Status

- Jaarsveld is een dorp in de provincie Utrecht, in de streek Lopikerwaard, gemeente Lopik. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1942.

- Wapen van de voormalige gemeente Jaarsveld.

- Onder het dorp Jaarsveld viel vanouds ook de buurtschap Graaf. Deze valt tegenwoordig onder het dorp Lopik.

- De gemeente was zeer langgerekt (zie de oude plattegrond elders op deze pagina) en liep helemaal tot aan de Radiolaan in het uiterste O van Lopikerkapel. Wat tegenwoordig officieel (d.w.z. voor de postadressen) als het dorp Jaarsveld wordt beschouwd, is echter nog slechts de dorpskern. Er staat ons bij dat recreatieterrein Salmsteke en omgeving, direct ZW van de dorpskern, ook nog onder het dorp heeft gevallen. Dat is dan kennelijk op enig moment middels een grenscorrectie naar het dorpsgebied van Lopik gegaan. Het buitengebied W van de dorpskern valt tegenwoordig dus onder het dorp Lopik, het deel O van de dorpskern valt tegenwoordig onder het dorp Lopikerkapel.

- Je woont niet 'in' maar 'op' Jaarsveld.

Naam

Oudere vermeldingen
Jaersveld, 1396 Jaersvelt.

Naamsverklaring
Betekent waarschijnlijk ‘veld van de persoon Jarigs’.(1)

Ligging

Jaarsveld ligt OZO van Lopik en grenst in het Z aan de Lek(dijk). Geografisch bijzonder aan dit dorp is dat het het enige komdorp is in de Lopikerwaard. De overige dorpen in deze streek zijn allemaal lintdorpen.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Jaarsveld 148 huizen met 1.079 inwoners (waarvan 30/135 binnen de bebouwde kom van het dorp). De gemeente omvatte verder de buurtschappen Jaarsvelderkapel* en Graaf.
* Dat was het gedeelte van het huidige Uitweg en Lopikerkapel voorzover gelegen zuidelijk van de Enge IJssel.

De gemeente is per 1 januari 1943 opgeheven en opgegaan in de gemeente Lopik. Halverwege de 19e eeuw waren er al plannen voor opheffing van de gemeente. Vlak voor de opheffing, in 1940, had de gemeente 1.412 inwoners in 338 huizen, waarvan 82 in slechte staat verkeerden. Tegenwoordig heeft het dorp, dat zoals onder Status vermeld tegenwoordig dus alleen nog de dorpskern omvat, ca. 120 huizen met ruim 300 inwoners.

Geschiedenis

De kern Jaarsveld heeft zowel de oudste als jongste bewoningsgeschiedenis van de huidige gemeente Lopik. De oudste sporen van bewoning in het gebied van de huidige gemeente Lopik zijn beperkt tot enkele vondsten uit de IJzertijd en de Romeinse tijd. De Lopikerwaard moet in die tijd al bewoond zijn door mensen, die waarschijnlijk regelmatig op de vlucht moeten voor de toen veel heftiger stromende waterlopen Lacke (Lek) en Isla (IJssel). Door deze rivieren, die sterk meanderden, worden op verschillende plaatsen vruchtbare stroomruggen en oeverwallen gevormd. De zandige grond van die oeverwallen is erg geschikt voor akkerbouw; er zijn sporen van gevonden in de polder Batuwe en nabij de Oudslootseweg. De systematische ontginning van de Lopikerwaard begint in het tweede kwart van de 11e eeuw in Lopik en Willige Langerak. Pas vanaf de 11e eeuw kan met het in cultuur brengen van het drassige Jaarsveldse land worden begonnen.

Het oorspronkelijke grondgebied van het dorp bestaat uit 5 polders. De meest westelijke is Vijfhoeven, een polder met drassige grond, waar nauwelijks landbouw te bedrijven was en dat daarom al snel een griendland werd. Dan volgt Wiel, vroeger Wielreveld, dat zijn naam dankt aan een door een dijkdoorbraak ontstaan watergat achter de dijk, een zogeheten ‘wiel’. De huizen stonden hier aan de Lekdijk; in de 19e eeuw werd er ook gebouwd aan de Wielsekade. In de polder Vogel(en)zang lag het dorp Jaarsveld en ook het gebied rondom de Fuikebrug, waar bebouwing was. De bebouwing in de volgende polder, Graaf, genoemd naar de vergraving van de Lobeke tot de Enge IJssel, had bewoning langs de Graafdijk. Hier stond ook de galg van de hoge heerlijkheid, aan de Galgenwaard langs de Lekdijk. De meest oostelijke polder Batuwe (Batouwe = vlak land) had slechts weinig bebouwing en was voornamelijk griendland. Bebouwing was er ter hoogte van Lopikerkapel; dit stukje bebouwing werd Jaarsvelderkapel genoemd.

De ontwikkeling van het dorp is grotendeels het gevolg van de aanwezigheid van kasteel Veldenstein. Dit kasteel, gebouwd rond 1380, beschermde ook het dorp, dat rondom de 15e-eeuwse kerk was ontstaan. Kasteel Veldenstein wordt verschillende malen belegerd (1489, 1672) en tenslotte gesloopt en vervangen door het huidige Huis te Jaarsveld. In het dorp was daarnaast ook het bestuurscentrum van het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Benedendams en de IJsseldam, waarvan de dijkmeester en later het bestuur zich vestigden in een dijkwoning aan de Lekdijk. Dat werd begin 20e eeuw vervangen door het huidige Dijkhuis.

De belangrijkste bronnen van inkomsten zijn tot in de 19e eeuw - zoals ook elders in de Lopikerwaard - de landbouw, veeteelt en fruitboomgaarden. Vanaf de 19e eeuw komt daar de griendcultuur bij. Die is voornamelijk geconcentreerd langs de Lek in Willige Langerak en Jaarsveld, waar teenhout wordt verbouwd, dat in het natte seizoen wordt gesneden, geschild en gesorteerd en in het voorjaar voor de handel gereedgemaakt. Kopers zijn fabrikanten van matten, borstels enzovoorts. In Jaarsveld vond hierin de handel plaats; ook werden er hoepels voor tonnen vervaardigd. Zo wordt het dorp langzamerhand het centrum van de wilgenteenhandel. De griendwerkers wonen vooral in kleine huisjes nabij het dorp. Ook ontwikkelt zich een arbeidersbuurtje rondom het Lopikse verlaat aan de oostkant van het dorp, in de polder Batuwe (de huidige buurtschap Uitweg).

De griendcultuur verschaft werk aan veel ongeschoolde grondwerkers en arbeiders. Die zijn ook nodig voor het afgraven van klei in en buiten de uiterwaarden t.b.v. de pan- en steenfabrieken in IJsselstein, Jutphaas en Montfoort. Hun thuisbasis is eveneens het dorp Jaarsveld. Dit heeft tot gevolg dat in de crisistijd van de jaren dertig, waarin veel dijk- en grondwerkers zonder werk komen, het dorp de gevolgen van de crisis bovenmatig gaat voelen. Mede omdat de armoede en werkloosheid in het dorp zo hoog is, kan de gemeente haar zelfstandigheid niet meer handhaven. De samenvoeging met de wat rijkere gemeenten Lopik en Willige Langerak per 1 januari 1943 is daarom voor veel Jaarsvelders een vooruitgang.

De Lopikerwaard bestaat vóór 1800 uit heel veel kleine dorpsbestuurtjes en gerechten. Lopik en Willige Langerak zijn Utrechts, terwijl Jaarsveld en de later bij Willige Langerak gevoegde dorpen Cabauw en Zevender al in de middeleeuwen in het gewest Holland terecht zijn gekomen. De drost en de secretaris, de belangrijkste bestuurders van het dorp, hadden hun thuisbasis in Ameide, aan de andere kant van de Lek, dat immers ook Hollands was. Het heeft nog 1805 geduurd voordat Jaarsveld bij Utrecht wordt gevoegd en nog tot halverwege de 19e eeuw voordat het dorp niet meer vanuit Ameide wordt bestuurd. Een eigen burgemeester krijgt het dorp echter niet: de nieuwe burgemeester is tevens burgemeester van Willige Langerak en Lopik en woonde in het dorp Lopik.

De naoorlogse nieuwbouw van Lopik vindt voornamelijk plaats in delen van de Jaarsveldse polders Wiel en Vogelzang, die zich vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw ontwikkelen tot de kern van de nieuwe gemeente Lopik. (bron: Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek en Lopikerwaard)

Van 1937 tot 1970 was er de Middengolfzender Jaarsveld. Omdat deze locatie tegenwoordig onder Lopikerkapel valt, wordt deze zender verder aldaar beschreven.

- Het Regionaal Historisch Centrum (RHC) Rijnstreek en Lopikerwaard heeft in 2015 een inventaris gemaakt van de archieven van de voormalige polders onder Jaarsveld. De polders Batuwe, Graaf, Vogel(en)zang, Wiel en Vijfhoeven kenden lange tijd een gemeenschappelijk bestuur. In 1864 werden zij samen officieel een waterschap. De archieven van genoemde polders bieden een schat aan informatie over de lokale waterstaatsgeschiedenis. Het oudste stuk in het archief dateert uit 1616. Het vertelt hoe de Staten van Holland eraan te pas moesten komen om een conflict te beslechten tussen Vijfhoeven en enkele andere polders over het waterpeil van de Vlist. In de inleiding van de inventaris wordt de geschiedenis van de diverse polders beknopt beschreven. Het archief is gratis in te zien in de studiezaal van het RHC.

Bezienswaardigheden

- Jaarsveld heeft 18 rijksmonumenten, waaronder 7 stuks m.b.t. Huis te Jaarsveld met toebehoren, de Hervormde kerk, het Dijkhuis met dijkmagazijn, 3 dijkbewakingspalen, en een peilschaalhuisje.

- Van de bakstenen Hervormde kerk van de Hervormde Gemeente Jaarsveld is het kleine eenbeukige schip waarschijnlijk nog afkomstig uit de 14e eeuw. Het driezijdig gesloten koor en de robuuste toren zijn omstreeks 1500 tot stand gekomen. Het interieur omvat grafzerken uit de 15e eeuw, gebrandschilderde ramen, een orgel uit circa 1860 en herenbanken. Omdat de vorige restauratie van 1954-1958 door de tand des tijds gedeeltelijk was achterhaald, is de Hervormde Gemeente in 2001 een 10-jarig renovatieproject gestart, dat dus rond 2011 gereed gekomen moet zijn.(124)

- De karakteristieke populieren van buitenplaats Huis te Jaarsveld zijn in 2019 gekapt. De kap is onderdeel van het meerjarig herstelplan voor de historische gebouwen en het park. De uitvoering begint in 2020. Bij het herstel hoort ook de aanplant van nieuwe bomen. Met het kappen van de populieren kon niet langer worden gewacht, vanwege de slechte staat waarin ze verkeerden. De populieren waren geplant in de jaren zestig en hadden hun maximale leeftijd bereikt. Diverse bomen bij het koetshuis en langs het water van de voormalige slotgracht waren de laatste jaren omgewaaid, sommige hingen schuin tegen andere bomen aan. Regelmatig braken grote takken af. Op de plaats van de populieren komen historisch passende laanbomen met een lange levensduur. De basis van het herstelplan is: respect voor de geschiedenis van Huis te Jaarsveld en toekomstbestendigheid.

- In het Dijkhuis, Polderhuis of Waterschapshuis (Lekdijk Oost 12) woonde de hoofdpersoon uit de roman 'Het wassende water' van Herman de Man, die veel over de Lopikerwaard heeft geschreven. Het huis is in 1904 gebouwd in opdracht van het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Benedendams. Het is een beeldbepalend en karakteristiek voorbeeld van een Polderhuis met bijgebouwen (dijkmagazijn en peilschaalhuisje, beide uit 1896). Het dijkhuis is ontworpen in neorenaissancestijl door architect J.F. Klinkhamer (architect van o.a. Hoofdgebouw II van de NS in Utrecht). Het rijksbeschermde gebouwencomplex heeft na restauratie in 2011 een nieuwe bestemming gekregen. Het is nu een dijkpost, een museum over de geschiedenis van het waterschap en een bezoekerscentrum. Het Dijkhuis fungeerde bij hoogwater als commandocentrum voor de dijkbewaking. Dan overnachtten dijkgraaf en hoogheemraden er in de 7 slaapkamers in het pand.

- In 1896 worden aan de rivierzijde van de Lekdijk peilschaalhuisjes gebouwd, bestemd om bij hoog water de waterstanden te kunnen meten zonder last te hebben van golfslag. In Jaarsveld staat zo'n huisje, tegenover het Polderhuis. Onderin de hoge achterwand kan het water via een gat naar binnen stromen. Binnen staat tegen de achterwand een peilschaal waarop men de waterstand kon aflezen. Voor de komst van de peilschaalhuizen aan het einde van de 19e eeuw las men de waterstand af op houten palen. Het kritieke punt bij hoog water heette de 'Clockeslag'. Als dit punt was bereikt, werd het dijkleger door het luiden van kerkklokken gealarmeerd. Een identiek exemplaar bevindt zich iets naar het W bij Lekdijk West 36 in Willige Langerak.

- Het Oorlogsmonument uit 1985 op Lekdijk Oost herinnert de inwoners aan de Halifax bommenwerper die in de nacht van 20 op 21 juni 1943 is aangeschoten en in de Lek nabij Jaarsveld is neergestort. 5 van de 7 Canadese bemanningsleden hebben dit niet overleefd.

- In 2012 is een Oorlogsmonument gerealiseerd op het kerkplein, ter nagedachtenis aan de 3 Jaarsvelders die in de Tweede Wereldoorlog als militair zijn omgekomen.

- Gevelstenen in Jaarsveld.

Jaarlijkse evenementen

- Stichting Bazar Jaarsveld organiseert diverse evenementen door het jaar heen, zoals een Bazar op de laatste zaterdag van januari, een Kledingbeurs op een zaterdag in april en oktober, en een Rommelmarkt op een zaterdag in november. Met de opbrengst van de activiteiten worden 4 lokale instanties financieel gesteund, namelijk de lokale Hervormde Gemeente, Basisschool Eben-Haëzer, Zangvereniging De Lofstem, en het Verenigingsgebouw.

Natuur en recreatie

- De wandelroute Ronde van Jaarsveld (9 km) gaat door een halfopen landschap waar houtsingels, weilanden, akkerland en boomgaarden elkaar afwisselen.

Links

- Onderwijs en kinderopvang: - Het tegenwoordig nog maar piepkleine dorpje Jaarsveld, de kleinste kern van de gemeente Lopik (ruim 300 inwoners) heeft nog altijd een eigen basisschool: Basisschool Eben Haëzer, een kleine dorpsschool in een prachtig authentiek gebouw. Voordeel van een kleine school is dat er veel aandacht is voor elkaar, dat iedereen elkaar kent en met elkaar speelt. Er wordt gewerkt in 3 combinatieklassen. Op deze wijze leren de kinderen ook om samen te werken en van elkaar te leren.

- Peuteropvang De Ark vangt kinderen op van 2,5-4 jaar. De kinderen worden spelenderwijs gestimuleerd in hun ontwikkeling, zodat ze een zo goed mogelijke start kunnen maken op de basisschool. De peuteropvang zit in de school. Op de peuteropvang zijn alle kinderen welkom. Op de peuteropvang wordt gewerkt met Uk & Puk, een programma voor vroeg- en voorschoolse educatie (VVE). De kinderen beleven tijdens de opvang allerlei 'avonturen' met Puk naar aanleiding van vaste thema’s, die dichtbij de kinderen staan en hen aanspreken. Het vergroot de woordenschat en helpt de kinderen tot samen leren spelen.

- Buurtvereniging: - De in 1974 opgerichte Buurt- en Speeltuinvereniging 't Jaarsveldje onderhoudt contacten met instanties m.b.t. leefbaarheidsaspecten, en organiseert door het jaar heen diverse activiteiten en evenementen in het dorp.

- Sport: - Het polsstokverspringen in het dorp is in het begin van de jaren zestig voortgekomen uit de organisatie van de jaarlijkse Fokveedag. Op zo'n dag werden allerlei behendigheidsspelen gedaan zoals touwtrekken. Op een gegeven moment bedacht men om ook het polsstokverspringen als element op te nemen. Vele grote wedstrijden zijn op de schansen in recreatiegebied Salmsteke gehouden. Met vier- tot vijfduizend toeschouwers zat het talud vaak afgeladen vol. En in de toptijd waren er zo’n 120 springers en springsters. Polsstokvereniging Jaarsveld heeft in 2009 haar accommodatie gerenoveerd. - Polsstokbond Holland heeft naast deze afdeling verder nog afdelingen in Linschoten en Polsbroekerdam.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Jaarsveld, met foto's van de grafzerken. - Overzicht van grondeigenaren in de gemeente anno 1832. - Doop-, Trouw- en Begraafregisters m.b.t. dit dorp 1694-1812.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)