Status

- Usselo is een dorp in de provincie Overijssel, in de streek Twente, gemeente Enschede. T/m 30-4-1934 gemeente Lonneker.

- Het dorp Usselo heeft, net als de andere dorpen in de gemeente Enschede (Boekelo, Glanerbrug en Lonneker) in 1978 geen eigen postcode en plaatsnaam gekregen in het postcodeboek, voor de postadressen ligt het dorp daarom sindsdien 'in' Enschede. Globaal omvat het dorp postcodegebied 7546.

- Onder het dorp Usselo valt ook de buurtschap Rutbeek.

Naam

Bijnaam
Het dorp had als bijnaam Mooslaand. De inwoners waren Moosbelge (moos is Twents voor boerenkool).

In het Nedersaksisch
Ossel.

Oudere vermeldingen
1188 ingevoegd eind 13e eeuw Oslo, 1350 Usle, 1381-1383 Ussele, 1426 Usselo, 1450 Ossel, 1840 Usselo, 1883 Usseloo.

Naamsverklaring
De oudste vorm komt overeen met de naam van de hoofdstad van Noorwegen en men heeft voor de verklaring in dezelfde richting gezocht: een samenstelling van ansu-* 'god' en lauha*, lo 'bos'. Wellicht is toch beter te denken aan 'bosje van de persoon Oso', vleivorm bij namen als Oswald en Osgêr, zie Ossenisse.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

- Usselo ligt direct ZW van Enschede, O van Boekelo. De kern van het dorp ligt direct Z van de kruising van de A35 met de Haaksbergerstraat.

- Usselo is een zogeheten kransesdorp. De boerderijen liggen in een grote krans rond de grote Usseleres, die zowel N als Z van de A35 ligt. De Usseleres zou zelfs de grootste kranses van Europa zijn.

- Usselo grenst in het N aan de Usselerrondweg en de weg Westerval, hoewel het N van Westerval gelegen bedrijventerrein Marssteden oorspronkelijk ook tot het dorp behoorde. In het ZO loopt het dorpsgebied t/m recreatiegebied Het Rutbeek en het daar achter gelegen natuurgebied het Usselerveen. Achter de verticaal lopende Usselermarkeweg begint de buurtschap Broekheurne. Vanaf de kruising A35/N18 loopt het dorpsgebied nog ca. 4 km door langs de N18. De grens met de gemeente Haaksbergen loopt NW-ZO, vlak achter de zandwinplas W van de Haaksbegerstraat langs. Het achterste deel van dit gebied staat in de provincie-atlas Overijssel (2) te boek als buurtschap Rutbeek.

- Overigens is de Buurtkring Usselo nog aan het uitzoeken wat vandaag de dag redelijkerwijs als grondgebied van dit dorp kan worden beschouwd. Immers, omdat de dorpen van de gemeente Enschede geen eigen postcode met plaatsnaam toegekend hebben gekregen en zij ook in de gemeentelijke Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) niet als woonplaats erkend zijn en dus ook niet als zodanig begrensd zijn, liggen de grenzen van de Enschedese dorpen niet formeel vast.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Usselo 114 huizen met 720 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 120 huizen met ca. 300 inwoners.

Geschiedenis

Laag van Usselo
Rond 9000 v. Chr. zwierven al mensen rond in de omgeving van wat tegenwoordig Usselo heet. Het was het einde van de oude steentijd. Deze rondtrekkende mensen waren de steentijdjagers uit de z.g. Federmessencultuur. Deze ontdekking heeft men kunnen doen dankzij een spraakmakende opgraving in 1946. Op een oorspronkelijke hooggelegen landtong in het Usselerveen, waar nu Het Rutbeek ligt, werd op een meter diepte een tien centimeter dikke bleke zandlaag blootgelegd die doorspekt was met houtskool en stukjes vuursteen. Vooral de aanwezigheid van het houtskool maakte de laag en daarmee het dorpje Usselo wereldberoemd. Want in heel Noord Europa heeft men dezelfde laag later terug kunnen vinden. En waar deze ook tevoorschijn komt, spreekt men tot op de dag van vandaag nog altijd over 'de laag van Usselo'.

Stopplaats Usselo
was een halte aan de voormalige spoorlijn Boekelo - Enschede tussen Boekelo en Enschede-Noord. De halte bestond slechts uit een perron en een wachthuisje langs het spoor. De stopplaats (de trein stopte alleen op verzoek) van de Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg-Maatschappij was geopend van 5 maart 1886 tot 22 mei 1932. In 1934 is de wachterswoning helaas gesloopt.

Overige feiten
In 1766 krijgt Usselo een school, in 1802 een molen en in 1844 een kerk, waarmee de plaats tot dorp 'promoveert'. In 1971 is Crematorium Twente hier van start gegaan (Usselerrietweg) met in 1988 nog een vestiging in Almelo, en in 2004 is bierbrouwerij Grolsch van Groenlo naar Usselo verhuisd (NW van het dorp, aan de Brouwerslaan).

Beschrijving Usselo uit 1889
In een wandelgids uit 1889 vinden wij de volgende dorpsbeschrijving:
"Gewoonlijk neemt men van hier (vanuit de buurtschap Broekheurne, red.) zijn weg naar de buurtschap Usselo over het fraaie buitengoed den Helmer met zijn sierlijken koepel, van waar men een goed onderhouden kolengruisweg heeft naar den Haaksbergschen Mac-Adam weg, die in 1855 werd aangelegd en Usselo in twee deelen verdeeld, waarvan het noordelijke de Geerdinkzijde, het zuidelijke naar bovengenoemd buiten de Helmer- of de Helmigzijde heet.

Usselo (voorheen Oslo) komt reeds vroeg voor; o.a. vindt men in 1188 het huis Lambertink in Oslo en eenige jaren later het erve Joostink in Oslo vermeld. Het eerste is het tegenwoordige erve Lammerink; het laatste is waarschijnlijk het tegenwoordige erve Josink aan den weg naar Twekkelo.

Usselo kan gerust met de overige buurtschappen van Lonneker in natuurschoon wedijveren. Komt men van Enschede uit over den Haaksbergschen kunstweg op den hoogen Usseler Esch, dan wordt men verrast door de schoone vergezichten, die men naar alle zijden heeft. Achter zich op het buiten 't Mors, welks aardig landhuisje lief afsteekt tegen het groen van de er achter staande zware eikeboomen, links en rechts over prachtige, bebouwde akkers op houtrijke boerenerven, en schuin voor zich op de eigenlijke kom van de buurtschap, met haar (in 1844 gebouwd) kerkje, pastorie en boerenwoningen, wier daken duidelijk tusschen de eike- en donkere sparreboomen uitkomen. Zet men zijn weg voor, dan heeft men in weinige minuten de kom bereikt, waar men in de twee herbergen, Egbrink en Hannink, gelegenheid vindt om uit te rusten. Bij Hannink is een telefoonstation, zoodat men daar met de stad kan telefoneeren.

De wandeling van hier naar de halte Usselo, hetzij men zijn weg neemt over den Esch, langs den Vlierbosch, hetzij men tusschen de boerenerven door langs den Esch gaat, is zeer aan te bevelen. Bij genoemden Vlierbosch, die een honderd meter van den Mac-Adam weg op de samenkomst van drie Eschwegen ligt, had Prins Maurits in 1597 zijn hoofdkwartier opgeslagen, toen hij Enschede liet opeischen. Zijne legertenten strekten zich toen uit tot voorbij het erve Josink. Van het Usseler kerkje loopt eene nog jeugdige dennenlaan naar de nieuwe stille begraafplaats met haar net hek." (bron: Overijssel, plaatsbeschrijvingen 1880-1940, weblog van de Rijnbrink Groep, voorheen Overijsselse Bibliotheek Dienst OBD)

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Boekelo, kun je terecht bij:

- Geschiedenis van Usselo (even naar onderen scrollen tot je bij deze plaats bent, of zoeken met ctrl-F).

- De in 2003 opgerichte Historische Kring Boekelo Usselo Twekkelo zet zich in voor het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed in haar werkgebied. Zij doet dit door het verzamelen, toegankelijk maken en beschikbaar stellen van informatie, vooral uit het verleden, maar ook uit het heden. Naast het bestuur van de stichting zijn vele vrijwilligers bezig met het verzamelen en archiveren van krantenknipsels, foto's, (oude) ansichtkaarten etc. Daarnaast organiseert de stichting jaarlijks een filmavond, is zij aanwezig op de Pinkstermarkt, en geeft zij nieuwsbrieven en andere publicaties uit. Elke maandagavond van 19.30-22.00 uur is iedereen welkom in het Historisch Centrum, het voormalig portierhuisje van Texoprint aan het Bleekerijplein/Boekelosestraat. Tevens is er elke vrijdag een inloopmorgen van 10.00-12.00 uur voor iedereen die iets te melden heeft, vragen wil stellen, oude documenten heeft of gewoon uit belangstelling wil kennismaken of bijpraten.

Recente ontwikkelingen

- De gemeente Enschede wil een bedrijventerrein aanleggen op de Usseleres. De Commissie voor de MER adviseert hier uiterst terughoudend mee om te gaan, gezien de cultuurhistorische en landschappelijke waarden in het gebied. Actuele informatie over deze materie vind je op de site van de Vereniging tot Behoud van Usselo en de Usseleres (VBU). Volgens deze vereniging is de Usseleres zelfs de grootste kranses van Europa en is het niet nodig deze es op te offeren voor bedrijventerrein, aangezien er nog genoeg ruimte zou zijn op bestaande bedrijventerreinen in de regio. De VBU vindt dat de Usseleres wel kan worden ontwikkeld, mits met behoud van alle kernwaarden (zorgboerderijen, cultuurhistorisch landschapspark, verbouwen van oude gewassen, stadscamping).

Adviesbureau Kuit heeft in dat kader in 2008 de nota 'Usseleres: Behoud door Ontwikkeling' opgesteld, die naar het college van B&W en alle politieke partijen is gestuurd. Sinds 2012 beschouwt de provincie een groot deel van de Usseleres-plannen echter niet meer als 'hard plan' maar hooguit nog als 'strategische reserve'. De dreiging is anno 2014 nog altijd niet van de baan, maar sinds dat jaar wordt er in de komende jaren vlas verbouwd op de Usseleres in afwachting van het ja of nee doorgaan van de bedrijventerrein-plannen. Dat komt de gemeente Enschede goed uit want die wil zich o.a. als Vlasstad profileren.

- Een andere ontwikkeling is de beoogde verbetering van de provincialeweg N18 tussen Doetinchem en Enschede. De weg wordt onder meer verlegd om Eibergen, Haaksbergen en Usselo heen, wat moet leiden tot een betere verkeersveiligheid en leefbaarheid voor de genoemde dorpen. Het project moet in 2018 gereed zijn. Nadere informatie over het project N18.

- Het Landinrichtingsplan Enschede-Zuid heeft betrekking op de landschappelijke ontwikkelingen in de komende jaren m.b.t. (het buitengebied van) de kernen Broekheurne, Usselo, Boekelo en Twekkelo.

- De Dorpsvisie Usselo wordt uitgewerkt tot een Dorpsplan met wenselijke ontwikkelingen voor de komende jaren m.b.t. de leefbaarheid in het dorp, zoals wonen, verkeer, dorpshuis en toerisme en recreatie.

Bezienswaardigheden

- Usselo heeft 14 rijksmonumenten.

- De eerste (hervormde) kerk in het dorp is gebouwd in 1844. In 1945, tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn door beschietingen en bombardementen de kerk en pastorie behoorlijk vernield, waarbij ook 3 mensen omkwamen. Daarna is de kerk opnieuw opgebouwd in een andere stijl, zoals die er nu nog uit ziet. De Protestantse Gemeente Usselo e.o. omvat naast dit dorp verder nog het dorp Boekelo en de buurtschappen Twekkelo, Broekheurne en Rutbeek. Doorgaans wordt gekerkt in Usselo, soms in Twekkelo. De hervormde kerk in Boekelo is niet meer in gebruik. - Begraafplaats Usselo.

- In 1802 is de Wissinks Möl gebouwd, ook wel genoemd de Stenderkast (= standerdmolen). Deze molen op het erve Wissink is in 1921 verplaatst naar het nabijgelegen Buurserzand, waar die zou dienen als onderdeel van een op te richten openluchtmuseum, wat er nooit is gekomen. In de jaren zeventig is er succesvol voor geijverd om de molen weer op de oorspronkelijke plaats in Usselo terug te brengen. De molen, een rijksmonument en het enige rijksmonument van Usselo, is op woensdag- en zaterdagmiddagen te bezoeken (12.00-16.00 uur). Groepen ook buiten deze tijden. U kunt hier met de molen gemalen pannenkoekenmeel of tarwemeel kopen (voor lekker brood of volkorenkoek bakken). Beschrijving en afbeeldingen van Wissinks Möl in de Molendatabase.

- Gevelstenen in Usselo.

Jaarlijkse evenementen

- In het laatste weekend van juni zijn er de Popfeesten Usselo, met o.a. Bonte Avond, Seniorenmiddag, Vogelschieten, Kinderspelen, Beachvolleybal, en 's avonds feest met live bands en/of DJ's.

- Rutbeek Triathlon (1e zondag in september).

Landschap, natuur en recreatie

- Eind 19e eeuw bestond het landschap ten zuiden van Enschede uit uitgestrekte heidevelden en veengebieden. Na de 'markenwet' van 1880 is een groot deel van de heidevelden in cultuur gebracht en gebruikt als landbouwgronden. Het laaggelegen Usselerveen, waar in een eerdere periode door boeren uit de omgeving turf is gewonnen, is begin 20e eeuw opgehoogd met huisvuil uit de stad Enschede. Er liep een speciaal spoorlijntje vanaf de vuilnisbelt aan de Poolmansweg (die altijd in brand scheen te staan) via een overlaadperron bij de Helmerzijdeweg (waar nu de zalmroze huizen staan bij het fietstunneltje) naar het Usselerveen. Daarna is dit gebied ook geschikt gemaakt voor de landbouw. De rechte wegen en beplanting van Amerikaanse eik langs deze wegen zijn duidelijk kenmerkend voor het ontginningslandschap.

Een restant van het oude landschap is het reservaat het Usselerveen wat 8 hectare groot is. Het is in beheer bij Landschap Overijssel. Het reservaat bestaat uit een oud heideven omringd met natte en droge heide. Langs de rand is het reservaat begroeid met berkenbos. Rond 2000 is het ven opgeschoond. Een sliblaag is verwijderd en opslag van bomen is gekapt. Daarna is rondom het ven, om weer heide-ontwikkeling te krijgen, vegetatie van pijpenstrootje geplagd.

Een van de bijzondere planten die er nu voorkomt is de klokjesgentiaan. Ook dopheide en struikheide is na het plaggen weer massaal teruggekomen. Het ven is, vooral tijdens de trek, aantrekkelijk voor vogels. Zwarte ruiter, watersnip, tureluur en wulp worden regelmatig waargenomen. Zoogdieren die zich hier thuis voelen, zijn vos, ree, konijn, haas en das. (© Landschap Overijssel)

- In 1970 werd een begin gemaakt met de winning van het zand in het Usselerveen. Door die zandwinning ontstond een grote plas, waar omheen in 1975 begonnen werd met de aanleg van recreatiepark Het Rutbeek. In en rond het water vermaken zich hier zomers duizenden mensen. Even ten oosten van de recreatieplas bevindt zich de plek waar voor het eerst de 'laag van Usselo' werd blootgelegd (zie verder bij Geschiedenis). Het had maar weinig gescheeld of deze plek was eveneens ten prooi gevallen aan de recreatie. Gelukkig heeft men er in 1970 succesvol voor geijverd om hier een archeologisch monument van te maken.

- De Forelderij aan de Usselerrietweg biedt werkervaring aan mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Je kunt er op forellen vissen, maar ook verse bloemen en fruit plukken of barbecuen. Arrangementen mogelijk voor bedrijven en groepen.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Usselo, met laagsteprijsgarantie!

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Usselo (online te bestellen).

Links

- Algemeen: - Site over Usselo met o.a. geschiedenis, actualiteiten, lokale links en een prachtig gedicht over de Usseleres (op de pagina 'Over Usselo'). De site is een initiatief van de Buurtkring Usselo, die reeds is opgericht in 1901, aanvankelijk opgezet voor landbouwvoorlichting en het verhuren van landbouwwerktuigen. Tegenwoordig fungeert de Buurtkring als dorpsvertegenwoordiging / dorpsraad.

- Onderwijs: - Basisschool Molenbeek heeft ook een vestiging in buurdorp Boekelo.

- Muziek: - Boerenrockband Half um Half uit Usselo is "Rock n Roll van eagn groond", en doar bunt ze trots op. "Hun repertoire bestaat uit Twentse rock, ballades, en meezingers, van onder andere Jovink, Normaal, Boh Foi Toch, en eigen kneiters. Half um Half staat garant voor een goede sfeer en een avond gevuld met hoofdzakelijk Rock & Roll. Wi-j zeet mekaar! Atjoww!" Aldus de site van de band.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Usselo.

Trivia

- Usselo is de achtergrond waartegen de schrijfster Johanna Reiss haar bestseller "De schuilplaats" (in het Engels "The upstairs room") schreef. Het boek is het indrukwekkende relaas van een tienjarig meisje uit Winterswijk, Annie de Leeuw, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog samen met haar oudere zus Sini ondergedoken zit bij een boerenfamilie in Usselo. Het boek kenmerkt zich door een nuchtere en onbevooroordeelde waarneming van de oorlogsgebeurtenissen door de ogen van een kind. Online te bestellen: - boek 'De Schuilplaats'. - Audioboek (CD) 'De Schuilplaats'.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)
  
• 2. Topografische Atlas Overijssel,
  
  , (2004)