Status

- Pannerden is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Liemers*, gemeente Zevenaar. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1984. In 1985 over naar gemeente Rijnwaarden, in 2018 over naar gemeente Zevenaar.
* Vanouds lag het dorp in de Betuwe. Zie daarvoor verder bij Geschiedenis.

De gemeente Herwen is in 1818 opgeheven, waarbij Pannerden daarvan is afgesplitst tot een zelfstandige gemeente. Het overige deel van de gemeente Herwen is opgegaan in de nieuwe gemeente Herwen en Aerdt, samen met de gemeente Lobith.

- Wapen van de voormalige gemeente Pannerden.

- Een (dunbebouwd) westelijk deel van het dorp is door de aanleg van het Pannerdens Kanaal (zie verder bij Geschiedenis) van het dorp afgesneden. Dit valt als buurtschap West-Pannerden onder het dorp Doornenburg.

- Onder het dorp Pannerden valt ook de buurtschap Kijfwaard.

- Op 16 september 2017 heeft de gemeente Rijnwaarden ter gelegenheid van haar aanstaande opheffing een afscheidsfeestje voor de inwoners georganiseerd. Onderdeel van de festiviteiten was het onthullen van een tweetal fraaie welkomstborden in elk dorp van het Gelders Eiland. De gemeente heeft aan elk dorp gevraagd welke twee karakteristieke foto's van hun dorp het beste op de borden zouden kunnen komen. Pannerden heeft gekozen voor een foto van de pont en De Raayhof, de welbekende monumentale boerderij op de Pannerdense Waard. Het ene paneel is geplaatst bij de brug, op de Berghoofdseveerweg, en de andere op de Veerdam, net voor de pont. Deze borden vervangen de 'oude' borden van Rijnwaarden die er al stonden.

Naam

Oudere vermeldingen
Rond 1860 verordonneert de PTT (middels haar circulaire 666) dat het lokale postkantoor moet worden hernoemd in Pannerden (Oostzijde). Dit kennelijk om het nadrukkelijker te onderscheiden van het kantoortje aan de overzijde van het Pannerdens Kanaal in West-Pannerden, dat in die tijd nog Pannerden (Westzijde) heette. De gebruikte naam- of langstempels luidden overigens 'Westpannerden' en 'O:Pannerden'. Medio jaren zeventig van de 19e eeuw (het exacte jaartal is - ons - niet bekend) wordt de kantoornaam echter (middels circulaire 1134) alweer gewijzigd in 'gewoon' de plaatsnaam zonder 'achtervoegsel' (Oostzijde).

Ligging

Het dorp Pannerden ligt aan het Pannerdens Kanaal en ligt verder O van de dorpen Doornenburg, Haalderen en Bemmel, ZO van de steden Huissen en Arnhem, de dorpen Angeren, Loo en Westervoort en de 'dorpen in de stad' Het Zand en Elden, ZZO van het dorp Velp, Z van de dorpen Groessen en Duiven, ZW van de dorpen Ooy, Oud-Zevenaar, Didam, Nieuw-Dijk en Loil, de stad Zevenaar en de A12, WZW van de dorpen Babberich en Beek, W van het dorp Aerdt, WNW van het dorp Herwen, NW van de dorpen Lobith, Tolkamer, Spijk, het wijkdorp Tuindorp, het Duitse dorp Elten en de Duitse plaats Emmerich, N van het dorp Millingen aan de Rijn, NO van de dorpen Kekerdom, Leuth en Ooij en ONO van het dorp Gendt.

Statistische gegevens

In 1840 omvat de gemeente Pannerden 104 huizen met 761 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 68/507 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Pannerdensche Waard 27/189 en Kijfwaard 9/65. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 1.000 huizen met ruim 2.400 inwoners.

Geschiedenis

Deze omgeving is reeds sinds de oudheid bewoond. Dit is vooral aan de Rijn en de Waal te danken, via welke de Romeinen, Bataven, en Franken ons gebied binnen kwamen en hun sporen achter lieten. In de Bijlandse Waard zijn bijvoorbeeld Romeinse resten gevonden. Zeker is dat er sinds het jaar 1000 permanente bewoning was in de omgeving die wij nu kennen als Pannerden (uit die tijd stamt ook de eerst bekende naamsvermelding). Het toenmalige dorp was een nederzetting rondom een versterkt huis, later ook wel bekend als het kasteel Scathe of Bijland (Heukelumshof).

In 1284 is het dorp door de proost van Luik verkocht aan het kapittel van Emmerik en kort daarop in erfpacht uitgegeven aan Willem Doys, die ook het kasteel Scate of Byland van de graaf van Kleef in leen had. Zijn kleindochter Sophia trouwde met Willem, heer/graaf van Bergh. Deze Willem werd daarmee in 1346 heer van Pannerden, dat tot 1801 een leen van de heren van huis Bergh bleef. In 1801 of 1803 kocht Carel Herman van Nispen met mr. Hoevel de heerlijkheid (goederen en rechten), die tot op dat moment in het bezit van de familie Bergh was geweest. In 1817 komt het (toen nog Pruisische) Gelders Eiland bij het Koninkrijk der Nederlanden en wordt het dorp een zelfstandige gemeente.

De geschiedenis van Pannerden is nauw verweven met de rivier. Als naamgever voor het Pannerdens kanaal is de plaatsnaam bij de meeste Nederlanders wel bekend, vooral sinds de Betuweroute een honderden miljoenen kostende tunnel onder het kanaal bevat. De in ruime mate aanwezige (rivier)klei, in honderden jaren afgezet door de Rijn, vormt de vestigingsbasis voor een aantal grote steenfabrieken in de omgeving van het dorp. En waar steenfabrieken zijn, zijn vaak ook palletfabrieken te vinden, wat ook hier het geval is.

De loop van de rivier is in de afgelopen duizend jaar vele malen gewijzigd, met als resultaat vele bochtige dijkjes langs vrijwel dichtgegroeide oude rivierlopen, de Rijnstrangen. Rond 1300 lag de splitsing van Rijn en Waal nog in de buurt van Spijk, waarbij de Rijn meer ten noordoosten van Pannerden liep. Het dorp maakte toen nog deel uit van de Betuwe. Nadat de stroom verschillende malen van loop wijzigde, en er telkens weer verzanding optrad, werd scheepvaart steeds moeizamer. Daarom is in het begin van de 18e eeuw het Pannerdens kanaal gegraven (tussen het dorp en Loo, gereed in 1707) als nieuwe loop van de Rijn.

De splitsing tussen Waal en Rijn kwam bij de Pannerdensche kop te liggen, waardoor Pannerden definitief van de Betuwe werd afgesneden. Het hierdoor ontstane "Gelders Eiland" heeft zowel economisch als cultureel belemmerend gewerkt. Aan de andere kant heeft de geïsoleerde ligging van het dorp er voor gezorgd dat het eigen karakter tot in de huidige tijd is vastgehouden, en het nog altijd een hechte gemeenschap is, onder meer blijkend uit het bloeiende verenigingsleven.

De rivier heeft niet altijd een positieve invloed gehad. Regelmatig zijn er overstromingen geweest, de laatste in 1926. In 1995 was het weer spannend, maar behalve spectaculaire beelden van een bijna overlopende rivier is er niets gebeurd. De stand van de Rijn kan enorm variëren. De laagste waterstand werd gemeten in 2003 toen de Rijn bij Lobith een stand aangaf van 6.91 m boven NAP, en er nauwelijks scheepvaart mogelijk was. Tijdens de overstroming van 1926 is de hoogste stand gemeten, 16.92 m boven NAP, een verschil van ruim 10 meter (in januari 1995 was de hoogst gemeten stand 16.69 m boven NAP). (© Harry Vroom)

Bezienswaardigheden

- Volgens Wikipedia lijkt Pannerden geen rijksmonumenten te hebben. Tenzij dat een niet goed werkende link is; de titel van de link suggereert namelijk dat er wél rijksmonumenten in dit dorp zouden zijn, maar de pagina waar je dan op uitkomt, toont geen rijksmonumenten in dit dorp. Dus vooralsnog is ons niet duidelijk of die rijksmonumenten er nu wel of niet zijn.

- Pannerden heeft 5 gemeentelijke monumenten, zijnde landgoed De Brouwerij op Berghoofdseweg 3, boerderijencomplex De Raayhof met fruitmuur op Pannerdensewaard 14, Gemaal Oude Rijn op Deukerdijk 42, en de RK Martinuskerk uit 1878 van architect Alfred Tepe op Kerkstraat 2. De kerk is aangebouwd tegen de bewaard gebleven oude toren van de gesloopte voorganger uit 1841.

- Het pand op Dorpsplein 9, tegenover de RK kerk, is vermoedelijk het voormalige gemeentehuis van Pannerden (mede gezien het gemeentewapen in de gevel).

- De jaarlijks terugkerende wateroverlast in de Driedorpenpolder (het polderdistrict Herwen, Aerdt en Pannerden) is voor dijkgraaf Verwaayen de aanleiding om over te gaan tot de bouw van Gemaal Oude Rijn aan de Deukerdijk. De bouw wordt in 1884 voltooid. Het stoomgemaal wordt begin 20e eeuw geëlektrificeerd. Het ketelhuis is daarbij verbouwd tot woonhuis voor de machinist. Het gemaal heeft dienstgedaan tot 1970, waarna dieselgemaal Kandia aan de Galgendaalsedijk ZW van Groessen de taken overneemt. De laatste machinisten van Gemaal Oude Rijn, de gebroeders Bach, krijgen toestemming om in het gemaal te blijven wonen. De laatste van de twee broers verhuist in 2011.

In 2016 is het gemaal door BOEi gerestaureerd ten behoeve van een bijzondere herbestemming; in de vorm van een sociale onderneming biedt het sindsdien namelijk plaats aan een koffie- en theeschenkerij, een landlevenwinkel, een museum en een atelier/expositieruimte. Tijdens de restauratie is de in 1923 gesloopte schoorsteen weer op haar oude plek naast het ketelhuis herrezen. Deze kenmerkt zich vooral door de cortenstalen ringen die zijn aangebracht op de 18 meter hoge bakstenen schoorsteen. De veldschuur heeft daarnaast een moderne uitbouw gekregen met een prachtig uitzicht over de uiterwaarden. In de winter wordt deze gebruikt als woon- en werkruimte door een kunstenaar en worden er workshops en exposities gehouden. ’s Zomers is de schuur te huur als vakantiewoning voor 2 personen. (bron: BOEi)

- Gevelstenen in Pannerden.

Jaarlijkse evenementen

- Over hoe Dijkencross Pannerden (december en januari) is ontstaan, is zo'n mooi verhaal dat we dat hier graag weergeven: "We noteren september 1968. Twee personen, een weddenschap, inzet: het nodige bier. Wie heeft de beste conditie? De voetballer of de scheidsrechter? Uiteindelijk blijkt de scheidsrechter over 15 km te beschikken over de beste conditie. 15 km over de dijken in het dorp en omstreken. Een weddenschap met gevolgen! De Dijkencross was geboren. 50 jaar geleden hadden deze twee personen er geen enkele notie van welke gevolgen deze schijnbaar argeloze weddenschap in het dorp teweeg zou brengen. Deze personen en het destijds in allerijl gevormd comité waren de grondleggers van de Dijkencross.

Na enkele jaren bevolkten honderden lopers en loopsters, de laatste twee zondagen van het jaar en de eerste twee zondagen van het daaropvolgende jaar, de dijken rondom het dorp. Wind, regen, hagel en sneeuw trotserend. Zoals een correspondent van de Gelderlander in zijn krant schreef: “Het trotseren van de elementen maakt de Dijkencross speciaal.” De Dijkencross werd een begrip in de atletiekwereld. Opgenomen in de trimloopboekjes van de KNAU en atleten aantrekkend uit alle windstreken. Ook bekende atleten vonden de weg naar Pannerden, zoals Gerard Tebroke, Gerard Nijboer en niet te vergeten Bram Som. Bram Som begon hier in zijn jeugdjaren aan zijn imposante carrière als atleet. In 2018 bestond de Dijkencross 50 jaar. "Een weddenschap met gevolgen"... Ze krijgen er kennelijk zodanig niet genoeg van dat ze hier zelfs 4 weekenden achter elkaar lopen. Je kunt kiezen uit de afstanden 2,5 / 5 / 10 km. Middels opgenomen live streams van de editie 2016/2017 kun je die editie onder de link terugkijken.

- Vakantiespelen Pannerden is een kindervakantieweek in de zomervakantie, waarin leuke activiteiten worden georganisseerd, ze een dagje weg gaan en de kinderen van groep 6, 7 en 8 op kamp kunnen.

- Cabaretgroep Ons Kent Ons (OKO) verzorgt de pronkzittingen in Pannerden (weekend eind november).

Landschap, natuur en recreatie

- De veerpont Pannerden-Doornenburg v.v. is in 2010 vernieuwd. De vorige pont was inmiddels 68 jaar oud, reden voor modernisering. De nieuwe pont is gebouwd bij scheepswerf Vahali in Gendt en kan maximaal 24 personenauto's meenemen.

- Pannerden is prachtig gelegen in het Rijnstrangengebied, het vroegere stroomgebied van de Rijn. Dit gebied met z’n grienden, water- en moerasvegetaties, wilgenbosjes en natte graslanden maakt deel uit van natuurreservaat De Gelderse Poort, dat zowel oude rivierarmen, grienden en kolken, als de uiterwaarden van het huidige rivierbed omvat. Meest in het oog springende dieren zijn de ganzen die in grote aantallen in de uiterwaarden foerageren.

Eens in de vier jaar worden de Rijnstrangen van juli tot oktober grotendeels drooggelegd (via gemaal Kandia). Zo kan het moeras herstellen en kan er onderhoud worden gepleegd ten bate van de kwetsbare planten en vogels in het gebied. Staatsbosbeheer kan het riet dan maaien, want na enkele jaren komt er een enorme ophoping van biomassa. Door het riet te maaien en af te voeren, verdwijnt dat en dan komt er weer vitaal riet terug. Dat is belangrijk voor de grote karekiet en andere rietvogels. En ook de mattenbies vaart er wel bij. Die kwam hier in de jaren zestig heel veel voor, maar nu niet meer. In 2016 heeft Staatsbosbeheer dit gebied voor het eerst droog laten vallen. Toen ging de mattenbies hier weer kiemen en zijn er eenmalig 'wadloopexcursies' georganiseerd, omdat je het gebied na de drooglegging in het kader van het onderhoud als een soort waddengebied kon beschouwen. In 2020 was er dus de 'tweede ronde' in het kader van dit onderhoud.

- In 2013 heeft Rijkswaterstaat in de Pannerdense uiterwaarden de 'tweede regelkraan van Nederland' gerealiseerd. Dit is een betonnen constructie waarmee Rijkswaterstaat bij hoogwater het water kan verdelen over de rivieren Waal en Pannerdens Kanaal. Waterveiligheid is hier gecombineerd met natuurontwikkeling. Recreanten kunnen er struinen, van de ooibossen genieten, en zich verwonderen over de vergezichten vanaf de winterdijk en de kades. Het wordt een groot aaneengesloten gebied met begrazing door runderen en paarden.

- Het Pannerdens Kanaal en de Nederrijn stromen niet goed door bij hoogwater. Hierdoor is het rivierengebied gevoelig voor overstromingen. Rijkswaterstaat gaat daarom de kribben en oevers langs het Pannerdens Kanaal verlagen, zodat het water makkelijker kan wegstromen. Zo loopt de waterstand niet onnodig hoog op en wordt het rivierengebied veiliger. Door de verlaging van 38 kribben en 5 oevers daalt bij hoog water de waterstand in de Bovenrijn met 5 centimeter. Het gaat om kribben ten zuiden van de tunnel van de Betuweroute tot aan de Pannerdense Kop. De kribben liggen aan beide zijden van het kanaal. Op een paar plekken worden ook de oevers verlaagd. Het gaat dan om oevers even ten noorden van Pannerden. Aan de overzijde gaat het om een oever bij het gelijknamige fort en een ten noorden van buurtschap Sterreschans (die N van het fort ligt). De uitvoering van dit project beoogt in 2021 te starten en in 2023 te zijn afgerond.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Pannerden, met laagsteprijsgarantie!

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Pannerden (online te bestellen).

Links / voorzieningen

- Algemeen: - Site van en over Pannerden.

- Nieuws: - Nieuws uit Pannerden op Facebook.

- Belangenorganisatie: - "Dorpsraad Pannerden is een stichting met als doel de leefbaarheid in het dorp te behouden en waar mogelijk te verhogen. Het is een orgaan dat zich uitsluitend tot doel stelt het algemene belang van het dorp en zijn bewoners te behartigen."

- MFC: - In februari 2019 is sociaal en cultureel centrum De Cirkel na een verbouwing feestelijk heropend. Er vinden nu maar liefst ca. 20 organisaties onderdak. Voor het nieuwe dorpshart van Pannerden was volgens wethouder Anita van Loon veel samenwerking nodig: "Je moet de bereidheid hebben om samen dingen voor elkaar te krijgen", zo stelde zij bij de heropening. Het uitgangspunt van de verbouwing was het creëren van een bruisend en gastvrij ontmoetingscentrum waar jong en oud(er) terecht kunnen bij verschillende lokale organisaties. Het initiatief voor ‘De Cirkel 2.0' is ontstaan in 2016, toen er gekeken werd naar de mogelijkheden om het pand effectiever voor de gemeenschap in te zetten. "De Cirkel is in deze vorm echt een aanwinst voor het dorp. Alle instanties zitten nu onder één dak, ook de kleinere. Dat is typisch voor ons dorp. Het is namelijk een hechte gemeenschap, dit gaat dus wel aanslaan", aldus een van de bezoekers tijdens de heropening.

Yvonne Kaats van Kunstwerk!, die De Cirkel beheert, meldde blij te zijn met de vernieuwingen voor de Bibliotheek: "Klanten kunnen hun boeken nu zelf scannen, ook als er geen medewerkers aanwezig zijn. Zo kunnen zij de boeken nu ook lenen en inleveren buiten de officiële openingstijden." De verbeterde toegankelijkheid is niet alleen prettig voor ouderen, maar ook voor kinderen. Alice Sessink van kinderopvang De Boefies is blij dat de opvang en bibliotheek nu onder één dak zitten: "Zo ga je toch sneller met de kinderen even naar de bieb." Ook Jongerensoos de Duim heeft haar oude pand verlaten en is bij het verbouwde De Cirkel ingetrokken.

- Onderwijs en kinderopvang: - Basisschool 't Scathe (voorheen St. Aloysiusschool) heeft in 2013 een prachtig nieuw onderkomen gekregen. Het oude schoolgebouw is gesloopt. Onder de 2e link vind je een fotoreportage van het bouwproces. Scathe betekent schaduw of beschutte plaats. De school staat in de schaduw van 4 kastanjebomen. Ze biedt veiligheid, geborgenheid en kennis aan alle kinderen die er komen leren.

- Kinderopvang De Boefies.

- Gastouderopvang Het Zandtaartje.

- Muziek: - Partyband Ien Orde bestaat uit een groep enthousiaste jonge muzikanten, met een gevarieerd repertoire (het is geen dweilorkest).

- Harmonie Wilhelmina. - Slagwerkgroep Willhelmina.

- Sport: - Voetbalvereniging RKPSC. - RKPSC Dames 1.

- Dart Club Pannerden.

- Overige verenigingen: - Schuttersgilde Claudius Civilis.

- Zorg: - In het huiselijke Heukelumshof van zorginstelling Liemerije kunnen bewoners blijven doen wat ze gewend waren. Alleen dan in een beschermde en veilige omgeving en met hulp en zorg die nodig is. Medewerkers, vrijwilligers, mantelzorgers en familieleden zorgen er samen voor dat het gewone leven zo veel mogelijk doorgaat. Je vindt Heukelumshof in Woonservicecentrum Pannerden. Er wonen 14 ouderen met dementie en 20 ouderen met lichamelijke beperkingen. Daarnaast biedt Heukelumshof ook dagbehandeling en de mogelijkheid tot logeren.

- In Woongroep Pannerden wonen 8 volwassenen met een licht verstandelijke beperking. Ze wonen in een appartement dat ze zelf huren bij woningstichting Vrijleve. Er is begeleiding vanuit Zozijn. Dit ligt vast in een ondersteuningsplan. Je woont individueel en naar behoefte kun je gebruik maken van de gezamenlijke ruimte en gezamenlijke activiteiten. Het is belangrijk dat de zelfstandigheid behouden wordt en daar waar mogelijk uitgebreid. Ouders en familie spelen hierbij een belangrijke rol. Het is ook belangrijk een eigen netwerk te hebben. Een netwerk is bijvoorbeeld familie, vrienden, sportclub of de buren. Ook een luisterend oor, een praatje maken, samen koffie drinken, zijn allemaal aspecten waardoor je je bij de woongroep thuis kunt voelen. Stichting Woongroep en het team vinden het belangrijk dat de bewoners de regie over hun leven hebben. De regie hebben betekent zelf eigen keuzes kunnen maken. De begeleiding helpt om tot keuzes te komen.

- Welzijn: - "Voor mensen die vaak (alleen) thuis zitten en er eens uit willen om andere mensen te ontmoeten of om gewoon eens een kopje koffie te drinken is er sinds oktober 2018 het Welkomhuis in Pannerden, maar bedoeld voor de mensen van het hele Gelders Eiland, oftewel alle kernen van de voormalige gemeente Rijnwaarden. Er is altijd een gastvrouw aanwezig, de koffie of thee staat klaar en je bent van harte welkom. Het is een gezellige plek waar veel kan en niets moet. Wil je koffiedrinken en een praatje maken, prima. Wil je meedoen aan een activiteit, uitstekend. Wil je een boek lezen (de bibliotheek is onze buur), dat kan. Of wil je gewoon je verhaal kwijt? Een luisterend oor is er altijd. Soms zit het leven even tegen en juist dan moet je niet thuis opgesloten blijven zitten, maar contact zoeken. Samen sta je sterker en krijg je nieuwe energie. Met activiteiten als samen wandelen, koken en eten, iets leren over de computer, sporten of een spelletje krijg je al gauw contact en geniet je van een lekker moment er even tussen uit.

Het Welkomhuis is voor iedereen vanaf 18 jaar. Vooral voor mensen die thuis zitten en er niet goed uit komen, omdat ze psychisch kwetsbaar zijn, tijdelijk in een dip zitten of graag contact willen maar niet weten hoe. Het Welkomhuis kost niets, je bent welkom en zelfs de glimlach van de gastvrouw is gratis. Lukt het leven je wel, maar weet je van een buurman, buurvrouw, kennis of familielid dat die het moeilijker heeft, neem hem of haar dan mee. Dan wordt het nog makkelijker en gezelliger om binnen te lopen. Help elkaar, daar zijn wij ook voor. Het Welkomhuis vind je in dorpshuis De Cirkel in Pannerden (Claudius Civillisstraat 3). Wij zijn open op dinsdag en donderdag van half twee tot half vijf en op woensdag van half tien tot twaalf uur. Je bent welkom! Om ons werk goed te kunnen doen kunnen we nog vrijwilligers gebruiken. Vind jij het leuk om gastheer of gastvrouw te zijn en heb je 3 uurtjes tijd in de week, loop dan ook eens binnen en kijk of je het wat vindt. Je mag ook bellen: 06-45685484."

- Veiligheid: - Brandweer Pannerden.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Pannerden, met foto's van de grafzerken.