht uit 1962, oorspronkelijk een wijkgemeente van de Hervormde Gemeente Maarn / Maarsbergen, is tegenwoordig geen onderdeel meer van het jeugdzorginstituut. Er worden nog steeds diensten gehouden, georganiseed door Vereniging Leerhuis de Valkenburcht.

- In 1929 is de watertoren op Valkenheide in gebruik genomen. Het opvoedingsgesticht kreeg hiermee zijn eigen watervoorziening. Rond 1960 is de toren wegens de slechte bouwkundige toestand drastisch gerenoveerd. Hierbij is het kenmerkende 'uitkragende' bovendeel verwijderd. De toren is tot 1992 in functie geweest.

- Klokkenstoel met 3 klokken.

- De boerderij aan de Scherpenzeelseweg in Valkenheide, met een vrijstaande stal voor destijds 60 varkens, is gebouwd in 1912, naar ontwerp van architect C. B. Posthumus Meyjes. De bakstenen boerderij heeft een wat afwijkende bouw vergeleken met de andere boerderijen van Maarsbergen, vooral door de toepassing van geknikte zadeldaken. De boerderij zelf bestaat uit drie delen. Een voorhuis met daarachter een hoger stal- annex schuurgedeelte, waarvan de nokken van de met rode pannen gedekte, licht geknikte, zadeldaken haaks op de weg staan. De stalgevel is naar de straat gericht. Haaks hierop staat een lange, lagere, voormalige koestal onder een met rode pannen gedekt zadeldak. Dit is nieuwbouw uit 1962, die de oorspronkelijk kleinere stal verving.

Het woonhuis was oorspronkelijk in tweeën gedeeld: een wat groter gedeelte voor de boer en een kleiner gedeelte voor de knecht. De in originele staat verkerende varkensschuur uit 1911 ligt schuin achter de boerderij, met de nok van het geknikte zadeldak evenwijdig aan de Scherpenzeelseweg. Oorspronkelijk werd op Valkenheide aan de jongens alleen les in het boeren- en tuindersvak gegeven, aangevuld met vrijwillige tekenlessen in de avonduren. Vandaar dat de in 1912 gebouwde boerderij een prominente rol had binnen het opvoedingsgesticht. Overigens niet alleen voor de lessen, maar natuurlijk ook voor de voedselvoorziening van de jongens.

Er kwam al snel een ambachtsschool op het terrein, maar de boerderij bleef voor de opleiding in gebruik, omdat een aantal jongens zich geroepen bleef voelen tot het boeren- en tuindersbedrijf. Na de oorlog, als door de grootschalige mechanisatie de grote uittocht van arbeiders uit de landbouw begint, wordt de boerderij alleen nog gebruikt als "therapie". Jongens die het echt verbruid hadden op school, moesten (met de handen) flink meehelpen op de boerderij. Vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw werkte dat niet meer en fungeerde de boerderij min of meer zelfstandig. Aan het einde van de vorige eeuw is de boerderij door de stichting, die ook de jeugdhulpverleningsinstelling beheert, in erfpacht uitgegeven. De boerderij fungeert nu als paardenhouderij. (bron: Cultuurhistorische Commissie Maarn Maarsbergen Natuurlijk)

Landschap, natuur en recreatie

- W van Valkenheide ligt de ruim 38 meter hoge Foldocusheuvel met op de top een grafheuvel uit begin 20e eeuw met begraafplaatsje voor de familie Godin de Beaufort.

Beeld

- Videoreportage van Valkenheide hoog vanuit de lucht, door een zogeheten 'drone' (onbemand vliegende en op afstand bestuurbare camera).

- Videodocumentaire over de geschiedenis van Valkenheide, met o.a. een film uit 1928 die destijds diende ter promotie van het leven en werken op het instituut.

Links

- Onderwijs: - "Vakcollege Maarsbergen in Valkenheide is een openbare school die leren door doen belangrijk vindt. Wij helpen leerlingen ‘creatief en ondernemend’ te zijn. Een school waar je gekend en gewaardeerd wordt, want alleen dan kan het beste uit de leerling worden gehaald. We zijn een kleinschalige school waar iedereen welkom is. Ongeacht achtergrond, afkomst, godsdienst of geaardheid. We helpen leerlingen mondige burgers te worden die in staat zijn zelfstandig een oordeel te vormen en verantwoordelijkheid voor zichzelf en hun medemens te nemen. Wij vinden het heel belangrijk dat er iets te kiezen valt en met ons gevarieerde onderwijsaanbod zijn er kansen en mogelijkheden voor iedereen! Vakcollege Maarsbergen is onderdeel van de stichting Openbare Scholen Groep Schoonoord (OSGS). OSG Schoonoord wil haar leerlingen ruimte en uitdaging bieden om hun talenten optimaal te ontwikkelen en daarbij uitstekende prestaties te leveren.

Vakcollege Maarsbergen is een college voor jongeren met een vmbo-advies en een praktische leerstijl. Leerlingen die graag actief bezig zijn. Vakcollege Maarsbergen is de opleiding voor basis- en kaderberoepsgerichte leerlingen en voor leerlingen van de gemengde en/ of theoretische leerweg (Vakmavo). Wij onderscheiden ons van een gewoon vmbo door het leren en oriënteren in de praktijk. Dit doen alle leerlingen vanaf het eerste leerjaar in de Vakroutes. Natuurlijk krijgen onze leerlingen ook de gewone avo-vakken (bijvoorbeeld Nederlands, Wiskunde, Engels, Duits, Natuurkunde of Economie) Deze theorielessen sluiten zoveel mogelijk aan bij het leren in de praktijk. Het leren wordt dan betekenisvol en eigentijds."

- "VSO De Sprong in Valkenheide bij Maarsbergen biedt voortgezet speciaal onderwijs aan leerlingen van 12 tot 18 jaar. De leerlingen zijn afkomstig uit de regio of ze wonen op het terrein van Intermetzo in Maarsbergen. Onze leerlingen ondervinden ernstige belemmeringen in het onderwijs, als gevolg van psychiatrische problematiek, vaak in combinatie met gedragsproblemen. Zij werken aan hun eigen perspectief met hun persoonlijke pedagogische en didactische doelen. Die doelen zijn vastgelegd in een persoonlijk ontwikkelingsperspectiefplan. Dit plan vormt de basis van het individuele onderwijstraject dat elke leerling volgt. Wij volgen het ontwikkeltraject van iedere leerling nauwlettend en sturen dit steeds bij wanneer nodig.

Wij willen de jongeren voorbereiden op een toekomst in de maatschappij waarbij zij maximale kansen krijgen om zich te ontwikkelen. Ook leerlingen voor wie de schoolgang zeer moeilijk is, bieden wij de mogelijkheid om gefaseerd de draad
weer op te pakken en de ontwikkeling door te maken dat ‘het naar school gaan’ weer mogelijk is. Dit doen wij samen met deskundige ondersteuning. Leerlingen brengen een groot deel van hun tijd door op school. Kenmerkend voor de leerlingen op onze locatie is de combinatie gedragsproblematiek en psychiatrische problematiek. De Sprong wil dat zij zich in en rondom de school zo veilig mogelijk voelen. Iedere leerling heeft een eigen mentor. De lesgroepen werken allemaal met een vast lesrooster om zoveel mogelijk structuur en veiligheid te bieden."

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)