Status

- Hoensbroek is een stadsdeel*, voorheen dorp - hoewel het door sommigen nog altijd als dorp wordt beschouwd, je zou het daarom ook een 'dorp in de stad' kunnen noemen - in de provincie Limburg, in de regio Parkstad, gemeente Heerlen. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1981.
* Dit stadsdeel bestaat uit de buurten Mariarade, Mariagewande, Centrum-De Dem, Nieuw Lotbroek en De Koumen.

- De kern wordt doorgaans, ook door de inwoners, hoewel het inmiddels met Heerlen aaneen is gegroeid, nog wel als 'plaats' beschouwd, in die zin dat men vindt dat men in (de plaats) Hoensbroek woont en niet in Heerlen. Dat komt mede of wellicht vooral omdat het stadsdeel ook nog een eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek heeft en dus in die zin ook door PostNL en gemeente (BAG) formeel nog als 'woonplaats' wordt beschouwd. Anderzijds heeft het stadsdeel geen eigen bebouwde kom meer, maar witte plaatsnaamborden onder blauwe plaatsnaamborden (komborden) Heerlen, waarmee de gemeente expliciet aangeeft dat zij het inmiddels als een stadsdeel van de kern Heerlen beschouwt.

- Wapen van de voormalige gemeente Hoensbroek.

- Onder het stadsdeel valt ook de buurtschap Schurenberg en een deel van de buurtschap Hommert.

Naam

In het Limburgs
Gebrook.

Oudere vermeldingen
1198 de Bruke, 1388 In Ghene Broeke, 1631 Honsbroeck.

Naamsverklaring
De oude vorm mag waarschijnlijk geïdentificeerd worden met Hoensbroek. Het Oudnederlandse bruke betekent ‘moerassig gebied’. Hoen tzo Broeck was de naam van een aanzienlijk geslacht. In 1360 liet een van hen, Herman Hoen, hier een ‘stercke Huysinghe’ bouwen.(1)

Ligging

Het stadsdeel en 'dorp in de stad' Hoensbroek ligt in het NW van de gemeente en stad Heerlen. Verder ligt het stadsdeel O van de A76 en de dorpen Nuth en Wijnandsrade, Z van de dorpen Vaesrade, Amstenrade, Oirsbeek, Merkelbeek en Schinnen, ZW van de stad Brunssum, W van de stad Landgraaf en N van de dorpen Voerendaal en Kunrade.

Statistische gegevens

- In 1840 heeft de gemeente Hoensbroek 233 huizen met 1.163 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 68/450 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Flatterstraat 10/54, Overbroek 46/228, Overlotbroek 11/53, Koumen 12/62, Akerstraat 17/62, Kouwenraad 25/77, Schurenberg en Terschuren 34/101 en Vaasraad (deels) 10/76.

- Per 1 januari 1982 is de gemeente opgeheven en als volgt verdeeld:
naar Heerlen: 809 hectare met 22.705 inwoners;
naar Brunssum: 1 hectare met 44 inwoners;
naar Nuth: 66 hectare met 135 inwoners (= deel van de buurtschap Hommert);
naar Voerendaal: 16 hectare met 18 inwoners.

- Tegenwoordig heeft het stadsdeel ca. 9.000 huizen met ca. 20.000 inwoners.

Geschiedenis

De Romeinen waren hier de eerst bekende bewoners. Zie ook bij Heerlen.

De gemeente Hoensbroek is in de 20e eeuw nauw verbonden geweest met de steenkolenmijn Emma (1913-1973), die op de grens met de gemeente Heerlen lag. Tot 1913 was het nog slechts een bescheiden dorp van ca. 1.500 inwoners. Vanaf dat jaar werden nieuwe wijken gebouwd voor de vele mijnwerkers. In slechts enkele jaren groeide het dorp tot bijna 10.000 inwoners in 1920. Na de Tweede Wereldoorlog werd wederom flink uitgebreid tot uiteindellijk ca. 25.000 inwoners. Met de aanleg van de eerste wijken sinds 1913 kwamen er ook scholen, kerken en een rijk verenigingsleven.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze voormalige gemeente en dit voormalige dorp, tegenwoordig stadsdeel, kun je terecht bij de volgende instanties, sites en literatuur:

- "Terugblikken op de geschiedenis van deze voormalige gemeente is mogelijk bij Heemkundevereniging Hoensbroek. Door dit in verenigingsverband te doen zijn er veel meer mogelijkheden om zaken te achterhalen die voor bepaalde mensen, families of groeperingen historisch interessant of belangrijk kunnen zijn. Leden van onze vereniging zijn mensen die zich hebben toegelegd op het verzamelen van oude ansichten of die zich verdiept hebben in de ontstaansgeschiedenis van markante gebouwen. Soms heeft dat ook raakvlakken met het Breuker plat, het lokale dialect. En dat kan uitgedragen worden door onder andere bijeenkomsten, al of niet geïllustreerd met dia’s en foto's of oude films. Het kan ook in de vorm van publicaties in ons verenigingsblad of in andere vorm. Ook onderzoeken naar het romeinse en middeleeuwse verleden zijn binnen de vereniging mogelijk, en natuurlijk ook archeologie, stamboomonderzoek en onderzoek naar de herkomst van straatnamen met hun betekenis en achtergrond zijn onderwerpen waaraan aandacht wordt besteed. Op onze website kun je vinden wat onze vereniging precies doet, hoe je lid kunt worden, welke activiteiten wij organiseren, aan welke werkgroepen je kunt deelnemen, waar je ons kunt vinden enz."

- "Als creatieve amateurhistorici wilden wij, Frans Boumans en Lieke Willems, uit pure liefhebberij een niet-commercieel populair-historisch tijdschrift maken om mensen te laten genieten van stukjes Hoensbroekse geschiedenis. We bedachten eind 2012 het concept, de naam, het logo en het ontwerp van het tijdschrift Hoensbroekse Historie. Vervolgens hebben we meer dan vijf jaar lang geheel vrijwillig en onbetaald het redactiewerk gedaan, verhalen geschreven, alle 21 tijdschriften vormgegeven en de website, persberichten, reclame en technische begeleiding voor het drukwerk verzorgd. Hoewel onze namen niet op álle boekjes staan vermeld, hebben we wel aan alle tijdschriften (met uitzondering van deel 1) onze bijdragen geleverd in de vorm van teksten, tekeningen en foto’s. In oktober 2017 kregen we geheel onverwacht te horen dat de andere twee redactieleden ermee gingen stoppen. Vanaf toen was er geen sprake meer van een ‘team’. Sterker nog: wij hebben nog veel moeite moeten doen om deel 20 te kunnen uitgeven. Kort na deze laatste uitgave ontstond het idee om een digitale doorstart te maken, want wij wilden doorgaan met ons project. Onze artikelen zijn nu gratis te bekijken op onze vernieuwde website Hoensboekse Historie. - Nieuws van Hoensbroekse Historie op Facebook.

Recente ontwikkelingen

- Heerlen werkt aan vernieuwing van zijn grootste stadsdeel: Hoensbroek. Een geliefde woonwijk voor duizenden mensen, met goede winkels en scholen, verenigingen, zorgvoorzieningen, bijzondere monumenten en veel groen. "Uit een eerste probleem- en oorzaakanalyse van de gemeente Heerlen blijkt dat dit stadsdeel kampt met een aantal samenhangende problemen op fysiek, sociaal en economisch gebied, alsook veiligheid. Deze problemen zetten de leefbaarheid onder druk. Het vertrek van de mijnindustrie is door Heerlen in het verleden gebruikt om zich te ontwikkelen tot een krachtige stad en een aantrekkelijke woonomgeving binnen Parkstad Limburg. Zo wil Heerlen in de komende periode de demografische krimp benutten. Dat kan én wil de stad niet alleen, maar samen met bewoners en de betrokken partners. Parkstad Limburg en met name de gemeente Heerlen ervaren op diverse plaatsen de gevolgen van de krimp. Al jaren wordt samengewerkt om de gevolgen daarvan om te buigen tot kansen en via herstructurering te zorgen voor vitale stadsdelen met toekomst, integraal ontwikkeld vanuit de fysieke, sociale en economische pijlers in de gemeente. Stadsdeelvisie Òs Gebrook (2012) gaat in op die kansen voor dit stadsdeel en benoemt enkele concrete projecten die op korte termijn starten.

Voortbouwend op het masterplan Hoensbroek hebben de gemeente Heerlen en woningbouwcorporaties De Voorzorg en Woonpunt, in samenwerking met Stadsregio Parkstad Limburg en de Provincie, gezamenlijk een visie voor het stadsdeel opgesteld, met voorliggend resultaat. Deze herstructurering staat niet op zichzelf maar maakt onderdeel uit van “de herstructurering stedelijk gebied in Parkstad”, een van de vijf strategische opgaven binnen de regiodialoog Parkstad Limburg. Deze strategische opgave heeft betrekking op de transformatie van de woningvoorraad. Dit is een van de vijf geselecteerde wijken binnen dit kader. Het begrip leefbaarheid staat daarbij centraal. De komende vijftien jaar (vanaf 2012) krimpt de bevolking van dit stadsdeel van zo’n 20.000 naar circa 16.000 inwoners. Om massale leegstand te voorkomen, moet de woningvoorraad netto met circa 1.100 woningen krimpen. Tegelijkertijd moeten woningen ook worden vervangen of ingrijpend verbeterd, om te kunnen voldoen aan de veranderende vraag van de markt. Ook moeten de accommodaties, zorg-, onderwijs- en winkelvoorzieningen in de wijken aan al deze veranderingen worden aangepast.

De krimp in de regio Parkstad versterkt nog eens het leefbaarheidsvraagstuk in Hoensbroek. Door de verwachte bevolkingsdaling ontstaat een overschot aan woningen en komen de genoemde voorzieningen sterk onder druk te staan. Dit resulteert in een waardedaling van vastgoed, waardoor een negatieve spiraal dreigt te ontstaan. Ook verandert de samenstelling van de bevolking, wat weer nieuwe vraagstukken genereert. Alleen door een integrale aanpak en gerichte investeringen op zowel fysiek als sociaal vlak kan deze negatieve spiraal worden voorkomen. Dit biedt een geweldige kans om kwaliteit toe te voegen en de demografische ontwikkeling hiervoor te benutten.

Deze stadsdeelvisie is het integrale kader voor de fysieke, sociale en economische structuurversterking van Hoensbroek voor de periode tot 2025. De visie vormt een perspectief en tegelijkertijd een sturingsinstrument om de leefbaarheid in het stadsdeel duurzaam te verbeteren (people, planet en profit). De samenwerkende partijen stellen zich ten doel het stadsdeel zodanig duurzaam her in te richten en te transformeren door middel van een gebiedsontwikkeling, dat: de leefbaarheid duurzaam wordst verbeterd; kan worden ingespeeld op de demografische en maatschappelijke ontwikkelingen en effecten van de bevolkingskrimp op wonen, welzijn, zorg, onderwijs, veiligheid en economie. Het stadsdeel behoort tot een van de vijf wijken van de 'Limburgse wijkenaanpak'." Aldus enkele citaten uit de inleiding van 'Stadsdeelvisie Òs Gebrook' (2012). De website 'Òs Gebrook' houdt je op de hoogte van lopende en afgeronde projecten in dit stadsdeel in dit kader.

- Bestemmingsplan Hoensbroek-Centrum (2008) vervangt een groot aantal andere, verouderde bestemmingsplannen.

Bezienswaardigheden

- De RK Sint-Janskerk (St. Jansstraat 9) is een kleine parochiekerk in het centrum van Hoensbroek. Zij bevindt zich in een parkje tussen de Juliana-Bernhardlaan (in vroeger tijden Heerbaan), de Hoofdstraat (tot 1921 Dorpsstraat geheten) en de Markt. Ter onderscheiding van de aan de overkant gelegen grotere Johannes Evangelistkerk worden deze kerken respectievelijk de Kleine en de Grote Sint Jan genoemd. In welk jaar het kerkje precies is gebouwd, is niet geheel duidelijk. Als aannemelijkste bouwjaar wordt 1137 genoemd. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed spreekt van een eerste aanbouw - van het schip - van rond 1150. De toren dateert van een latere periode, zo omstreeks 1300. Het priesterkoor is waarschijnlijk tussen 1300 en 1520 aan het gebouw toegevoegd. Het kerkje is nadien steeds verder uitgebouwd, maar het is nooit een grote kerk geworden.

In de 17e en het begin van de 18e eeuw onderging het kerkje een aantal flinke verbouwingen. In 1630 is in het kerkje een sacristie gebouwd, maar de exacte locatie hiervan is onbekend. In 1725 is een nieuwe sacristie tegen het kerkje aan gebouwd, die de tand des tijds wel heeft overleefd. Terwijl de muren van de kerk zijn opgetrokken uit mergelblokken, is de sacristie uit baksteen opgebouwd. Het reeds bestaande priesterkoor ten slotte is in 1680 verhoogd. In de klokkenstoel van de kerk hangen twee klokken: een daarvan dateert uit 1414 en is vervaardigd door Peter van Tier. Deze klok heeft een diameter van 99 centimeter. De tweede klok dateert uit 1840, heeft een diameter van 78 centimeter en is het werk van de Belgische klokkengieter François-Alexandre Gaulard (1791-1863).

Na enkele eeuwen onvoldoende onderhouden te zijn, was de kerk behoorlijk in verval geraakt. Daardoor werden de eerste restauratiewerkzaamheden rond 1900 noodzakelijk. Nog geen tien jaar later, in de jaren 1909-1910, is een tweede restauratie aan het gebouw uitgevoerd. Hierbij zijn onder meer neogotische ramen aangebracht. De daken van de zijbeuken zijn gerestaureerd tot lessenaarsdaken. In 1958 zijn 13 ramen van Jacques Vonk geplaatst. De derde en vooralsnog laatste restauratie is in 1990 afgerond, waarbij onder meer de hoogstwaarschijnlijk in de Tweede Wereldoorlog ontstane kogelgaten in de kerkmuur zijn hersteld.

"De bijzondere werking die men ervaart als men binnen is, wordt verklaard door de enigszins gedrongen proporties en meer nog door de schaarse toevoer van licht, uitsluitend door de vensters van de zijbeuken. En dit licht wordt dan ook nog eens gefilterd door de gebrandschilderde ramen van de 20e-eeuwse kunstenaar Jac. Vonk."(2) Naast de ingang van de kerk staat een in 2015 geplaatst gedenkteken ter nagedachtenis aan historicus en oud-burgemeester Egidius Slanghen, die hier naar alle waarschijnlijkheid werd begraven. Aan de achterkant van het kerkje, tegenover de huidige markt, staat sinds 1953 het oorlogsmonument van Hoensbroek. Het Heilig Hartbeeld uit 1920 staat niet ver van de ingang. De kerk staat in een bescheiden parkje en is omgeven door een kleine begraafplaats. Het terrein doet geen dienst meer als begraafplaats, maar de overblijfselen zijn nog altijd zichtbaar: er bevinden zich 21 grafkruizen en een 6-tal gietijzeren grafstenen van enkele eeuwen oud.

- De ronde toren van het tegenwoordige kasteel Hoensbroek dateert uit 1360, toen het geslacht Hoen een kasteel bouwde in het moeras. Er moet overigens een voorloper zijn geweest (vermelding circa 1225) die nog lang als ‘motte’ op de kaarten stond aangegeven (verdwenen bij de aanleg van de waterzuiveringsinstallatie in de jaren tachtig). In 1250 is op de huidige plek een verdedigingsvesting gebouwd. Sindsdien hebben vele generaties bewoners het kasteel uitgebreid en aangepast. Het kreeg vooral door verbouwingen in de 17e en 18e eeuw zijn huidige vorm. Opvallend zijn de vier hoge torens, de voorburchten die door ophaalbruggen bereikbaar zijn, het bezienswaardige binnenplein en de U-vormige hoofdgebouwen.

Er zijn onder meer stijlkamers uit de 14e, 17e en 18e eeuw. Het kasteel is tot in de 20e eeuw in bezit geweest van de Heren van Hoensbroek. Vandaag de dag is het kasteel een museum. In het kasteel kun je meer dan 40 verschillende 17e- en 18e-eeuwse ruimtes bezichtigen, onder andere slaapkamers, werkkamers, torenkamers en keldergewelven. De wenteltrappen van de unieke middeleeuwse toren leiden je naar beneden de gevangenis in en naar boven om een schitterend uitzicht te bieden. Kasteel Hoensbroek is het enige museumkasteel in Limburg dat te bezoeken is. Bovendien is het kasteel het tweede drukstbezochte kasteel van Nederland (na het Muiderslot).

- De Drakenmolen, ook wel Broekmolen, aan het Laervoet­pad nabij Kasteel Hoensbroek, is tegenwoordig het woonhuis en de praktijk van dierenarts Crombach. De oudste gegevens van de 'Draekermolen' stammen uit 1370. De watermolen werd gevoed door de Molenbeek, die in de buurt van De Dem aftakte van de Auvermoer en via de Nieuwstraat (het huidige tankstation) en de Kasteel Hoensbroeklaan naar de Drakenmolen liep. Voorbij de molen mondde de Molenbeek, evenals de Auvermoer, uit in de Geleenbeek. Aangezien de Drakenmolen al geruime tijd buiten gebruik was, is de Molenbeek in de jaren vijftig drooggelegd en gedempt.

- Mariakapel.

- Lourdesgrot Mariarade.

- Gevelstenen in Hoensbroek.

Jaarlijkse evenementen

- Carnaval. - Comité Carnavalsviering Hoensbroek. - Gebrook Alaaf. - JCV Gebrook. - CCH Gebrook. - CV Blauw-Wit Mariarade. - De Breuker Neutjes is een vriendengroep die al sinds 1994 samen carnaval viert in Hoensbroek. Deelnemer Breuker Vastelaovesleedjeskonkoer.

- Op Koningsdag is er het Oranje Festival Gebrook, met om 22 uur een spectaculair vuurwerk.

- Braderie Hoensbroek (Hemelvaartsdag) is gestart in 1971 en is inmiddels uitgegroeid tot de grootste braderie van Zuid-Nederland. Een bezoek betekent met ruim 100.000 medebezoekers een dagje genieten van traditionele volkscultuur, veel live optredens van artiesten en orkesten, gezellige horecapleinen, heel veel lekkere hapjes en kramen, kramen en nog eens kramen zover het oog reikt.

- Avondvierdaagse (juni).

- Kermis in juni en oktober.

Landschap, natuur en recreatie

- Zwemparadijs Otterveurdt.

- IVN afdeling Hoensbroek.

- Op de site van winkelcentrum Hartje Hoensbroek vind je informatie over de aangesloten winkeliers, en over de activiteiten en evenementen in het winkelcentrum. - Nieuws uit Hartje Hoensbroek op Facebook.

- Het Schurenberger Park is een initiatief van buurtbewoners uit Maria-Gewanden en Stichting Buurtbeheer Maria-Gewanden. Het anno 2016 in ontwikkeling zijnde groengebied is het resultaat van het werk van vrijwilligers die een nieuwe bestemming zochten voor het terrein van de voormalige sportvelden van voetbalvereniging VKC en Korfbalvereniging Mariarade. Het park omvat 3 in elkaar overlopende gebieden: een Levensloopbos, activiteiten-terrein en een natuurlijk bos. In het Levensloopbos kunnen inwoners een boom adopteren ter gelegenheid van een bijzondere gebeurtenis: bij een geboorte, een huwelijk of bijvoorbeeld bij het overlijden van een dierbare. Het activiteitenterrein kan door scholen, Scouting, verenigingen en inwoners van Hoensbroek gebruikt worden. Een deel van het natuurlijke bos noemt men het 'papierenbomenbos'. De gemeente Heerlen wil een klimaatneutraal beleid voeren en dat doet ze onder andere door nieuwe bomen te planten zoals in het Schurenberger Park. Verder worden in het natuurlijk bos een verscheidenheid aan geurige en kleurige struiken geplant en komt er een kikkerpoel en een boombank.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Hoensbroek, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Site met veel oude foto's en filmpjes van Hoensbroek.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Hoensbroek (online te bestellen).

Links

- Nieuws: - Nieuws uit Hoensbroek op Facebook.

- Sites over wijken en buurten / wijk- en buurtverenigingen: - Site van en over Hoensbroek-Centrum / De Dem / De Slak / Horst / Metten. - Buurtbeheer Maria-Gewanden (aanmelden bij Facebook verplicht).- Buurtbeheer Mariarade. - Artikel over de vroegere Maria-verering in Mariarade. - Begraafplaats Mariarade. - Buurtbeheer Nieuw-Lotbroek. - Geschiedenis van Nieuw-Lotbroek. - Begraafplaats Nieuw-Lotbroek.

- Jeugd en jongeren: - Scouting H. de Montfort.

- Muziek: - Harmonie St. Caecilia.

- Gemengd Kerkelijk Zangkoor St.Caecilia.

- Fanfare St. Gabriël is opgericht in 1937, in de wijk Nieuw Lotbroek te Hoensbroek. Zoals gebruikelijk die dagen lag de kerk ten grondslag aan de oprichting van de fanfare. De eerste 15 instrumenten werden gekocht voor een bedrag van ongeveer 300 gulden. Op 16 mei 1937 had de fanfare met de processie haar eerste publieke optreden. Gedurende de jaren daarna trad de fanfare steeds vaker op, maar moest haar activiteiten gedurende de Tweede Wereldoorlog staken. In 1949 werd er voor de eerste keer meegedaan aan een concertwedstrijd. Dat er bij Fanfare St. Gabriël meer gedaan wordt dan alleen maar muziek maken blijkt uit het grote aantal activiteiten dat jaarlijks wordt georganiseerd ten behoeve van de leden, hun familie, supporters en sponsoren. Een hoogtepunt is de jaarlijkse familiedag in de monumentale hoeve van familie Bisschops in Ten Esschen. Bij de viering van het 75-jarig bestaan in 2012 bleek één lid de oprichting nog te hebben meegemaakt; Jan Jansen.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op Hoensbroek Sint Jan, - idem kleine Sint Jan, - idem kerk en - idem Randweg.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)
  
• 2. Veerman Bouwhistorie,
  Veerman, John
  , (2015)