Status

- Mander is een buurtschap in de provincie Overijssel, in de streek Twente, gemeente Tubbergen.

- De buurtschap Mander heeft, net als de 'buren' in Hezingen, een eigen postcode (7663) en plaatsnaam in het postcodeboek en in de gemeentelijke basisregistratie (BAG) en daarmee zijn het formele woonplaatsen. Als buurtschappen vallen ze onder het dorp Vasse.

- Een beetje curieus en strijdig is dat in de buurt wel keurige formele richtingborden staan voor gemotoriseerd verkeer en voor fietsers, welke kant men op moet om in Mander terecht te komen, maar dat de gemeente - overigens net als bij buur-buurtschap Hezingen - kennelijk te zuunig is om bij deze formele woonplaats ook met formele plaatsnaambordjes aan te geven wanneer je de plaats binnenkomt. Vandaar dat de inwoners zelf maar een - overigens fraai - houten plaatsnaambord in elkaar hebben getimmerd... Dat staat aan de Z kant van de Uelserweg, ter hoogte van de zijweg 'n Deppert (fietspad). Blijkens een opschrift is dit bord in 2011 vervaardigd. Er heeft, hier of elders, eerder een soortgelijk bord gestaan. Kennelijk is dat ooit verdwenen. Voor alle hier beschreven situaties geldt: zie de foto's. Aan de N kant van de Uelserweg, vanuit Duitsland komend, kun je nog altijd niet zien dat je de buurtschap binnenkomt.

Naam

In het Twents
Maander.

Oudere vermeldingen
797 kopie begin of midden 10e eeuw Manheri, laat 10e eeuw Manari, midden 12e eeuw Manhere, 1286 Mandre, 1347 Manderen, 1421 Manre.

Naamsverklaring
Het tweede lid is het Oudnederlandse heri, afleiding van har 'zandige heuvelrug'. Het eerste lid is onzeker. Tussen n en r is een epenthetische d ontstaan.(1)

Ligging

De buurtschap Mander ligt NO van Tubbergen, NW van Ootmarsum en grenst in het N aan Duitsland.

Statistische gegevens

In 1840 omvat Mander 71 huizen met 440 inwoners. Tegenwoordig heeft de buurtschap ca. 150 huizen met ca. 380 inwoners.

Geschiedenis

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze buurtschap, kun je terecht bij Historische Kring Vasse Mander Hezingen (die voor zover ons bekend geen website heeft). Tel. 0541-680381.

- Pagina met toelichting op de vondst van een vuistbijl bij Mander.

Recente ontwikkelingen

- Al sinds 1997 publiceert weekblad Elsevier jaarlijks een lijst van aantrekkelijkste gemeenten, die zij daartoe op basis van ruim 100 factoren beoordelen. In 2020 hebben zij voor het eerst ook een ranglijst gemaakt op basis van de 4-cijferige postcode, dus op woonplaatsniveau (en bij grotere woonplaatsen, met meer postcodes, op wijkniveau). De scores zijn verdeeld in 11 onderdelen: onderwijs en kinderopvang, winkels, zorg, vrijetijdsvoorzieningen, gebouwde omgeving, natuurlijke omgeving, weinig overlast, veiligheid, bevolkingssamenstelling, rust en ruimte en bereikbaarheid. In de categorie ‘rust en ruimte’, die weergeeft in welke Nederlandse kernen het prettig wonen is, staan 5 Twentse dorpen en buurtschappen in de landelijke top tien. "Deze score is afgemeten aan een lage bevolkingsdichtheid, weinig files en rustige wegen niet alleen in de eigen buurt maar ook vlak daarbuiten. Het zijn plekken waar de lucht schoon is en de mensen naar eigen zeggen betrokken zijn bij het wel en wee in hun buurt. Kortom, allemaal landelijke idylle." In deze categorie staat buurtschap Mander in Twente op 1 en landelijk op 2 (achter het beschermde dorpsgezicht Echten). Hezingen staat landelijk op plek 5, Agelo op 6, Oud Ootmarsum op 9 en Fleringen op 10.

Bezienswaardigheden

- Mander heeft 9 rijksmonumenten, zijnde de 2 hieronder vermelde molens plus 7 archeologische terreinen uit de prehistorie (grafvelden en urnenveld).

- In het heuvelachtige grensgebied in Noordoost Twente ontspringt de Mosbeek. Een van de laatste ongeschonden beken in Nederland. Langs de Mosbeek hebben 3 watermolens gestaan. De Molen van Frans en de Molen van Bels zijn bewaard gebleven. De Molen van Frans in buurtschap Mander (Oosteriksweg 26) is een bovenslagmolen, begin 18e eeuw gebouwd als papiermolen. De toenmalige eigenaar was papierfabrikant Willem Cramer uit Ootmarsum. In 1870 verkoopt de familie Cramer de molen aan Bernard Frans (vandaar de huidige naam van de molen), die hem verbouwt tot korenmolen en een molenkolk aanlegt. Sinds 1963 is de molen eigendom van Landschap Overijssel. Deze stichting heeft de Molen van Frans laten restaureren en er een permanente tentoonstelling in ondergebracht over de ontstaansgeschiedenis van de molen en over de flora en fauna rond de Mosbeek. In de molen bevindt zich een koppel maalstenen, dat door waterkracht wordt aangedreven. Er wordt nog altijd graan gemalen, op vrijwillige basis. Iedere 1e en 3e zondag van de maand zijn er maaldemonstraties.

Bezoekerscentrum Molen van Frans is een prima uitvalsbasis voor een ontdekkingstocht door het Dal van de Mosbeek. Iedere zondag kun je hier terecht voor een bezoekje aan de molen, een praatje met de molenaar, informatie over wandel- en fietsroutes en tips van de kenners. Vrijwilligers organiseren regelmatig activiteiten in het bezoekerscentrum. Zo worden er maaldemonstraties gegeven, waarbij je het hele proces van het malen tot het bakken van brood kunt zien. Het bakken gebeurt net als vroeger in de oude steenoven met takkenbossen uit de houtwallen.

- De Molen van Bels in buurtschap Mander (Bergweg 9) is een bovenslagmolen, in 1725 gebouwd als papiermolen. De molen en de bijgebouwen zijn opgetrokken uit zandsteen en vakwerk. Hendrik Meyer was de eerste papiermaker. Toen de papiermakerij steeds minder opbracht, liet weduwe Meyer na 1845 een nieuwe watermolen bouwen op de andere oever van de Mosbeek. Deze gebruikte ze voor het malen van cichorei, die als koffiesurrogaat werd gebruikt door mensen voor wie echte koffie veel te duur was. Men behielp zich eerst met aftreksels van eikels en gebrande rogge, maar door toevoeging van chichorei verbeterde de smaak aanmerkelijk. In 1860 is deze molen verbouwd tot korenmolen. De molenvijver is in 1874 aangelegd. In 1916 koopt Jannes Bels de molens (vandaar de huidige naam van de molen). Sinds 1958 is de molen eigendom van Landschap Overijssel. Op de plaats van de oude papiermolen verrees in 1962 Theeschenkerij Watermolen Bels. Tegenwoordig is er een restaurant in gevestigd, dat nog altijd door de familie Bels wordt geëxploiteerd. In een bijgebouw is een tentoonstelling over Overijsselse molens te zien. Er wordt nog altijd graan gemalen, op vrijwillige basis. Iedere 2e en 4e zondag van de maand zijn er maaldemonstraties.

Het in 2015 gerealiseerde onbemande bezoekerscentrum IJs en Es ligt samen met een van de Vlinderpunten in Noordoost Twente direct naast de Molen van Bels. Hier krijg je onder het motto 'In het spoor van het ijs' beeldend uitleg over zowel de ontstaansgeschiedenis als de planten en dieren van dit mooie gebied. Het bezoekerscentrum is iedere dag van 10.00-18.00 uur toegankelijk.

Jaarlijkse evenementen

- Carnaval. - Carnavalsvereniging Mander.

- Trekker Oldtimerclub Mander organiseert jaarlijks op een zaterdag half juli haar Oldtimerrit. Als je hieraan wilt deelnemen moet je zorgen dat je er op tijd bij bent, want het is altijd snel volgeboekt. Voor een indruk van dit evenement zie de Videoreportage Oldtimerrit 2017.

Landschap, natuur en recreatie

- De Galgenberg, NO van de buurtschap, tegen de Duitse grens, is onderdeel van het stuwwalcomplex van Ootmarsum tot aan Uelsen in Duitsland. In de middeleeuwen maakte de berg zijn naam waar en vonden op de top van de heuvel terechtstellingen plaats middels een galg. De galg stond aan de grens van de toenmalige marke Mander, om vreemdelingen te waarschuwen voor het geval zij het gebied achter de heuvel met snode plannen zouden betreden.

- De wandelroute Galgenbergroute (ca. 18 km) loopt door natuurreservaat Dal van de Mosbeek, langs het - helaas gesloopte - hunebed van Mander en langs de Cirkels van Jannink, ook wel Mandercirkels of Beha van Jannink. De cirkelvormige akkers zijn in de jaren dertig van de 20e eeuw op de heide van de voormalige marke Mander aangelegd in opdracht van Gerhard Jannink, textielfabrikant en grootgrondbezitter uit Enschede. "Jannink was niet alleen geïnteresseerd in textiel maar ook in landbouw. Midden op de Manderheide liet hij twee grote ronde akkers aanleggen. Heel vooruitstrevend voor die tijd en afgekeken van de Amerikanen. Die voorkomen op deze manier dat tractoren de voren vernielen bij het keren. Jannink ontwikkelde eigenhandig een zogeheten kamwieltractor. Deze was verbonden met een paal in het midden en werd daardoor precies in het rond geleid, steeds een klein beetje verschuivend. Geniaal. Vliegers gebruiken de tot labyrint/wandelpad/kunstwerk omgetoverde cirkels nog altijd als baken. Na Janninks overlijden kon de familie de successierechten niet ophoesten en verkocht het gebied aan de staat, die het overdroeg aan Landschap Overijssel." (aldus Harry Meijer uit Hezingen)

- Het Mandergrafveld is een klein heidegebied met een zestal grafheuvels uit de jonge Steentijd en een urnenveld uit de IJzertijd. Het gebied maakt deel uit van het grote heidegebied Manderheide, dat grenst aan Duitsland. Het gebied is bekend door de hierboven beschreven twee cirkels van Jannink, ooit aangelegd als cirkelvormige ontginningen maar inmiddels weer in beheer als schraal grasland. De grafvelden zijn beschermd en maken deel uit van een groot aantal belangrijke archeologische vindplaatsen in deze omgeving, waar onder meer als bodemsilhouet het graf van de 'Man van Mander' is gevonden, gedateerd in de overgang van Steentijd naar Bronstijd, en recenter vondsten (onder meer vuistbijlen) van Neanderthalers van zo’n 80.000 jaar oud.

- "De Manderheide bij Mander wordt bedreigd door verdroging, verzuring en stikstofneerslag. De stukjes heide zijn momenteel zo klein dat als er niets gebeurt, de planten en dieren die thuishoren in het heidelandschap volledig zullen verdwijnen. Daarmee verdwijnt er ook een historisch Twents cultuurlandschap: een uniek gebied waar duizenden omwonenden en bezoekers jaarrond recreëren en van genieten. Het doel van de natuurherstelmaatregelen op de Manderheide is om het heidelandschap weer robuust en vitaal te maken zodat het ook voor toekomstige generaties blijft behouden. Wat gaat er gebeuren? Het natuurherstel dat op de Manderheide gaat plaatsvinden, bestaat uit verschillende ingrepen. Grofweg komen ze neer op: uitbreiden van de droge heide, verbinden van de stukken heide, verjongen van het jeneverbesstruweel, ontwikkelen van heischraal grasland, uitbreiden van blauwgraslanden en versterken van de populaties vliegend hert en kamsalamander.

Ruimte voor de heide. Een belangrijk doel is de totale oppervlakte aan heide te vergroten en te verbeteren, onder meer door (te) kleine delen weer met elkaar te verbinden en bos te verwijderen. De Manderheide bij Mander wordt hierdoor weer een samenhangend, gevarieerd en vitaal heidelandschap, waar zeldzame insecten en amfibieën, zoals het vliegend hert en de kamsalamander, floreren. Het gaat in totaal om circa vijftig hectare bos dat de komende jaren gefaseerd zal veranderen in heide en heischraal grasland: 25 hectare in 2020-2021, 12 in 2023-2024 en 12 in 2026-2027. Op andere plekken planten we nieuw loofbos terug (circa 3 hectare) om historische houtwallen te herstellen. Ook stimuleren we de verjonging van de bestaande jeneverbessen. Begrazing door heidekoeien en schapen, in combinatie met maaien, zorgt ervoor dat de heide in de toekomst ook heide blijft.

Zorgvuldig omgaan met cultuurhistorische resten. Oude akkers en graslanden graven we af om ook daar heide en heischrale vegetatie te laten ontstaan. Op cultuurhistorisch of archeologisch belangrijke plekken werken we heel zorgvuldig en blijft de strooisellaag helemaal intact om niets in de ondergrond te beschadigen. Ook wordt hier in de toekomst niet gemaaid maar begraasd. Voor de kamsalamander leggen we nieuwe poelen aan en het vliegend hert kan zijn intrek nemen in herstelde houtwallen. Tot slot is er in de nieuwe inrichting ook veel aandacht voor wandelpaden, de mountainbikeroute en de klootschietbaan." (bron: Landschap Overijssel)

- De molens van Mander worden omringd door het prachtige landschap van het Dal van de Mosbeek. Zoals in veel natuurgebieden in Overijssel speelt de stuwwal hier een grote rol. In combinatie met het water geeft dit het gebied een Zuid-Limburgs voorkomen. De vele holle weggetjes en grote essen zijn typerend voor dit gebied. In 2013 is de herinrichting van de Mosbeek gereed gekomen. Dit is gunstig voor zowel landbouw, waterbeheer als natuur en recreatie. Het gebied is ingericht tot een langs begroeide oevers slingerende beek met hier en daar een doorwaadbare plek. De duikers, die het water onder de bodem door vervoerden, zijn verwijderd. In plaats daarvan stroomt het water nu boven de grond over een natuurlijk ogende verharding. - Video over hoe het water van de Mosbeek uiteindelijk uitkomt in de Regge.

- Het project Groene Diensten Hezingen-Mander is in 2008 gestart. Dit houdt in dat particuliere grondgebruikers afspraken maken met de gemeente voor natuur- en landschapsbeheer. Zij krijgen hiervoor een vergoeding uit het speciaal voor dit doel in het leven geroepen Landschapsfonds. De overeenkomsten hebben een looptijd van 30 jaar. De boeren verplichten zich om waardevolle landschapselementen goed te onderhouden. Het gaat hierbij om houtwallen, elzensingels, geriefhout- en hakhoutbosjes, poelen, boomgroepen, zomen en de paden die bijdragen aan de beleving van het landschap. Tubbergen is de eerste gemeente binnen Noordoost-Twente die zich inzet voor duurzaam onderhoud van het landschap via Groene Diensten.

Landschapselementen hebben van oudsher een economische functie. Zo dienden houtwallen in het verleden als veekering en brandhoutvoorziening. Later is dit kenmerkende landschap in vergetelheid geraakt. Uit recente onderzoeken blijkt dat investeringen in het landschap een bijdrage leveren aan de werkgelegenheid en direct inkomsten genereren voor ondernemers en indirect aan vele andere partijen. Een investering in natuur en landschap betekent hier dus een impuls aan de complete plattelandseconomie. Het is dan ook belangrijk om het bestaande landschap te blijven onderhouden. Door de directe betrokkenheid van grondeigenaren wordt gezorgd voor een breder draagvlak en verantwoordelijkheid voor natuur en landschap.

- Na een looptijd van 5 jaar is het Kavelruilproject Hezingen-Mander in 2010 afgesloten. In dit project is vrijwillig meer dan 160 hectare landbouwgrond geruild, met als doel grotere aaneengesloten kavels dichter bij de boerderij te bewerkstellingen. Er zijn 4 agrarische bedrijven verplaatst. Voor de natuur zijn gronden langs de Mosbeek ingericht. Ook de Mosbeek zelf heeft een meer natuurlijke inrichting gekregen. Tevens zijn de pompputten van Vitens verplaatst. Bij het project waren ruim 30 grondeigenaren betrokken.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Mander, met laagsteprijsgarantie!

Links

- Dorpsraad: - Dorpsraad Vasse, Mander, Hezingen e.o.. "Op onze site laten we graag zien wie we zijn en wat we voor ons mooie dorp willen bereiken. Projecten die we al afgerond hebben, zaken waar we mee bezig zijn en uitdagingen die nog voor ons liggen. Allemaal activiteiten die tot doel hebben de leefbaarheid in onze kernen te verbeteren. Wij als Dorpsraad slagen hier alleen in als jullie, de inwoners, actief meedenken en -doen. Een nieuw initiatief kan natuurlijk ook bij jullie beginnen. En als dat initiatief voor alle inwoners, of een overgrote meerderheid hiervan, voordelen biedt, dan is de Dorpsraad dé instantie om eventueel in samenwerking met de gemeente of andere lokale overheden jullie plannen te realiseren. Heb je dus een goed idee om de leefbaarheid in ons dorp te verbeteren en ben je niet te beroerd om zelf ook de handen uit de mouwen te steken, laat het ons dan weten. Reacties zijn altijd welkom."

- Sport: - Klootschietersvereniging K.V. Mander bestaat al sinds 1826 en is met ca. 100 leden een van de grootste verenigingen op dit gebied in ons land. Ook de dames 'staan hun mannetje' bij deze vereniging, die niet alleen een sportieve maar ook een sociale functie heeft. Praktisch ieder gezin in de buurtschap is wel betrokken bij de K.V. Naast de eigen verenigingsactiviteiten organiseert zij ook klootschietuitjes voor bedrijven, families en vriendengroepen. "De klootschieters zijn trots op hun vereniging. Een vereniging vol tradities, een rijke historie maar vooral met toekomst. Of, zoals Herman Bekhuis tijdens een klootschietdemonstratie voor een menigte toeristen, onze K.V. vergelijkt met "het Real Madrid binnen de klootschieterswereld".

Het succes van deze vereniging uit een kleine buurtschap is te danken aan de sociale contacten en onderlinge verbondenheid. Het bindmiddel van de vereniging was in het verleden altijd clubcafé Booyink Marie. Sinds jaar en dag het clubcafé, waar de schutters samenkwamen voor de wedstrijd en na afloop vanuit hun “Neulhok” uit elkaar gingen. Het “Neulhok” is destijds uit nood geboren. De vereniging groeide en werd te groot voor het café. Een oude schuur die naast het café stond, is toen verbouwd tot clubgebouw van K.V. Mander. De meeste leden blijven binnen de parochie, maar ook in Tubbergen, Albergen, Hengelo, Lattrop, Markelo en zelfs in Duitsland zijn haar leden woonachtig. Het “Neulhok” was een kleine kantine en jeugdhonk, gelegen naast het oude clubcafé. Tegenwoordig zijn wij te gast bij onze gastvrouw in Ria’s Eetcafé.

De uitpuilende bekerkasten zijn de stille getuigen van de successen. De grote man die men als een echte stamvader mag aanmerken, is de in 1984 op 93-jarige leeftijd overleden Jens Blankenvoort. Jens staat binnen de klootschieterswereld bekend als “de koning der wiezers”. Hij was niet minder dan 50 jaar voorzitter van zijn Mander!, waarna hij 15 jaar het erevoorzitterschap vervulde. Als dank voor zijn inzet is in 1994 een steen als gedenkteken geplaatst in de Streu bij de veldbaan. De zonen van Jens: Eef en Toon, treden in zijn voetsporen als wiezer. Met luide stem, harde kreten en een stok komen de schutters hun aanwijzingen in elke omgeving ter ore.

Het damesklootschieten bleef in Mander niet achter. Annie Rolefes en Santje Pegge zeiden op zekere dag bij een herenwedstrijd: ‘Wat de keerls konnt, morre wie ok konnen’. Het is dan begin jaren zeventig wanneer de eerste successen worden behaald, met toen al een slingeraar in hun midden, namelijk Santje van ‘t Hoepel, en ook nu beschikken de dames over een slingeraar in hun midden, namelijk Annemarie Bels."

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)